Nga: Sinan Kastrati, Malmö
Fëmijëria e Sylës
Vazhdon nga numri i kaluar “Sulo, nëse nuk shihemi, më mbaj në zemër!”, në Drini.us, 23 Tetor 2021, në rubrikën “Dossier”
Nga Ditari im (2)
Syla kishte lindur në një familje të madhe turjakase. Gjyshin nuk e mbante në mend por vetëm xhaxhain, Ganiun. Ganiu ishte vëllai më i madhi e ai vendoste çdo gjë në familje. Në mbrëmje ai i ndante punët për nesër, kush duhët të shkoj në mal, në mulli, e kush duhët të rrije të shpija, nëse thirr dikush, me qenë ni ”burrë” te shtëpia. Miftari, baba i Sylës, ishte më i vogël se Ganiu dhe vetëm dëgjonte vëllain. Vetë Syla, si i vogël, habitej se çfarë rregulli e diciplinte mbretëronte në odën e burrave.
Në pazarin e Rahavecit dhe te miqt, në dasma, dreka e në deka, shkonte Ganiu.
Oda ishte e madhe e në mes kishte një oxhak. Në të dy anët e odës kishte të shrtuar qilima e cerga 1*) e në mes ishte e ndarë më me nga një drua të gdhendur. Mesi i odës, i thonin ”arallak” që ishte i gjërë 1 meter. Kur vinin mysafirët, Ganiu iu thonte:
-O mirë se iu ka pru Zoti dhe dikush nga djemt e Ganiut vraponte e ia dathte opingat mysafirit. Dimrit, nëse mysafiri kishte bërë udhë të gjatë e iu kishin lagur këmbët, edhe çorapet ia dathnin dhe derisa i tereshin, ia jepte dikush një pale çorape të tjera.
Në anën e djathtë të gjysmëms së odës që e ndante në mes ”arallaku”, që nga oxhaki 3*) e deri te dera e odës, rrinte Ganiu e në ballë të axhakit, ulej mysafiri. Nëse kishte shumë mysafirë e miq, ai që ishte më i vjetër, ulej afër axhakit e të tjerët uleshin rreth e rreth odës. Ganiu iu zgjaste kutinë e duhanit mysafirëve. Nëse mysafiri, nuk kishte duhan në kuti e kjo ndodhte pas natës së parë e të dytë, Ganiu i thonte një djalit:
– Mushja kutinë me duhan … Edhe mysafirirët shkepnin duhan, pas të zotit të shtëpisë.
I zoti i shtëpisë, iu piqte nga një kafe turki 4*) mysafirëve e pastaj dhizej 5*) (fig. nga ndez-em.) muhabeti deri sa vinte darka që për pakë ndërpritej.
Darkën e pregadisnin gratë dhe dikush nga qikat e djemtë e Ganiut i ndihmonin ato ta merrnin e ta qonin ushqimin deri në hajat të odës. Gratë nuk hynin në odë e as nuk guxonte kush ta linte derën e odës të hapur që mysafirët ti shihnin gratë. Kur ato shkonin, një djalë që ishte më këmbëlehti e merrte një legen e një gjygym me ujë dhe fillonte që nga oxhaku te mysafiri i parë duke ia afrua legenin te perhëri me i larë duart. Ata i lanin por kishte edhe të tillë që në legen iu frynin hundëve dhe … por askush nuk reagonte. Edhe mysafirët e respektonin këtë ”rregull të pashkruar” që në kohën kur kur ishte ”kohë darke”, që duhej hëngër bukë, mysafirët nuk kërkonin të dilnin në ”yzerhane” .
Ai mysafir që ”kërkonte leje” për me dalur, kur kishte nevojë në kohën kur ishte koha e bukës, në darkë, ishte mysafir që nuk i dinte rregullat e odës e adetet e katundit.
Sofra e madhe kthehej në anën tjetër të odës, aty ku rrinin djemtë dhe babai i Sylës, Miftari i cili mbante ”qetësinë” që djemtë të mos flasin por ti dëgjojnë mysafirët.
Bukën e ndante i zoti shtëpisë dhe çdo njërit iu ndante nga një copë të madhe sepse kishte mysafirë që ngushtohej me i lyp bukë të zotit të shtëpisë dhe mund të qohej nga sofra i untë. Kishte raste kur Miftari i thonte vëllait:
-Bac, theja do bukë … !
Në mes të sofrës vendosej një enë e madhe me pasul me mish ku të gjithë hanin së bashku.
…..
Këto mendime nga fëmijëria, Sylës nuk i hiqeshin nga mendja, ndërsa ishte i shtrirë në krevat me sy herë të mbyllur e herë të hapur.
1*) (Cergë f.sh. -)
Qilim ose mbulesë e ashpër që është punuar zakonisht me lesh dhie. Cergë e dhirtë. Shtroj cergën. Hedh një cergë. Mbuloj me cergë.
Pëlhurë merimange. Cergë merimange. End cergën. Zë cerga. Fshij cergat.
Cipë e hollë; pëlhurë e hollë, tis. Cergë e mëndafshtë.
kryes. sh. Rrecka të vjetra, rroba të grisura e të bëra zhele, lecka. Vishej me ca cerga. Mori cergat në krahë. Mblodhi cergat. U bë fare cergë. Flak (hedh) si një cergë.
vjet. Shatorre e bërë me cohë a me velenxa të ashpra; tendë. Cerga e stanit. Ngre (prish) cergën.
Cergë e re njeri që sapo ka krijuar familje më vete. Zuri cergë (brumë) shih te zë. Iu be cergë i zuri derën tjetrit, ndenji për një kohë të gjatë tek tjetri pa dëshirën e tij; iu ngjit, iu qep. I kanë vënë (i kanë zënë) cergë sytë nuk e sheh qartë gjendjen rreth e rrotull, është verbuar.
Njeri që nuk ka një vend banimi të ngulur, endacak. E gjeti si cergatarët.
Që nuk ka një vend banimi të ngulur, endacak; që ka tiparet e jetës së endacakut. Fise cergatare. Jetë cergatare.
Rroba të holla dhe të vjetra, që grisen shpejt. Vishet me cergurina.
1*) QILIM m.
- Shtrojë me përmasa të ndryshme dhe me një a me disa fletë, e punuar në vegjë me fije të trasha leshi, pambuku etj., zakonisht me disa ngjyra e me zbukurime, që vihet mbi dysheme ose varet në mur si stoli. Qilim i vogël (i madh, i trashë, i rrahur, i shkelur). Qilim me vija (me lule). Qilim me thekë (me push). Qilim me lecka. Qilim muri. Fletët e qilimit. Ndërmarrja e qilimave. Shtroj (hap, ngre, mbledh, shkund) qilimin.
2*) ÇORAP m. kryes.
Veshje për këmbën, që thuret me dorë ose në makinë me fije leshi, pambuku a mëndafshi ose me fije sintetike. Çorapë të gjatë (të shkurtër). Çorapë të qëndisur. Çorapë burrash (grash, fëmijësh). Çorapë leshi (pambuku, mëndafshi, najloni).
Qafa e çorapit. Shputa e çorapit. Llastikat e çorapëve. Maja (thembra) e çorapit.
Shtiza çorapësh. Një palë çorapë. Bëj çorapë. Thur (punoj) çorapë. Mbath çorapët.
Heq (zhvesh) çorapët.
* E bëri çorap e bëri rrëmujë, e bëri lesh e li. S’po bëj çorap s’më ecën puna mirë, nuk bëj përpara në diçka. Nuk bën çorap me dikë nuk shkon mirë me dikë, nuk ka marrëdhënie të mira me të. E bën (e hap, e ka) gojën çorap flet shumë, llomotit tepër, është llafazan i madh. Ia bëj mendjen çorap ia prish mendjen dikujt, ia bëj mendjen çorbë.
3*) OXHAK m.
- Vendi në anë të një dhomë a në një ndërtesë, bashkë me pjesën e hapur deri mbi çati, ku ndizet zjarri dhe shkon tymi jashtë. Oxhak i lartë. Oxhakët e shtëpive. Oxhaku i fabrikës (i uzinës). Tymi i oxhaqeve. Bloza e oxhakut. Shtëpi me oxhak. Fshijnë (pastrojnë) oxhakun.
- fig. bised. vjet. Njerëzit e shtëpisë, familja; farefisi. E kishte oxhak. Ishin nga një oxhak.
- fig. hist. Familje e vjetër dhe e dëgjuar, shtëpia e parë dhe e njohur nga të tjerët; familje e shtresës së pasur. Oxhak i madh. Oxhaqet feudale. Djalë oxhaku. Ishte oxhak (ishte prej oxhaku). Iku koha e oxhaqeve.
* Ia mbylli (ia shoi) oxhakun shih te MBYLL. Oxhak pa tym shtëpi pa njerëz, vatër e shuar. U bë për rreth oxhaku u plak, e zuri pleqëria e rri në qoshe, nuk del dot nga shtëpia. Tymi të shkojë drejt, pa le të jetë oxhaku i shtrembër! fj. u. shih tek TYM,~I.
OXHAKËRI f. përmb. hist.
Njerëzit e shtresës së pasur; klasa feudale e vendit, paria feudale. Oxhakëria e vendit.
4*) Kafe turki, sade, jemeni.
Kështu quhej kafeja që piqej e pastaj bluhej në mulli të kafesë, kafe turku, kafe jemeni ndërsa kafe sade, ishte kafeja pa shiqer
5*) NDIZEM vetv.
vet. veta III. Merr zjarr, fillon, digjet, merr flakë; kund. shuhet, fiket. U ndez zjarri. U ndez një mullar. U ndez furra (soba). Ndizet plehu (pambuku, mielli…) fillon të digjet vetvetiu pak nga pak. U ndez vendi.
…..
- vet. veta III fig. Nis të zhvillohet diçka me vrull me hov, merr zjarr. U ndez biseda. U ndez një diskutim (një grindje, një sherr). U ndez beteja (lufta). U ndez vallja. U ndez pushka.
* Iu ndez (i hipi, i kërceu, iu ngrit, e zuri) damari shih te DAMAR,~I. Iu ndez (iu nxeh) gjaku shih te GJAKU,~U I. U ndezën (u nxehën) gjakrat shih te GJAKU,~U I. Iu ndezën shkotat shih te SHKOT/Ë,~A.
Vazhdon
Malmö, Suedi më 26 tetor 2021
