Prof. Pirro Prifti, Tiranë
Si sot 113 vite më parë u mbajt një nga Kongreset themeltarë të formimit të Shqipërisë, Kongresi që ssanksionoi gjuhën e shkruar shqipe, Kongresi në të cilën u bashkuan intelektualët dhe atdhetarët më të mëdhënj të histirisë së re të Shqipërisë rilandisit të cilët katër vite më vonë realizuan edhe Pavarësinë e Shqipëirsë në 28 nëntor 1912, dhe ky Kongres i paharruar për shqiptarët dhe trevat shqipfolëse ishte Kongresi i Manastirit.
Dihet se shqipja ka qënë e shkruar në disa gjuhë me shkronja byzantine (greke), shkronja latine, shkronja arabe:
Me fjalë të tjera, me alfabet latin janë shkruar dokumentet e para në gjuhën shqipe:
– Formula e pagëzimit, 1462; dhe “Meshari” i Gjon Buzukut i vitit 1555
– Fjalorthi i Arnold fon Harfit, 1496)
-Alfabet grek është “Ungjilli i Pashkëve” ose “Perikopeja e Ungjillit”, i shkruar në dialektin jugor të shqipes, në një fletë karte, të gjetur në një kodik të shekullit XIV, ndoshta dhe Dorëshkrimi i Reposh Kastriotiti vitit 1431.
-Në shekullin XVIII autorët e letërsisë së bejtexhinjve përdorën alfabetin turko-arab.
– Rrugë tjetër – ajo e krijimit të alfabeteve të veçanta si Evëtari i Naum Veqilharxhi(Naum Bredhi).
-Në fillim të vitit 1879 u pranua alfabeti i parashtruar nga Sami Frashëri (1850-1904), i bazuar në parimin “një tingull me një germë dhe një germë për një tingull”. Ky alfabet, i njohur me emrin “alfabeti i Stambollit”, u mbështet në alfabetin latin,duke u plotësuar me disa shkronja greke dhe me shkronja të tjera të veçanta. Me të u bënë shumë botime, u përhap gjerësisht dhe deri në fund të shekullit XIX ishte alfabeti kryesor i Rilindjes Kombëtare.
Megjithatë, Në 14-22 nëntor 19098 u mbajt në Manastir Kongresi i Manastirit i cili u mbajt në shtëpinë e veprimtarit të lëvizjes kombëtare, të lindur në Zavalan të Dangëllisë (rrethi i Përmetit) Fehim Zavalanit (1859-1935). Nën drejtimin e tij, pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit, në vitin 1908 u formua një komitet i fshehtë që luftonte për autonominë e Shqipërisë. Fehim Zavalani ishte drejtuese i gazetës “Bashkimi i Kombit” që doli në Manastir në vitet 1909-1910. Në vitet 1911-1912 gazeta doli me emrin “Drita”, si organ i klubit “Bashkimi” të Manastirit.
Kongresi i Manastirit pra, u mbajt në shtëpinë e Fehim Zavalanit. Në Kongres morën pjesë 50 delegatë të shoqërive, të klubeve dhe të organeve kombëtare të pjesës më të madhe të trevave shqiptare, si dhe të kolonive shqiptare në vende të ndryshme, shkrimtarë e gazetarë, lëvrues të gjuhës dhe mësues të shqipes, veprimtarë të njohur të lëvizjes kulturore dhe politike kombëtare. Por, numri i përgjithshëm i të pranishmëve ishte 160.
Sidoqofte, Kongresi kishte 32 delegatë me të drejtë vote, që përfaqësonin 23 qytete, shoqëri dhe klube. Kongresi kishte 18 delegatë të tjerë, pa të drejtë vote (https://sq.ëikipedia.org/ëiki/Lista_e_pjes%C3%ABmarr%C3%ABsve_t%C3%AB_Kongresit_t%C3%AB_Manastirit).
Për të studiuar çështjen e alfabetit dhe për të dalë me propozime, Kongresi zgjodhi një komision 11-anëtarësh, të përbërë nga përfaqësues të tre alfabeteve kryesore që ishin në përdorim.
Në komision bënin pjesë:
– Poeti, dramaturgu, prozatori, esteti, publicisti, kleriku i lartë dhe politikani Gjergj Fishta (1871-1940);
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare dhe demokratike shqiptare, poeti e publicisti Luigj Gurakuqi (1879-1925);
– Botuesi i të përjavshmes shqiptaro-amerikane “Kombi” në Boston Sotir Peci (1873-1932);
– Veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi Mit’hat Frashëri (1880-1949);
– Njëri ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje Shahin Kolonja (1865-1919);
– Deputet i Elbasanit në Kongres ishte farmacisti Dhimitër Buda (Taqi Buda). Kongresin e mbështeti edhe financiarisht. Më vonë mbështeti financiarisht edhe Normalen e Elbasanit. Është baba i historianit Aleks Buda (Elbasan, 1911 – Tiranë 1993);
– Poeti klasik dhe veprimtari atdhetar Ndre Mjeda (1866-1937);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, publicisti, drejtuesi i shkollës së vashave në Korçë, vëlla i Gjerasim Qiriazit – Gjergj Qiriazi (1868-1912).
–Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, organizator dhe drejtues i çetave të armatosura për pavarësi në vitet 1906-1908 – Bajo Topulli (Gjirokastër, 1868 – Sarandë, 1930)
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare, publicist i cili iu përkushtua përhapjes së mësimit dhe shkrimit të gjuhës shqipe, si dhe ideve kombëtare në Bera – Nyzhet Vrioni (Nyz-het Vrioni, Berat, 1877 – Romë, 1920). Në Kongres mori pjesë së delegat i klubit “Bashkimi” të Beratit dhe u caktua anëtar i Komisionit të alfabetit;
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, mësuesi i Shkollës së Vashave në Korçë, i cili lindi në Vithkuq të Korçës dhe u shpërngul në Manastir – Grigor Cilka (1875-1919). Gruaja e tij, Katerina Cilka ishte mësuese e shkollës së parë fillore për vajza në Korçë.
Ndër pjesëmarrësit e shquar ishin edhe:
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare dhe i shkollës shqipe, publicisti Petro Nini Luarasi (Luaras i Kolonjës, 1865 – Ersekë, 1911). Për veprimtarinë patriotike, arsimore, shoqërore dhe propaganduese, u përndoq nga xhonturqit dhe Patrikana e Stambollit. Vdiq i helmuar prej tyre në Ersekë.
– Veprimtari i shkollës shqipe, studiuesi dhe publicisti nga Shkodra Mati Logoreci (1867-1941);
– Poeti dhe publicisti nga Shkodra Hilë Mosi (1885-1933);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, i shkollës shqipe dhe i shtypit shqiptar, i lindur në Vodicë të Kolonjës Thoma Avrami (1869-1943);
– Në Kongres qenë të pranishëm edhe Qiriazët. Familja patriote kolonjare Qiriazi ishte vendosur në fshatin Tërnovë të Manastirit. Sevasti Qiriazi (Dako) (1871-1949), Gjerasim Qiriazi (1858-1894), Gjergj Qiriazi dhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970) janë motra e vëllezër. Qenë veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare. Vepruan për arsimimin dhe për emancipimin e popullit shqiptar, sidomos të femrës shqiptare.
Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi dhe Hilë Mosi vinin nga Shkodra. Shahin Kolonja dhe Petro Nini Luarasi – nga Kolonja. Thoma Avrami – nga Korça. Bajo Topulli dhe familja Qiriazi – nga Manastiri. Sotir Peci – nga Bostoni.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Mit’hat Frashëri, biri i Abdyl Frashërit (1839-1892). Ai u caktua edhe në Komisionin e alfabetit. Komisioni njëmbëdhjetë anëtarësh kryesohej nga Gjergj Fishta. Komisioni kishte për detyrë të studionte çështjen e alfabetit dhe të dilte me propozime.
U arrit menjëherë mendimi i përbashkët që, pavarësisht nga alfabeti që do të përcaktohej, kryesorja të ruhej uniteti kombëtar. Këtë ide Gjergj Fishta e shprehu duke thënë: “…sado që jam dërguarë prej shoqërisë Bashkim, s’kam ardhurë për të mprojtur atë abece, po për të gjeturë një mënyrë që të bashkohemi të tërë”.
Tre alfabetet kryesore që u morën në shqyrtim qenë:
– alfabeti i “Agimit”, i shoqërisë letrare “Agimi”të Shkodrës, i propozuar nga Ndre Mjeda;
– alfabeti i Bashkimit, i shoqërisë letrare “Bashkimi”të Shkodrës, i hartuar nga poeti dhe kleriku, i lindur në Bulgër të Mirditës Preng Doçi (1846-1917); dhe
– alfabeti i Stambollit, i hartuar nga Sami Frashëri
. interesant është fakti që Heroi i Popullit Cerciz Topulli mori pjese në Kongresin e Manastirit sepse shoqëroi vellanë e tij Bajo Topullin.
Mihal Grameno Heroi i Popullit anëtar i çetës së famshme të Çerçiz Topullit, dhe pamfletisti i njohur korçar gjithashtu mori pjesë në në Kongresin e Manastirit
Në kongres u shqyrtuan gjithashtu edhe dy alfabete të tjera: alfabeti grek, i përhapur për përdorim të shqipes nga lëvruesi dhe studiuesi i gjuhës shqipe, veprimtari i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës Konstandin Kristoforidhi (1872-1895) dhe alfabeti arab, i përkrahur ngaklerikuRexhep Voka (Shipkovicë, Tetovë 1847 – Stamboll 1917).Aiu përfshi në lëvizjen për çlirim kombëtar dhe për mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare, për mësimin e shqipes dhe për përhapjen e diturisë, si rrugë e emancipimit kombëtar të shqiptarëve. Në vitin 1903 ishte myfti i vilajetit të Manastirit. Përkrahu idenë e shkrimit të shqipes me alfabet arab, gjë që u kundërshtua nga veprimtarët e Rilindjes. Me këtë alfabet botoi dhe një abetare (“Elifbaja shqipe”, 1910) dhe një libër mësimi të shqipes dhe të normave të fesë islame (“Mendime”, 1911).
Pas disa ditësh të përshkuara me diskutime dhe duke marrë gjatë kësaj kohe edhe telegrame nga mbarë Shqipëria, me kërkesën që të vendosej njëri apo tjetri alfabet, Komisioni vendosi t’i pranojë variantet e modifikuara:
– të alfabetit të “Bashkimit”,
– të alfabetit të Stambollit.
Brenda pak vitesh, alfabeti i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës i miratuar nga Kongresi i Manastirit, fitoi epërsi dhe u bë shpejt alfabeti i vetëm i shqipes. Njësimi i alfabetit ishte një hap i rëndësishëm për njësimin e drejtshkrimit dhe të gjuhës letrare shqipe.
Po në atë kongres u shqyrtuan edhe problemet politike të asaj kohe. U hartua edhe një program kërkesash politike, kulturore dhe ekonomike prej 18 pikash, që iu dha deputetit të Korçës, Shahin Kolonjës, për ta paraqitur në emër të shqiptarëve – në parlamentin osman.
Përcaktimi i kombit shqiptar për alfabetin latin kishte për të një rëndësi politike të jashtëzakonshme. Një përcaktim i tillë ishte i natyrshëm. Kjo dëshmoi qartë se shqiptarët janë një popull evropian – pjesë e pandarë e qytetërimit perëndimor.
(Alfabeti i gjuhës shqipe – Kongresi i Manastirit | Ars Albanica)
Sidoqoftë në 1909 u mbajt Kongresi i Dibrës (1909), në të cilin u kundërshtuan përpjekjet e përkrahësve të xhonturqve për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab.
Përpjekjet e atdhetarëve dhe rilindasve shqiptarë të të tre feve kryesore u kurorëzuan me sukses duke e nxjerrë Shqipërinë dhe shqipëtarët nga errësira e injorancës dhe e nënvlerësimit nga ana e fqinjëve të cilët u përpoqën shumë që gjuha shqipe të mos lëvrohej në mënyrë që ta kishin të lehtë për të përvehtësuar toka dhe popullsi shqiptare e ti quanin të tyret madje duke vjedhur dhe historinë e shqipërisë dhe shqiptarëve.
Sot e përkujtojmë këtë datë me krenari dhe respekt.
