Shkruan: Matija Sheriq
Portali: geopolitika.news
Për tre dekada, Bosnja dhe Hercegovina ka qenë një pikë e nxehtë e krizës ndërkombëtare dhe një nga zonat më të trazuara politikisht në Ballkanin tashmë të paqëndrueshëm (Perendimor). Pas luftës së përgjakshme, pasoi një luftë e re e tri bashkësive etnike nga viti 1996 e deri më sot, por kësaj radhe, për fat – vetëm në rrafshin politik. Disa analistë e quajnë situatën Luftë të Ftohtë.
Rrjedhimisht të tria palët e panë Marrëveshjen e Paqes të Dejtonit si një zgjidhje të përkohshme që do të rezultojë me një rezultat të ndryshëm nga ai i nënshkruar zyrtarisht. Kjo nuk është për t’u habitur pasi vetë amerikanët, si krijuesit kryesorë të rendit politik të BeH në nëntor 1995, e interpretuan Dejton-in për të gjitha palët ashtu siç donin ta dëgjonin. Serbëve iu premtua autonomia e fortë e Republikës Srpska brenda BiH-së dhe ndoshta edhe shkëputja në të ardhmen, boshnjakëve të BiH-së që përfundimisht do të bëhen të centralizuar dhe unitar, dhe kroatëve barazi e plotë me boshnjakët në FB&H dhe lidhje të veçanta me Republikën e Kroacisë.
Me kalimin e kohës, partitë, përmes Zyrës së Përfaqësuesit të Lartë, e ndryshuan parimet e Dejton-it për B&H (i cili është një protektorat ndërkombëtar), kryesisht sipas dëshirës së politikanëve boshnjakë, por jo për të mirën e popullit. Megjithatë, pavarësisht injektimit të miliarda dollarëve në sektorin e organizatave (jo)qeveritare dhe ndryshimeve të caktuara strukturore, B&H nuk është bërë më e qëndrueshme në fillim të viteve 2020 sesa në fund të viteve 1990. Për më tepër, mund të thuhet se situata ka ndryshuar për keq. Në vitet e para të pasluftës, vendi ishte mesatarisht optimist dhe qytetarët e shikonin të ardhmen pa konflikt, por me kalimin e kohës ata ranë në një gjendje apatie dhe dëshpërimi, kryesisht falë ndërhyrjeve të mbrojtësve. Për t’i bërë gjërat edhe më keq, në fillim të viteve 2020, thirrjet për luftë, mobilizim dhe shkëputje të pjesëve të shtetit u bënë një realitet me të cilin publiku u mësua.
Përpjekja më aktuale për të “rregulluar” shtetin boshnjak është ndryshimi i ligjit zgjedhor në mënyrë që të tre kombet politike të mund të zgjedhin përfaqësuesit e tyre legjitimë. Nëse do t’u besohet zyrtarëve vendas dhe të huaj, pritet që kjo marrëveshje të pasohet nga një “rilindje” praktike e BeH. Megjithatë, edhe nëse ligji zgjedhor rregullohet në një mënyrë që është e pranueshme në parim për përfaqësuesit e serbëve, kroatëve dhe boshnjakëve, ai nuk do ta stabilizojë BiH-në përderisa ende bazohet në parimet e Dejtonit dhe parimet e ndërhyrjes së huaj. Një shembull i mirë i kësaj është i ashtuquajturi Marrëveshja e Mostarit e vitit 2020, në të cilën HDZ BIH dhe SDA ranë dakord për sistemin zgjedhor në qytetin e Mostarit. Falë asaj marrëveshje, zgjedhjet u bënë vërtet pas 12 vitesh, por çfarë ka ndryshuar në praktikë? Përveç faktit që zgjedhjet po bëhen, asgjë e re. Zgjedhjet rezultuan një betejë e ashpër politike, por jo për shkak të programit të një jete më të mirë, por sepse janë një lloj regjistrimi politik. Kroatët dhe boshnjakët po votojnë furishëm për kandidatët e tyre vetëm për të marrë disa nga bashkatdhetarët e tyre në vendin e kryebashkiakut. Qytetarët e Mostarit sot nuk jetojnë më mirë se sa para pesë viteve. Ndoshta edhe më keq. Nga kjo rezulton se BiH ka nevojë për një rindërtim të plotë të bazuar jo në konflikte kombëtare, por në kompromise kombëtare dhe mbi të gjitha, në pajtim kombëtar.
Nëse B&H dëshiron të bëhet një shtet i qëndrueshëm dhe i qëndrueshëm, ajo duhet të refuzojë kornizën e Dejtonit dhe të gjejë rrugën e saj të re. Zgjidhja sigurisht nuk është krijimi i një BH-je “civile” apo unitare-centraliste që do të organizohej sipas modelit të një njeriu, një vote, sepse kjo do të çonte në dominimin e popullit boshnjak. Ajo të kujton retorikën e viteve 1980 të Millosheviçit ose Mbretërinë e Jugosllavisë të dominuar nga serbët e viteve 1930. Zgjidhja nuk është pavarësia e RS dhe aneksimi i saj në Serbi, sepse kjo do të rezultonte në rritjen e pasigurisë në Ballkanin Perëndimor dhe do të forconte separatizmin në vendet përreth. Serbia deri në Shipovë dhe Istoçni Drvar do ta tronditte fuqishëm Republikën e Kroacisë dhe do të krijonte një bazë për konflikte të mëtejshme. Zgjidhja nuk mund të jetë krijimi i Herceg-Bosnës, sepse në realitet ajo do të binte vetëm në territorin e Hercegovinës Perëndimore të zgjeruar (nga Livno në Ravno).
Një nga zgjidhjet e mundshme që mund të krijojë një shtet të qëndrueshëm funksional dhe afatgjatë të Bosnjë-Hercegovinës është kryesisht një aleancë e fortë midis kroatëve dhe boshnjakëve, si Kroacia dhe Bosnja e Hercegovina, si dy entitete politike të lidhura pazgjidhshmërisht. Më vonë, serbët e B&H do të fitoheshin për çështjen boshnjake dhe në të ardhmen e largët edhe Serbia. Së pari dhe më kryesorja, entitetet aktuale, Federata e B&H dhe Republika Srpska, duhet të refuzohen. Të dy entitetet janë dëshmuar të jenë politikisht të paqëndrueshme dhe jofunksionale, të zhytura ekonomikisht në varfëri dhe mjerim, të fragmentuara demografikisht, të neglizhuara kulturalisht dhe trafikisht të palogjikshme dhe të paqëndrueshme. Vetë ekzistenca e dy entiteteve RS dhe FB&H nuk është politikisht e mençur për shkak të ekzistencës së tre popujve përbërës dhe theksimit të karakterit kombëtar në entitetin e parë dhe karakterit gjeografik në entitetin e dytë.
B&H duhet të rregullohet mbi një bazë federale në të gjithë territorin e saj. Për ta bërë këtë duhet të merren parasysh faktorët historikë, kulturorë, gjeografikë dhe transportues dhe jo vijat ndarëse të tri ushtrive në luftën e fundit. Bosnja dhe Hercegovina duhet të jetë një republikë federale që do të garantojë barazinë e të tre popujve, por edhe funksionimin normal të jetës së përditshme – që në praktikë nënkupton vendimmarrje të shpejtë dhe efikase nga institucionet. Kjo mund të arrihet duke krijuar një qeveri të fortë qendrore në Sarajevë me një kryeministër dhe një president. Më saktësisht, BeH duhet të përbëhet nga rajone (kantone, rrethe) që marrin parasysh jo vetëm kombësinë e vendasve, por edhe faktorë të tjerë të rëndësishëm si ekonomia, transporti, faktorët natyrorë, kultura, historia.
Shembull i mirë i organizimit të rajoneve (kantoneve) është propozimi i Konferencës Ipeshkvore të BeH nga viti 2005. Zgjidhja për organizimin e brendshëm të shtetit duhet, së paku në parimet themelore, të ndjekë atë propozim. Zgjidhja ideale është B&H e organizuar në katër rajone: Sarajeva, Tuzla, Banja Luka dhe Mostari. Është e rëndësishme të theksohet se asnjë nga popujt përbërës nuk ka një shumicë absolute, pra mbi 50% përfaqësim në një rajon të caktuar. Përfaqësimi i shumicës duhet të jetë maksimumi 40-49%. Boshnjakët do të ishin një shumicë relative në Sarajevë dhe Tuzla, serbët në Banja Luka dhe kroatët në rajonin e Mostarit. Qeveria dhe presidenti do të zgjidheshin në zgjedhje të përgjithshme dhe kufijtë e qarqeve do të ishin zona elektorale. Presidenti do të zgjidhej me votim elektoral. Domethënë, dominimi i çdo kombi mund të parandalohet duke mos parë numrin e përgjithshëm të votave në zgjedhjet presidenciale, por duke futur një sistem të kolegjeve zgjedhore. Njësitë zgjedhore do të përafroheshin me kufijtë rajonalë. Kandidati që do të merrte më shumë vota elektorale do të bëhej president. Kombësia e presidentit nuk do të kushtëzohej. Kandidatët e të gjitha kombësive mund të konkurrojnë në çdo rajon. Kështu, anëtarët e pakicave kombëtare mund të bëhen edhe presidentë.
Qeveria e B&H do të përbëhej në barazinë e tre grupeve kombëtare, p.sh. ndarja e ministrive në raportin 5:5:5 kroatët, serbët dhe boshnjakët. Çdo grup kombëtar duhet t’i lërë të paktën një vend kategorisë së pakicave kombëtare. Çdo grup kombëtar do të kishte të drejtën e vetos ndaj vendimeve të qeverisë së B&H përmes Dhomës së Popullit të Parlamentit të B&H. Në të njëjtën kohë, në çdo rajon (kanton) do të kishte një Dhomë të Popullit të parlamentit të rajonit, në të cilën do të kishte një veto kombëtare për vendimet e qeverisë. Ndërsa në qeveritë e rajonit duhet të jenë minimalisht 30% e ministrave të çdo grupi kombëtar. Kjo do të siguronte barazinë e popujve përbërës. Qeveritë rajonale do të zgjidheshin në zgjedhjet parlamentare, ndërsa çdo rajon do të kishte presidentin e vet, i cili do të zgjidhej në zgjedhje të posaçme presidenciale. Roli i presidentit do të ishte kryesisht i natyrës procedurale dhe ai mund të merrte vendime më të rëndësishme me mbështetjen e parlamentit rajonal. Kështu, B&H nuk do të kishte 14, por 5 qeveri. Duhet pranuar se numri i presidentëve do të rritej nga tre në pesë, por vetëm njëri prej tyre do të ishte president i të gjithë shtetit. Çdo rajon do të kishte autonomi të konsiderueshme për të lehtësuar vendimmarrjen për të mirën e qytetarëve, veçanërisht në fusha të tilla si financa, infrastruktura komunale, arsimi, shëndetësia, kultura, sporti. Megjithatë, decentralizimi nuk do të shpërbënte, por do të forconte shtetin, dhe kjo mund të bëhet përmes dispozitave kushtetuese që mund të parandalojnë që rajonet të shndërrohen në shtete.
Çfarë roli luan aleanca dhe partneriteti kroato-boshnjak me Kroacinë në këtë ide të rindërtimit të B&H? Idetë e paraqitura mund të realizohen vetëm nëse pranohen nga partitë politike kroate dhe boshnjake në BeH dhe më pas nga Republika e Kroacisë si pjesë e Bashkimit Evropian dhe NATO-s. Kroacia mund t’u shërbejë boshnjakëve dhe BeH si një faktor për integrimin e tyre në shoqatat euro-atlantike dhe kampin perëndimor. Përfaqësuesit politikë serbë në BeH, natyrisht, i kundërshtojnë idetë e tilla, pasi ideja e tyre është shpërbërja e shtetit. Megjithatë, nëse përfaqësuesit e dy prej tre vendeve pranojnë idenë e krijimit të një republike federale të B&H dhe kanë mbështetjen e Republikës së Kroacisë, ata mund të nisin një ofensivë diplomatike në komunitetin ndërkombëtar për të refuzuar Dejtonin (SHBA-BE). Marrëveshja do ët krijonte kushte për një BeH të re dhe më të suksesshme. Duke pasur parasysh kundërshtimin e serbëve në BeH, Serbi dhe Rusi, një zgjidhje e tillë mund të realizohet vetëm me patronazhin e fortë të Brukselit dhe Uashingtonit, dhe në fund të fundit të Turqisë. Pas reformës, BeH duhet të fillojë të funksionojë si një shtet sovran dhe jo si protektorat dhe duhet të pranohet në BE, NATO dhe eurozonë në një afat të shkurtër. Kundërshtimi i serbëve në BeH dhe Serbi mund të shtypet përmes vendosjes së paqeruajtësve të Kombeve të Bashkuara dhe/ose të NATO-s në terren dhe vendosjes së mundshme të sanksioneve kundër Serbisë nëse ajo përpiqet të ndërhyjë në B&H. Me kalimin e kohës, serbët e Bosnjës do të duhej të pranonin reformën e B&H-së, sepse kjo do t’u sillte atyre përparim ekonomik dhe do të sigurohej që barazia kombëtare të mund të ekzistojë në një shtet shumëkombësh.
Një B&H e tillë si një republikë federale duhet të krijojë një aleancë politike me Kroacinë në formën e një partneriteti të dy vendeve të ngjashme me Grupin e Vishegradit. Kroacia dhe B&H do të mbeten dy shtete të pavarura dhe sovrane, por do të formojnë një aleancë mbi baza politike, ekonomike, transporti dhe kulturore. Një aleancë e tillë do të kundërbalanconte tendencat e mundshme të Serbisë së Madhe që do të frenoheshin në mënyrë efektive dhe do të ishte një garanci e një shteti funksional të B&H. Në të njëjtën kohë, Kroacia e Madhe dhe tendencat islamike në B&H do të eliminoheshin. Një kufi i lirë midis dy vendeve do të lehtësonte korridoret e trafikut dhe flukset ekonomike në Evropën Juglindore, sepse B&H dhe Kroacia janë formuar hapësinore në një njësi gjeografike që shkrihet për të marrë një formë ideale. Në rrethana të tilla, Kroacia mund të nisë investime të mëdha në B&H nëpërmjet hapjes së shkollave, spitaleve dhe fabrikave të reja. Ndërsa fuqia punëtore nga B&H mund të merrte më lehtë leje pune për qëndrim të përhershëm në Kroaci, gjë që është veçanërisht e rëndësishme për shkak të problemeve demografike të Kroacisë dhe mungesës së fuqisë punëtore në Adriatik.
Dhe më e rëndësishmja, të dyja vendet, për shkak të stabilitetit dhe rregullimit të tyre, mund të bëhen një qendër e investimeve ekonomike ndërkombëtare që do të rigjallëronin të dyja ekonomitë. Nëse B&H do të vinte në jetë si një shtet federal funksional dhe i qëndrueshëm i tre popujve përbërës në të gjithë territorin e saj, ajo do të mbyllte një pikë të nxehtë gjeopolitike krize në Evropën Juglindore dhe do t’i jepte një shtysë të fortë të gjithë Ballkanit Perëndimor. Do të krijohej një model shembullor për zgjidhjen e problemeve të tjera në vendet shumëkombëshe si Kosova dhe Qipro. Fatkeqësisht, një zgjidhje e tillë nuk është aktualisht në tryezë, por do të duhet të konsiderohet nëse aktorët politikë të Bosnjë-Hercegovinës duan të ruajnë shtetin dhe të arrijnë prosperitet për qytetarët e tyre. [Përktheu: ISHGJ]
