Nga Halim EMËRLLAHU
- Dy fjalë për veprën e profesorëve Robert M. Wallace & Blerim Latifi “ÇKA MUND TË MËSOJMË SOT NGA HEGELI?”
Hyrje
Vepra e profesorëve Robert M. Wallace & Blerim Latifi “ÇKA MUND TË MËSOJMË SOT NGA HEGELI?” paraqet një punim shkencor, burimor original nga teoritë e shkencës filozofike hegeliane,. Ky studim hegelian vije nga dy studjuesit e filozofis së Hegelit nga profesor Robert M. Wallace & profesor Blerim Latifi. Analiza e dioptrisë së profesor Blerim Latifit fillon me një pytje intersante se « Pse lexohet ende Hegeli? »
Ky studim i profesor Latifit shtjellon në përpikmëri me një dioptrin filozofike e sociologjike zanafillën teorike të filozofisë së Hegelit, ngjashëm si kishin vepruar filozofët tjerë me studimet filozofike rreth teorive të Hegelit si psh filozofi italian Benedeto Kroçe, që kishte botuar një libër me titull pak sugjestiv ‘’Çka është e gjallë dhe çka është e vdekur në filozofinë e Hegelit ».
Në këtë studim filozofik të vitit 1915, filozofi Kroçe arrinte në përfundimin se të dyja këto qasje ishin në thelb të gabuar, ngase në filozofinë e tij, Hegel inuk i kishte thënë të gjitha, por as nuk kishte gabuar në gjithçka. Dhe njëqind vjet pas ndërhyrjes filozofike të Kroçes leximi i Hegelit vazhdon të jetë një pjesë shumë e rëndësishme në qarqet akademike në lëmin e dijeve humane në botën moderne.
Profesor Latifi në ketë studim të thellë filozofik thot se, Hegelit dhe vepres së tij i janë bërë sulme të mdha – së paku janë gjashtë, tri kishin ndodhur në shek XIX dhe tri të tjera të shek. XX. Tri nga të parët ishin të lidhura me emrat e njohur të filozofisë Marksit, Kierkegard dhe Niçe.
Karl Marks në vrojtimet e tij filozofinë e Hegelit e cilësonte një filozofi e vendosur me kokë poshtë, e që sipas tij prodhon vetëm interpretime të deformuara të realitetit. Studiusi tjetër Kierkegad shpreh indinjatën deri në përmasat e tmerrit për frymën e sistemit grandioz hegelian, e ku sipas tij, aty ngulfatet hapësira e lirisë individuale, ndërkaq Niçe nuk shihte asgjë tjetër në ketë sistem, përveçse një teologji e fshehur. Madje Niçe e akuzonte Hegelin edhe për smundjen historiciste që sipas tij ishte shëndruarr në një smundje të rënd për lirinë dhe kulturën individuale të njeriut modern. Kurse kritikat e shek XX që ishin sulme ndaj Hegelit, vijnë nga pozicionet tjera, dmth nga tri pozicione: Filozofia analitike, apo siç quhet filozofia e gjuhës, pastaj filozofia politike liberale dhe filozofia dogmatike.
Vepra e Hegelit ‘’Filozofia e së drejtës’’ në sytë e liberalëve kjo retorikë binte në kundërshtim me konceptin e tyre themelor për një shtet minimal, që nuk ka asnjë mision apo vizion moral për të përmbushur, përveç të drejtat dhe garantimin dhe liritë themelore individuale të njerëzve. Profesor Blerimi në studimin e kësaj vepre përmes teorisë liberale sheh e bazën historike të kësaj retorike filozofike dhe ideologjin e regjimeve apsolute totalitare, të cilat ishin instaluar gjithandej në Evropë, sidomos gjatë pjesës së parë të shekullit XX, nga ana filozofike Hegeliane.
Filozofia e Karl Popperit si alternativ ndaj filozofisë Hegeliane
Kjo frikë analizohet më së miri në veprën Karl Popper “Shoqëria e hapur dhe armiqët e saj”. Këtu Popperi i bënë akuza të rënda Hegelit, por duke e bërë atë përgjegjës intelektual së bashku edhe me Platonin dhe Marksin për lindjen e totalitarizmit të të dy krahëve ideologjikë. Nga studimi i Popperit, Hegeli është ura lidhëse mes utopisë totalitare të Platonit dhe asaj të Marksit e cila bënë përpjekje për ta realizuar në realitetin social shpjegim në regjimin terrori.
Profesor Blerim Latifi zhvillon studimin analitik së bashku me filozofin Robert M. Wallace mbi Hegelin, Platonin, Lirinë dhe Religjionin. Në ketë studim Blerimi vazhdoj debatin duke shtruar pytje, duke marrë shkas se viti që shkoj u shenua dyqindepesëdhjetë vjetori i lindjes së Hegelit. Ketë datë lexuesit e filozofisë nuk e harruan dhe një numër shumë i konsiderushëm i artikujve arritën të publikohen në shtypin gjerman, të cilët sollën vëmendjen te jeta e Hegelit dhe pikëpamjet e tij, e të cilat në masë të madhe ndikuan në debatin modern filozofik.
Filozofi Italian Benedetto Croce kishte publikuar një libër intersant mbi Hegelin. Titulli i librit ishte intersant : « Çka është gjallë dhe çka ka vdekur prej filozofisë së Hegelit. E sot çka është e gjallë dhe e vdekur në filozofinë Hegelit? »
Sipas filozofit Robert sot përmbajtja esenciale e filozofisë së Hegelit ende jeton plotësisht, por sigurisht se ky fakt nuk pranohet nga të gjithë! Rezultati në rastin e Hegelit, në fak ishte një vepër tmerruese, që nga disa aspekte ne akoma nuk e kemi kuptuar, por nuk mendohet se dikush ka gjetur ndonjë mangësi fundamentale në të.
Blerim Latifi i referohet mendimit të filozofit Frederick Beiser se, dikund thotë që, kushdo që dëshiron ta kuptojë pozicionin e tij në filozofi, herët apo vonë, do t’i duhet të ballafaqohet me Hegelin. Por, në vëmendjen e madhe te Hegeli, i ka dy anët e saj të medaljes ajo që e glorifikon Hegelin, dhe ajo që e sulmon në mënyrë të pamëshirshme, duke filluar nga Marksizmi ortodoks, që konsideronte se Hegeli ishte tejkaluar nga Marksi dhe si rrjedhojë rëndësia ishte reduktuar nga një paraardhës i Marksit dhe asgjë më shumë, kurse Bertrand Rusell te “Historia e filozofisë perëndimore” e përshkruan Hegelin si një sharlatan të çmendur, ndërkaq Karl Popperi e akuzon Hegelin së bashku me Platonin dhe Marksin për pregatitje të bazave intelektuale për ideologjin totalitare. E shumë akuza tjera për kauzën e fashizmit, fabrikimin e rrëfimëve të mëdha për historinë njerëzore etj. Filozofi Wallace, thot se Hegeli s’është asgjë nëse nuk është kontrovers, dhe këtu shton se Marksi dhe poashtu ndjekësit e tij, nuk merren me detajet dhe çështjet me të cilat është marrë Hegeli, siç janë relacioni mes njohjes dhe realitetit, lirisë njerëzore dhe mekanizmave natyrorë, mendjes, trupit, arësyes dhe etikës, mes shkencës, artit dhe religjionit e filozofisë. Vazhdimësia e kritikëve që vazhdojnë ta qortojnë Hegelin për paraardhës të totalitarizmit, përmblidhet tek citimi i një fjali të tij, atë se shteti është marshi i “Zotit në botë”. Ajo që kishte ndërmend Hegeli ishte vetëm përbrenda një organizmi politik që e quajmë “shtet”, ngase njerëzit mund të kenë provoja të shumta në shpalosjen e plotë të lirisë racionale, si pasojë, ajo është hynore.
Filozofia e Hegelit për shtetin dhe religjionin
Në shumë komentime të tij mbi politikën Hegeli nuk e promovonte nacionalizmin gjerman ose autoritarizmin, dhe këtu nazistët ishin shumë dyshues ndaj Hegelit, për arësye të rolit të tij që ka liria në shkrimet e publikimet e tij. Në ketë vepër shkencore Profesor Latifi shtron diskutimin për marrëdhënien mes filozofisë së Hegelit dhe asaj të Platonit, duke dëshiruar të qëndrojmë me një problem të rëndësishëm që ka të bëjë me kritikët e Hegelit, fjala është tezën e famshme të Hegelit për shtetin si “marshi i Zotit në tokë”, Kjo ishte njëra nga tezat e keqëkuptuara të Hegelit, si një fjalë e anarkistëve, socialistëve por po ashtu edhe liberalëve të ndryshëm të cilët nisur nga kjo tezë, e akuzojnë Hegelin për konservatorizëm, boskurantizëm etj, nëdrkaq në filozofinë e tij politike e shohin ideologjin politike të shtetit prusian. Hegeli kishte shkrua gjerësisht mbi temën e zotit dhe religjionit, duke u nisur nga shkrimet e tij të mëhershme deri te “Leksione mbi filozofinë e religjionit”, ku ishte deklaruar se “Zoti është vetëm objekt i filozofisë, prandaj filozofia është teologji”. Dhe këtu kanë filluar debate të mëdha mes krahut të majtë e të djathtë se, kocepti i tij për zotin ishte në përputhje të plotë me konceptin krishterë për Zotin. Kurse të tjerët mendojnë se koncepti i Hegelit për Zotin nuk është panteist, por panenteist. Në ketë studim profesor Latifi pyet profesor Wallace se, kush është Zoti në filozofinë dhe fjalorin e Hegelit? Profesori Wallace vazhdon, ashti siç thoni edhe ju, ka qenë ndarja kryesore mes interpretuesve të Hegelit që nga vdekja e tij më 1831, disa e marrin shumë seriozisht teizmin e tij, të tjerët, duke ndjerë se panteizmi ose ateizmi do të ishin më “modern”, shprehen se çelësi i kësaj çështjeje, e cila nuk ka qenë e kuptuar nga asnjëra palë, është kocepti i Hegelit për pafundësinë e vërtetë, të cilën e parashtron Shkenca e Logjikës. Pikërisht këtu ai shtron konceptin e tij te realitetit. Në ketë pikë Hegeli fut observimin e tij krucial të ‘’qenies së pafundme’’, e cila është ndarë prej botës së krijuar, do të ishte e kufizuar nga relacioni i saj me atë botë me të cilën është e ndarë dhe në ketӕ mënyrë nuk do të ishte e pafundme’’! Nëse Zoti do të jetë i pafundmë, atëherë ai nuk mund të jetë i shkëputur nga bota. Mirëpo, a do të thotë kjo se Zoti duhet të jetë identik me botën, siç pohon panteizmi? Konceptualisht panteizmi bazohet në pikëpamjen sipas së cilës Zoti nuk ekziston jashtë natyrës, por përkundrazi, brendapërbrenda saj. Por Hegeli thotë jo, duke u pajtuar me kritikët e Spinozës që Zoti duhet të shkojë përtej botës. E si mund të jetë Zoti përtej botës, pa qenë një qenie e pandarë nga bota? Si mund të krahasohet propozimi i Hegelit me koncepsionet tradicionale religjioze? Disa mendimtarë religjiozë ankohen se Zoti i Hegelit nuk duket ‘transcendent’. Zoti i Hegelit është vërtetë në një kuptim tjetër nga ai i botës së gjërave të fundme. Në fakt nga shumë tradita religjioze duket se e njohim një lidhje më intime me njerëzve dhe Zotit, sesa ajo e konceptimit të zakonshëm të Zotit si jë qenie që është jashtë nesh. Psh. si ideja e Shën Palit se brenda (Zotit) ne jetojmë dhe lëvizim dhe kemi qenien tonë, po ashtu edhe te mësimet e Shën Athanasit, ku ai potencon se ne mund të “bëhemi Zotër”, na vije edhe përshkrimi i Shën Agustinit për Zotin si më i brendshmi. Dhe me lidhjen e përshkrimit të Hegelit për shtetin si “marshi i Zotit në botë” dhe konceptimi i pafundësisë së vërtetë, ai shpjegon se Zoti është në botë si liri racionale, stad në të cilin bota arrin përmes krijesave siç jemi ne.
Hegeli fillon prej shtetit e deri në historinë botërore, si interaksioni mes shteteve, dhe pastaj tek artet, religjioni dhe filozofia sociale duke qene ma e lirë sesa ajo që ka pas paraprirë. Por shteti si pjesë e këtij procesi që ngrihet vazhdimisht më lart, është çelësi dhe aspekti më i dukshëm i prezencës së Zotit në botë.
Në ketë studim filozofik profesor Latifi vazhdon tudje persiatjet e tij, parafrazon një thënie të Hegelit, në hyrjen e vëllimit të pare te “Leksione mbi filozofinë e religjionit”, e cila mund të shërbejë si konkluzion për interpretimin tuaj të thellë të konceptit të Hegelit për Zotin. Pa botën, pa universin, Zoti nuk është Zot! Ne mund të themi se se Hegeli e historicizon Zotin, siç mendojnë edhe disa interpretues të Hegelit, se ai transformon Deus sive natura-n e Spinozës në Deus sive humanitas. Shumë njerzë thonin se Hegeli e ‘’historicizon Zotin’’, por nuk pajtohem me të, thotë profesor Wallace. Kur Hegeli thotë që shteti është marshi i Zotit në botë, kjo nuk do të thotë që ky është marshi i Zotit në botë. Nuk do të thotë që ky marsh është vetëm Zoti, dhe Shkenca e Logjikës e Hegelit e përshkruan Zotin, siç shprehet Hegeli në Hyrje, ashtu siç është ai në esencën e tij të përjetshme para se të ish krijuar natyra. Esenca e Zotit është e përjetshme. Nuk ka histori, nuk ka as kohë në shkencën e logjikës. Sipas kësaj, Hegeli është në pajtim me Biblën dhe shumë tekste të tjera religjioze.
Filozofia postmoderne e Habermasit
Profesor Latifi në ketë debat shkencor me profesorin Wallace vazhdon bashkëbisedimin, duke pohuar se, pikëpamja e juaj ma kujton mendimin e Habermasit, i cili në shumë debate me ata që zakonisht quhen filozofë postmoderrnistë, si Foucault, Derrida, Lyotard, insiston në pikëpamjen se Iluminizmi ishte projekt i papërfunduar, në të cilin ne duhet të përfshihemi filozofikisht dhe institucionalisht. A mund të shohim projektin e Habermasit brenda kornizës konceptuale të filozofisë së Hegelit dhe a mund të lexojmë dialektikën mes padronit dhe skllavit si dialektikë e lindjes së modernitetit demokratik dhe njohjen e ndërsjellë në mes tyre, si një alternativë hegeliane që e ndihmon trjatimin e problemit që karakterizojnë aktualitetin tone?
Wallace deklarohet po, meqë Habermasi sikurse Hegeli, synon ta vazhdoj projektin tonë të papërfunduar të “iluminizmit”. Me këtë rast Wallac thotë se, nuk shoh se “postmodernistët” kanë ndonjë qëllim që bie ndesh me këtë. Ai që mungon te Habermasi për postmodernistët është vet të kuptuarit e tyre për çështjet më të thella, që unë i përshkrova për Hegelin dhe atë se kujt i drejtohet ai. A mundet konceptimi i Hegelit të na ndihmojë ta trajtojmë aktualitetin tone? Me duhet të them se, në fakt, unë nuk shoh asgjë tjetër pos kësaj që do të mund të na ndihmonte. Tek Habermasi dhe të Kanti kemi një formulë e cila nuk i flet zemrës. Por, të merrmi me çështje madhore të pabarazisë shoqërore dhe shpërfilljen ndaj mirëqenies se gjeneratave të së ardhmës.
Interpretimi juaj i lirisë hegeliane si dashuri, do t’i bënte marksistët dhe leninistët t’i godasin tavolinat e tyre, kurse të krishterët do të thoshin se, më në fund e keni kuptuar se Hegeli është filozof, madje njëri prej shtyllave kryesore të krishterimit. Në shkrimet e hershme të Hegelit, sidomos te “Fryma e krishterimit” mund të shohim një etikë të dashurisë, e cila është shumë e ndikuar nga tekstet kanonike të krishterimit mbi dashurin. Po, liria Hegeliane e kuptuar si dashuri do ti irritonte marksistët dhe a nuk është politika marksiste një tentim që të ndërtohet një shoqëri e dashurisë në terma hegelianë?
Kjo ishte një analizaëe profesor Blerimit, me ç’rast ai i shtron pyetje profesor Wallace. Analiza e kësaj vepre tregon me iden për markësistët se janë skizofrenikë, kurë është çështja te dashuria. Hegeli thotë se, nëse ne i duam të gjithë, ne duhet ta promovojmë lirinë të gjithëve, dhe kjo do të thotë se duhet ta mbrojmë atë në mënyra që janë konsistente edhe me mundësinë e dashurisë ndaj sulmuesit dhe shtypësit. Sipas profesorit Wallace marksizmi ka shumë për të mësuar nga Hegeli, por edhe shumë nga tradita religjioze.
Filozofia e fantazmës së Platonit
Në këtë vepër analizohet ideja e Platonit, respektivisht “fantazma e tij”. Profesor Blerimi në këtë diskutim filozofik e pohon faktin se, ishin gjatë procesit të punës, vazhdimisht të shoqëruar nga ana e fantazmës së Platonit, e cila trajtohet tek vepra e Alferd North “Procesi dhe Realiteti” . Aty pohohet se, karakterizmi i përgjithshëm më i sigurt i traditës filozofike evropiane që de fakto përbëhet nga një seri fusnotash të Platonit, dhe me ketë nuk dua të nënkuptoj skemën sistematike të mendimit që kanë nxjerrë studiuesit nga shkrimet e tij. Platoni po na e tregon edhe fatin e Sokratit… Por ky është edhe fati i gjithë filozofisë, sepse filozofia është çlirimtare dhe ai është vet si filozof çlirmtar. Me fjalë të tjera, liria jonë përmban obligimin që të punojmë edhe për lirinë e të tjerëve. Qëllimi i filozofisë nuk është kotemplimi i botës, por kërkimi për të vërtetat e saj që i shërbejnë lirisë njerëzore. Pse duhe të ekzistojë një lidhje mes lirisë dhe së vërtetës? Richard Rotry, i cili e bëri opozitën e platonizmit program të tij, pohon se duhet të ndalojë së kërkuari të së vërtetës, që lirinë ta ketë një preokupim dominues të saj.
Kjo ishte rruga e ndjekur dhe që shkonte në hapat e ekzistencialistëve për të cilët liria (ose autoetnticiteti), ishte apsurde, (Kierkegaard), (Heidegger), etj. Asnjëri nga këta mendimtarë nuk mendonte si Platoni dhe Hegeli, që liria ishte intimitisht e lidhur me kërkimin e së vërtetës derisa nuk e kuptonin se si Platoni dhe Hegeli kishin menduar një gjë të tillë. Profesor Wallcer mendonte se Platoni ka dhënë shpjegimin më të fuqishëm dhe më të shkurtër, kur pohon se liria dhe vetëqeverisja racionale varet nga kërkimi për të vërtetën, dhe se, ajo që ka në mendje idealizmi dhe Platoni, nuk është një lidhje instrumentale, por një lidhje shumë më e thellë e intime. Komentimi i Platonit ndaj nocionit të lirisë së ekzistencialistëve do të thoshte se ata nuk janë të aftë të integrojnë një person si një diçka në vetvete. Dhe në ketë debat shkencor mud të ngritësh pytje se, a nuk ishte Imanuel Kanti, në gjeneratën para Hegelit, një mbështetës serioz dhe sistematik i nocionit të lirisë, apo i autonomisë, si ngritje racionale përmbi tendencat heteronome për ta ndërtuar kështu në vete, ngjashëm siç kishin analizuar Platoni dhe Hegeli. Kështu shihet se Kanti ishte një mbështetës, por nuk dihet se sa është e vërtetë një liri apo autonomi e tillë. Porfesor Latifi theksonte në analizën filozofike për filozofin Rotry, se ai filozof i përket një tradite të madhe të filozofisë së shekullit njëzet, e cila insiston në papajtueshmërinë me konceptet e ekzistencës njerëzore, ketë rast, të vërtetës dhe lirisë njerëzore. E kjo është filozofia post-metafizike, diçka përtej saj, e cila i deklaron konceptet fundamentale si esencat njerëzore, poashtu natyrat njerëzore, se si diç të zbrazët, por edhe të rrëzikshme. Por edhe filozofi William Jamesi, një paraardhës i hershëm i Rotryt, e quante metafizikën si shtëpi e braktisur dhe të banuar me fantazma. Por Rorty, tutje thotë se, nuk duhet t’i marrim si të vërteta e shpëtuese platonike-kristiane dhe variantet tjera hegeliane-marksiste. Ka filozofë që kanë zbrazur qëllimin e së vërtetës- Nietzche për shembull, i cili argumentonte se nuk ka të vërteta, por vetëm interpretime, në anën tjetër dhe në këtë mënyrë edhe filozofi francez Michel Foucault vazhdimisht argumentonte se e “vërteta” e një epoke, nuk ka aturitet përtej strukturave të pushtetit që e kanë miratuar. Hegeli thotë se çdo filozofi është shprehje e kohës së saj dhe ky rregull vlen edhe për filozofinë e Platonit. Ideja themelore që gjendet te Republika e Platonit, sipas Hegelit, është ideja e etikës greke, por të cilës i mungon parimi i lirisë subjektive. Sot studimet filozofike të Platonit i shohim më shumë si anti-liberale, sepse këtë filozofi e gjykojmë nga pikëpamja e lirisë subjektive.
Te filozofia dhe në Dialogun e Platonit me ligjet, gjejmë pjesë që, edhe na tmerrojnë. Ka edhe pjesë tjera ku Platoni e deklaron ateizmin si krim kundër shtetit. Edhe në këtë pjesë Karl Popper niset nga kjo dialogu tek ‘Ligjet’, në mënyrë që ta akuzoj Platonin si filozof dhe filozofin e tij si totalitare. Profesor Blerimi mirret me iden e Karl Popperit se si ai akuzon Platonin si mik i lirisë dhe Platonin si armik i saj. Kush është Platoni i vërtetë?
Mendimi filozofik rreth teorive postmodernistë si tek Rotry, sipas filozofit Wallce, duket se rrëzohet në një vetë-kontrakditë performative, kur pohon, për shembull se, liria – jo e vërteta, duhet të jetë një shqëtsimi ynë i vërtet. A jo që e sygjeronte Platoni në pesazhin që citon Wallce nga vepra Republika, ku sugjeronte se ne duam atë që është vërtet e mirë, dhe jo thjesht atë që momentalisht mund të na duket e mirë, dhe është vështirë ta imagjionojmë Rotryn ose gjithësecilin që synonte ta shpërfillte të vërtetën objektive, meqë atyre nuk interson ta arrjnë për vetën e tyre, diç që është me të vërtetë e mirë. Është shumë për keqardhje se, trendet e mendimeve që janë shumë madhore, të mednimit të shekullit njëzet si: postmodernizimi, ekzistencializmi, pozitivizmi logjik ose empirizmi etj. kanë promovuar shumë dyshime të mëdha ndaj një racionaliteti të lirisë dhe etikës. Historia e Platonit duket shumë më e komplikuar se sa që mendonte Hegeli dhe se sa Platoni (dhe këtu me të vërtetë ai e trashëgoi nga Sokrati) për interesimin shumë madhor në vetëdijen dhe mendimin individual.
Në këtë vepër shkencore me debate filozofike, se çka mund të mësojmë sot nga filozofia Hegeliane dhe nga shumë filozof të tjerë, ku diskutohen edhe veprimet tjera politike të shek XXI, si ato të ish-presidenti Trump, që ishte shtruar pyetja për prefesorin Wallce, drejtpërdrejtë si vijon: a ishte presidenti Trump një aksident në politikën amerikane, apo rezultatet i tendencës populiste, e cila është shfaqur frikshëm në demokracinë perendimore, përgjigjia nuk mungon. Wallce pohon në analizën e tij se, kishte frikë ngase “nuk kam asgjë të të ofroj si një përgjegjje e prerë për kësaj pytje”, por megjithatë, ai deklaron se, se ku qëndron në këtë mes sot marksizmi. Padyshim se gjithmonë ka pas të meta, madje të mëdha; edhe sot vëren neglizhencën e tij ndaj formave të lirisë që i analizon Hegeli, si: prona, morali, familja, tregu sistemet ligjore, korporatat dhe shteti të cilave to të mund tu shtohen: shkenca, arti, religjioni dhe filozofia, fryma apsolute, për të cilën ne do të jemi të dëshpëruar. Se a ishte Trumpi një aksident në politikën Amerikane, duket se është e qartë që, ekziston një tendencë e shtrirë gjithandej botë për autoritarizëm. Në politikën amrikane, në veçanti ekziston një trashëgimi e pazgjidhur e skllavërisë së Luftës Civile, e thirrjeve pak a shumë demagogjike të ngarkuara shumë me racizëm dhe e një Kushtetutë jodemokratike, ku Presidentët mund të zgjedhet nga një pakicë e votës popullore. Ish-presidenti Tramp nuk i kishte shpikur asnjërën nga këto. Këtu thuhet se tani socialdemokracia është në një gjendje dëshprimi.
Dominimi i NATO-s dhe i SHBA-ve pas Luftës së Dytë Botërore, tani po lëkundet për shkak të konfliktit endemik në Lindjen e Mesme, sa edhe për shkakun e ngritjes së Kinës, përhapjes së armëve bërthamore dhe ndryshimit të klimës. Edhe sot Evropa dhe SHBA-të po përballen me çështjen e refugjatëve, ku populizmi autoritar po e përdorë këtë fenomen për ti ushqyer paragjykimet raciste ose edhe etnocentriste.
