Bajram Sefaj, shkrimtar dhe udhëpërshkrues
Rilexime nostalgjike
Librore libra par exellance – të dy autorë të shkëlqyer
Fréderic Beigbeder, “Un roman français”, Paris – 2009
Agron Tufa. “Thembra e Akcilit”, Tiranë – 2009
Me rastisi që dy libra të mirë, i pari “Un roman français” i autorit të mirënjohur francez, Frédéric Beigbeder dhe, i dyti, “Thembra e Akcilit” (miniatura), të shkrimtarit, profesorit dhe intelektualit tonë të njohur, Agron Tufa, t’i lexoj njërin pas tjetrit.. (Janë edhe dy libra (romane) që do të hynin në këtë çark. I pari “Tomber sept fois, se rélever huit” i shkrimtarit, po ashtu, francez Philippe Labro dhe “Terra nullius”, nga një autor shqiptar nga Kosova. Për këto dy romane, asnjë fjalë më shumë, nga se të parin akoma nuk e kam lexuar, kurse autorin e romanit të dytë e njoh më mirë se askush tjetër!).
Ç’ka këtu për t’ua çuditur dhe, ç’është ajo forcë e jashtëzakonshme që më shtyn të flas të përpiqem të shkruaj shkurtimisht, për dy librat e parë. E para pse janë jashtëzakonisht të realizuar dhe, e dyta, pse kanë diçka të përbashkët, në brendinë e tyre, ani pse, i pari “Një roman francez” është shkruar në Paris, e tjetri “Thembra e Akcilit”, në Tiranë. Kanë edhe një kopsë të përbashkët këto dy botime. Autorët e që të dy këtyre romaneve, Agroni ynë dhe francezi Frédéric, janë laureat të shpërblimeve të rëndësishme letrare, secili në vendit e vet. Derisa autori i “Un roman français”, F. Beigbeger, është nderuar me njërin nga çmimet më prestigjioze vjetore letrare të Francës, atë të Akademisë Renaudot që, për asnjë metelik nuk ngel prapa çmimit tjetër letrar francez famëmadh, Goncourt, A. Tufa, për miniaturat e tij, të përmbledhura te “Thembra e Akcilit”, ka marrë shpërblimin prestigjioz kombëtar, “Çmimi i Madh i Letërsisë”, si libri më i mirë letrar në Shqipëri për vitin 2009. “…për stilin postmodern, për risinë e zhanrit, për çlirimin e gjuhës nga klishetë, dhe për nivelet e larta të shkrimit të shqipes”, sikur, ndër të tjera, shënon në motivacionin e jurisë gjegjëse. (Jam plotësisht dakord me një vlerësim të tillë). Edhe një ngjashmëri (afërsi frapante) teknike (proseduale) kanë midis tyre këto dy romane. Derisa Frédéric Beigbeder, në librin e tij “Un roman français”, renditë dyzet e tri njësi rrëfimtare, që i përmbyllë me një Epilogue, shkrimtari shqiptar, Agron Tufa, ndërkaq, në librin e tij ka radhitur dyzet e pesë miniatura (dy më shumë se sivëllai i tij francez) dhe i përmbyll ato me një tekst të rëndësishëm akademik mësimor, me titull “Pasfjalë e autorit për botimin e parë”. Edhe një ngjashmëri (ndoshta më pak të rëndësishme) në këtë enumeracion, kanë këta dy libra, të dy autorëve, nga dy anë të skajshme të kontinentit të vjetër. Numrin e faqeve të tyre. Derisa romani i Frédérc-ut, ndalet (përfundon) në faqen 278, “Thembra e Aktcilit”, të Agronit tonë, nëpër “thera e nëpër gjemba” ec deri në faqen 255. Mirëpo, duke marrë parasysh se teksti i miniaturave të Agronit është shtypur me shkronja të imta (miniaturale), del se është nja dy herë më i madh se romani i Z. Beigbeder-it, që, si rëndom në Francë, librat botohen solemnisht dhe në përgatitje (për ne, se paku) tejet luksoze teknike e grafike. Shtëpia e njohur botuese “Grasset”, mbase kryeson listën e botuesve parisian, në këtë shteg. Ndërsa Shtëpia botuese e Tiranës “Zambaku”, përndryshe me emër të mirë e poetik, (si zambaku i Prizrenit!), është më e kursyer në komoditet (lexo: standard), ndonëse nuk mund t’ia gjesh asnjë behan, në krahasim më shtëpitë e tjera botuese në Shqipëri dhe Kosovë. Edhe një ngjashmëri (afërsi) që nuk ka të bëjmë me përmbajtjen e këtyre dy librave, por më shumë më autorët e tyre – është mosha. Që të dy këta shkrimtarë janë relativisht të ri. Të një moshe, pothuaj se janë. Vërsnikë. Derisa F. Beigbeder, është lindur më 21 shtator 1965 në Neully-sur-Saine, një vjet më vonë, më 1967, Agroni ynë, është lindë në fshatin Suhadoll të Dibrës (Peshkopisë). Edhe një ngjashmëri ose e përbashkët midis këtyre dy autorëve, ndonëse me moshë janë akoma të njomë ri, është ajo se, qysh tash, kanë një begraund (konto) të pasur librash të botuar. Përmendim vetëm titujt e atyre veprave që i kanë shënuar në kapakët mbyllës të këtyre dy librave të tyre. Beigbeder: “”Vacances dans le coma” (1994), “L’amour dure trois ans” (1997), “99 francs” (2000), “Windows on the world (2003), “L’egoïste romantique” (2005) dhe “Au secours pardon” (2007). Kurse në kopertinën mbyllëse të librit “Thembra e Aklcilit”, të Tufajt, shënohen këta tituj: “Aty te portat Skee”, poezi, “Dueli” roman, “Rrethinat e Atlanditës”, poezi, “Fabula Rass”, roman, “Mërkuna e Zezë”, roman, “Janusi qindfytyrësh”, ese, “La Prueba della tierr” poezi, bashkautor, “Avangardë engjëjsh”; poezi, “Fryma mbi ujëra” poezi, “Nove poezie”- La seanca del poeta”, “Dibra në sytë e të huajve”, Letërsia dhe procesi letrar në shekulli XX”, vol I, II. Mos të harrohet të shtohet se këta dy autorë, secili në vendin e vet, pos për këta libra, ndërkohë, kanë marrë edhe shpërblime tjera të vyera letrare.
Edhe një ngjashmëri midis këtyre dy romaneve, kur nuk është as teknike, as teknologjike, por thjesht, ndijore. Që të dyja këto romane lexohen me tension të pamatur. I pari. “Un roman français”, lexohet me xhelozi, me inat, me lakmi, me zili e…, çfarë të duash tjetër, pse në rrëfimin e fëmijërisë se vet (ndonëse autori e mohon se ka pasur fëmijëri, sic!), nuk ka asgjë të përbashkët me fëmijërinë e asnjë shqiptari, (as me të Agronit), në mos për tjetër, për faktin se, vështirë ose hiç, tek shqiptarët e moshës se tij, mund të ndeshësh porosinë e gjyshit, të babës ose të mixhës: filan librin e filan shkrimtarit, mos e lësho pa e lexuar! Për këtë arsye (sigurisht jo vetëm për këtë) romani F. Beigbeder-it, del jashtëzakonisht i realizuar, jashtëzakonisht i lehtë, ashtu siç e lehtë dhe e pabrenga ishte “fëmijëria” e autorit, kur ishte rritë nën hijen e pirgjeve të librave, ndër më të ndryshëm, por edhe nën hijen e palmave e hurmave të vendverimeve më të njohura në planet, kur prindërit i kishte aq të pasur, borgjezë me jetë luksoze. (Ky roman, mua personalisht, me ka pëlqyer shumë, nga se në shumë faqe (fletë) të tij, e gjeja vetveten time, me gjithë komplekset e mia: hunda e madhe dhe e deformuar (si patëllxhan) e tjera. Beigbeder, kësaj brenge ia shton edhe nofullën e poshtme që e kishte të gjerë në kajde tezlice, e xhelozonte vëllamin (e vetëm) më të madh që ishte shumë më i bukur se ai, e tj. etj.
Dyzet e pesë miniaturat e Agron Tufës, ndërkaq, i kam lexuar (këtu në Francë) dhe i kam përjetuar thellë e dhimbshëm, njëkohësisht. Prej faqes se parë e deri në faqen e fundit të librit, kam bashkudhëtuar me autorin Agron dhe, duhet pranuar, pothuaj se gjithë kohës, kam ndjerë dhembje të madhe gjithkah rreth zemrës. Ato nuk ishin vetëm rrëfimet e autorit Agron, ato ishin dromca të jetuara dhe të përjetuara, nga të gjithë në, shqiptarët. Në një mënyrë ose në tjetër. Më se shumti me ka dhimbtë e zemër me është ngulitë miniatura me titull “Galeria 43”. Me ankth e tundime të fuqishme, rreth trupit e zemrës, kam lexuar kallëzimin për atë Galeri të tmerrshme 43. Thellë në shpirt me është ngulitur Bulqiza e zezë, më minierën brenda saj. “Burg’ i zi t’u shoftë ky emër, si na le më vrimë në zëmër”. Vetëm nëse egjeli të mos me japë vade, se herë e parë në jetë që të kaloj andejpari, pa u ndalë në Bulqizë, pa trokitur në derën trimozha, pa e parë elektrovozin, pa i parë vagonët e mbushur me xehe etj. Do të më bëhej qejfi të jem në shoqëri me Agronin, bashkë me dy vëllazëritë e tij, Ylberin dhe Myndirin, që bashkë ta gjejnë Qemalin dhe ndonjë bashkëvuajtës të ditëve të liga në këtë skëterrë… Edhe sivëllai i Agroni tonë, Frédéeric Baibegder, ishte në Galeri, por jo në galeri tmerri e hataje, por kishte shëtitur bythën nëpër galeri të arit klasik e modern, gjithandej botës se madhe. Krahaso: Galerinë 43 të Agronit tonë, me galeritë e z. Frédéric!!!
Në fund të këtij libri të mrekullueshëm (nuk është aspak e rastit se ka rrëmbyer Çmimin e Madh të Letërsisë, për vitin 2009 në Shqipëri), gjej shpjegimin aq të dëshiruar e të kamotshëm, në kërkim, të letërsisë me “Lëndë të gjallë”. Edhe ky parim, kjo “lëndë e gjallë”, është një e pikëtakimi, një e përbashkët në prosedeun librave të këtyre dy autorëve. Nëse veç thuhet e përsëritet, gjithandej e për çdo ditë, se jeta shkruan romane, atëherë, pse shkrimtarët nuk “zbresin në tokë” e të përshkruajnë ato romane që i shkruan vetë jeta, pa e nga e trazuar aq shumë imagjinatën, imagjinimin. Lidhur me këtë, në Pasfjalë e autorit për botimin e parë, Agroni, e kujton një frazë marrë nga një tregim i Vladimir Nabokovit: “Jeta është shumë herë më e papritur dhe më e talentuar se ne”- thuhet atje.
Jam një ithtar i pa përmirësuar (i pabindur) se jeta ka imagjinatë të paimagjinueshme. Cytë nga kjo bindje (apo parim) kam provuar të qes në letër një shkrim me titull “Toka e askujt” që nuk i përngjet askujt, pos jetës vetë. Agron Tufa, një ditë vere 2009, në Prishtinë, me tha se (anti)romanin “Terra nullius” e ka blerë. A ka arritur ta lexojë, apo së paku ta shfletojë, ngel në ndërgjegjen e tij. Pa obligim. Pa problem.
Krejt në fund të tregoj një, si anekdotë, që me nxjerr kryekreje, bilmez egoist. Edhe kur kam lexuar për vendimet e jurisë përkatëse për ndarjen e Çmimit të Madh të Letërsisë, edhe kur kam lexuar tekste të tjera lidhur me këtë libër të pa shoq në letrat shqipe, edhe kur, më në fund, e blej tek shitësja simpatike në kioskën ngjitur me Pallatin e Kulturës në Tiranë (muaji shkurt, ky vit), vazhdimisht titullin e këtij libri e kam lexuar “Thembra e Akilit” e kurrqysh ndryshe. Tek kur kam mbërrittë në Francë dhe, me padurim, jam hedhur në leximin e këtij libri të dëshiruar, kam vërejtur se titulli i librit është “Thembra e Akcilit”, e jo “Thembra e Akilit”. Kjo nuk është herë e parë që ky shkrimtar yni i mirë, nuk e lë lexuesin e vetë pa “un piège”, sikurse francezët i thonë grackës.
Kopertina e romanit “Un roman français” të Frédéric Beigbeder
Kopertina e librit “Thembra e Akcilit” të Agron Tufa
