Nga: Fahri Xharra
Kompleksi i madh i shtëpive të Marcus Fabius Rufus dhe Byzylykut të Artë mbulon të paktën katër nivele të hapësirës së jetesës me tarraca panoramike që anojnë në mënyrë skenike drejt detit. Tarracat janë ndërtuar në majë të mureve të qytetit, por në kohët pararomake shtëpitë ishin vendosur në anët e njërës prej portave të qytetit, Porta Occidentalis, e cila ishte kryqëzimi i via di Nola dhe via delle Terme. Ndërtesat kanë një dekorim luksoz në dysheme me mozaikë mermeri me ngjyra (opus sectile), si dhe afreske mitologjike në mur, pamje kopshtesh dhe riprodhime të veprave të shek. Shtëpitë ishin ende të banuara në kohën e shpërthimit, siç dëshmohet nga viktimat e shumta të gjetura, prej të cilave u bënë gips (79 pas Krishtit)
Shumë vonë në vilën e tij u gjet piktura e Afërditës ( Venerës ) e cila është e piktuarur me të njejtën pamje si të Hunzakeve dhe të Mirditoreve. Rastësi ? Jo aspak. Kjo tregon që romakët e dinin veshjen e të parëve të tyre dardan.
Pak Histori :Vendbanimet e para të qëndrueshme në këtë vend datojnë në shekullin e 8-të para Krishtit, kur Oskanët, një popullsi pellazgjike Italisë qendrore, i themeluan pesë fshatra në zonë.
Në vitin 524 para Krishtit, etruskët kishin mbërritur dhe u vendosën në zonë, duke përfshirë Pompein, duke gjetur në lumin Sarno një rrugë komunikimi midis detit dhe brendësisë. Ashtu si grekët, etruskët nuk e pushtuan qytetin ushtarakisht, por thjesht e kontrolluan atë dhe Pompei gëzonte një lloj autonomie Megjithatë, Pompei u bë anëtar i Lidhjes Etruske të qyteteve. Gërmimet në 1980-1981 kanë treguar praninë e mbishkrimeve etruske dhe një nekropol të shekullit të 6-të para Krishtit. Nën etruskët u ndërtua një forum primitiv ose shesh i thjeshtë tregu, si dhe Tempulli i Apollonit, në të dy objektet që përfshinin fragmente bucchero u gjetën nga Maiuri. U ndërtuan disa shtëpi me të ashtuquajturin atrium toskan, tipik i këtij populli.
Zona përreth Pompeit u bë shumë e begatë për shkak të dëshirës për të jetuar në gjirin e Napolit për romakët e pasur dhe për shkak të tokës së pasur bujqësore. Shumë ferma dhe vila janë ndërtuar afër, jashtë qytetit dhe shumë janë gërmuar. Këto përfshijnë Vila e Mistereve, Vila e Diomedes, disa në Boscoreale, Boscotrecase, Oplontis, Terzigno dhe Civita Guiliana.
Nga viti 343 deri në 341 para Krishtit në Luftërat Samnite, ushtria e parë romake hyri në fushën e Kampanisë duke sjellë me vete zakonet dhe traditat e Romës, dhe në Luftën Latine Romake nga viti 340 para Krishtit Samnitët ishin besnikë ndaj Romës. Pompei, ndonëse qeverisej nga Samnitët, hyri në orbitën romake, së cilës i qëndroi besnik edhe gjatë luftës së tretë samnite dhe në luftën kundër Pirros. Në fund të shekullit të IV para Krishtit, qyteti filloi të zgjerohej nga bërthama e tij në zonën e hapur me mure ( më shumë lexoni në librin “Roma fliste shqip” (fxh )
Shpërthimi i malit Vezuv në vitin 79 pas Krishtit .Pompei dhe qytete të tjera të prekura nga shpërthimi i malit Vezuv. Reja e zezë përfaqëson shpërndarjen e përgjithshme të hirit dhe zhirit. Tregohen vijat moderne bregdetare.
Shpërthimi zgjati dy ditë.[46] Faza e parë ishte shiu i shtufit (lapili) që zgjati rreth 18 orë, duke lejuar shumicën e banorëve të shpëtonin. Që vetëm rreth 1,150 trupa janë gjetur deri më tani në vend, duket se konfirmon këtë teori dhe shumica e të arratisurve ndoshta kanë arritur të shpëtojnë disa nga gjërat e tyre më të vlefshme; u gjetën shumë skelete me bizhuteri, monedha dhe sende argjendi.
Pompeii sot vizitohet nga milioan njerzë nga e gjithë bota
Për në fund ; duhet të jemi krenar që i takojmë një populli të lashtë pellazgjik.
Gjakovë, me 21.04.2022
