Tibor Sekelj
Biografitë dhe autobiografitë zakonisht nisin me lindjen, ashtu sikurse jeta fillon natyrisht. Si udhëtar, apo sikurse më quajnë shpesh si “udhëtar i botës”, më duhet ta anashkaloj këtë rend sipas zakonit. Do e nis me një udhëtim, sepse udhëtimi i parë është vërtet lindja e udhëtarit.
Slita rrëshqiste pa zhurmë në rrugën e mbuluar me borën e shkelur, zilkat në qafën e kuajve jepnin ritmin e një atmosphere të hareshme. Pishat përreth mbanin me krenari ngarkesën e tyre të shtresës së trashë të borës të ndriçuar nga dielli. Një ditë shumë e bukur për lindjen e një udhëtari. Përveç babait, në slitë rrinte nëna ime…sepse unë nisa ta vështroj këtë botë vetëm tre muaj më pas, me 14 shkurt 1912 në Spishska Sobota, Sllovaki, atëhere pjesë e Hungarisë.
Ky ka qenë udhëtimi im i parë që unë di. i pari dhe i vetmi…sepse ai ende vijon sot, në një zinxhir të pafund.
Kuptohet, që atëhere unë e kam ndryshuar shpesh mjetin e udhëtimit. Slitën e ndryshova me karrocën e bebes, me kalin e vockël lodër lëkundës dhe më pas me triçikël të vogël. E ndoqi treni dhe kali, qerrja e fshatit, kaloshina dhe patina. Dhe shputat e shumë këpucëve, prej lëkure, druri, kauçuku, plastike.
E ndoqën automobilë dhe shpejt anija. Më pas varkat e çdo lloji, litari i madh për ngjitje në mal dhe mushkat e paqeta. Kam kalëruar edhe mbi qetë, gamilet- me një dhe dy gunga- dhe mbi elefant. Nuk mund t’i shmangia dot avionët e llojeve të ndryshme, që nga i vockli, për dy vetë deri te reaktivët gjigandë, Në se shtoj këtu bicikletën, motorcikletën, skitë dhe gomarin, mbase kam përmendur gjithçka.
Deklaroj solemnisht, se kurrë nuk kam udhëtuar me nëndetse, as me satelit artificial dhe lutem mos më kallzoni mua për këtë. Po përse ky nxitim? Le të ecim sipas radhës!
Isha tre muajsh kur u zhvendosa nga malësia e Tatrës në rajonin e Ҫenej, fshat në Banat, në jug të Hungarisë së atëhershme (tani në Rumani), ku i kalova dhjetë vitet e para.
Një nga kujtimet e mia të para lidhet me një ngjarje kur isha katër vjeç. Në atë kohë arrita t’i hap dyert prej xhami të raftit të librave të babait dhe të marr që andej njërin nga dhjetë vëllimet e enciklopedisë “Pallas”. Duke ndenjur në qilim kalova shumë orë përmbi këtë vëllim. Nuk është fjala për cilin vëllim. Ia nisa nga kreu dhe kurrë nuk e lashë të parin që kishte shkronjën A. Në fakt ai vëllim mjaftonte për të nxitur plotësisht fantazinë time. Aty ndodhej Afrika. Amerika, Azia dhe Australia, secili kontinent me hartën dhe me dy faqe foto me ngjyra që tregonin popujt dhe banorët. Hartat me vargmalet e tyre në forma kapriçioze, me luginat dhe lumenjtë më tërhoqën shumë. Fytyrat dhe veshjet e popujve indigjenë më mbushën me kureshti dhe dëshirë të madhe për t’i vizituar ato ndonjë ditë dhe të bëhesha mk me të gjithë ata.
I kërkoja babait dhe vëllait tim më të madh që të m’i lexonin emrat e çdo tribuje në veçanti, Me këto emra të çuditshëm mësova të lexoj dhe të shkruaj shkronjat e shtypit.
Një mëngjes vunë re se unë kisha humbur. Më kërkuan kudo, brenda në shtëpi dhe në rrugë, por pa dobi. Në fund, vëllai im, Antonije më gjeti mua në fund të një kopshti të gjatë. Po qendroja në një gropë dy metra të thellë, me një bel të madh në duar.
- Ҫfarë po bën këtu? Përse e gërmove këtë vrimë?
- Do shkoj në Amerikë…a nuk më ke thënë, se Amerika ndodhet vetëm në anën tjetër të Tokës?
- Po, ta kam thënë, por…- vazhdoi Antonije, i mbërthyer keq- ajo është shumë larg dhe në mes të Tokës është jashtëzakonisht nxehtë.
Me qenë se po djersitesha nga gërmimi i mundimshëm dhe nga dielli që po digjte gjithnjë e më shumë, hoqa dorë nga udhëtimi për në Amerikë. Kuptohet, vetëm përkohësisht.
Kur motra ime, Katica, dy vjet më e madhe nisi shkollën, ende nuk i kisha mbushur pesë vjet. Për të mos u ndjerë tepër i vetmuar, babai bisedoi me mësuesin që të më lejonte edhe mua në shkollë. Mësuesi pranoi. Por unë nuk mund të qendroja një vëzhgues pasiv. E ngrija dorën më shpesh për t’iu përgjigjur ndonjë pyetje të mësuesit, të cilën nuk ia dinte përgjigjen asnjë nxënës. Prandaj mësuesi shumë shpejt vendosi të më regjistrojë mua si nxënës i rregullt.
Isha pesë vjeç kur së bashku me fëmijët e tjerë në shtëpitë fqinje mësova të kalëroj. Një pasdite, intruktori i kuajve të fqinjeve tanë i printe kalit nga një qoshe e rrugës në tjetrën, ndërsa ne me radhë kalëronim pa shalë. Kur erdhi radha ime, nuk e lejova që t’i printe kalit, por i kërkova të m’i jepte frenat mua, kështu bëri. Kur thembrat e mia të vockla trokisnin mbi barkun e kalit, kafsha tundej befas dhe unë rashë mbi shesh duke thyer krahun e djathtë.
Krahun tim ma vuri në allçi dhe ma ndreqi mjeku i fshatit dhe një veteriner- im atë– bashkë, por doli se kockat rriteshin keq dhe krahu nuk po rritej më. Vetëm pas një mjekimi të gjatë dhe këmbëngulës, im atë arriti të ma normalizojë atë.
Kjo ngjarje nuk pati rrjedhoja më të mëdha për zhvillimin tim të mëtutjeshëm dhe aftësitë trupore. Por unë nxora një mësim për tërë jetën- fjalinë: mund të ndodhte edhe më keq! Që atëhere fitova optimizmin që deri sot nuk më ka braktisur. E quaja veten imun kundër një aksidenti të rëndë ose ndaj një të keqe tjetër. Dhe kur megjithatë ndodhte diçka e pakëndëshme, kjo fjali optimiste ishte gati jo vetëm në gjuhën time por më kthente humorin e mirë..
Madje nuk është e nevojshme që të përmend aventurën time të parë, për të nënvizuar sa e rëndësishme është kjo moshë e herëshme për zhvillimin e personalitetit tim. Në moshën gjashtë vjeç për mua të gjithë misteret ishin të qartë. Problemi i jetës njerëzore dhe vdekja., dashuria dhe seksi, feja dhe Zoti, marrëdhëniet njerëzore, ndershmëria- për gjithçka të tillë kisha një pikëqendrim konkret dhe të qendrueshëm i cili që atëhere vetëm plotësohej dhe pasurohej por nuk ka nsdryshuar në themel.
Në shtëpi merreshim vesh hungarisht dhe gjatë lojës me fëmijët e fqinjëve mësova një dialekt të gjermanishtes. Kur isha dhjetë vjeç mësova serbo-kroatisht sepse atëhere u zhvendosëm në qytezën Kikinda, ku nisa mësimet në gjimnaz. Dymbëdhjetë vjeç fitova paratë e para. Krenaria ime e madhe kanë qenë monedha e para “vetiake” që i fitova me punë intelektuale duke ua mësuar frëngjishten bashkënxënësve. Jo sepse e dija frëngjishten, por sepse gjuhët më kanë interesuar aq shumë, sa nga kureshtia, unë gjithnjë mësoja shumë gjëra përpara orës së tyre në shkollë,
Gjuhën frënge e mësova edhe privatisht te një zonjë franceze dhe 16 vjeç unë e përdorja atë lirisht. Në vitet që pasuan e vazhdova këtë ritëm dhe çdo katër vjet në bagazhin tim gjuhësor shtohej nga një gjuhë.
Pas katër vitesh u zhvendosëm në Nikshiç, qytezë në Mal të Zi, ku përfundova shkollën e mesme në vitin 1929. Atëhere im atë më dërgoi në Zagreb për të studiuar drejtësi në universitet. Kjo zgjedhje u bë sipas dëshirës së babait. Ai kishte ëndërruar të bëhej gjyqtar dhe nga që nuk ia arriti kësaj, donte që ëndërrën e tij ta vinte në jetë i biri. Dhe me qenë se mungonte një fakultet për endacakët e botës, nuk pata ndonjë kundërshtim.
Pata rezultate të mira në çdo provim dhe në kohë të shkurtër. U diplomova për drejtësi në moshën 21 vjeç ndër tre më të mirët e fakultetit.
Asnjëherë në jetën time nuk jam marrë me diçka që të më lidhte me diplomën time, por vitet studenteske nuk mund t’i quaj si kohë e humbur.
Në atë periudhë mësova të pikturoj dhe të gdhënd skulptura pranë dy artistëve, gjë që më ka ndihmuar t’i shijoja bukuritë e botës. Mësova gjuhën ndërkombëtare Esperanto, që e ka mbushur një pjesë me shumë rëndësi të jetës sime. Ia nisa edhe punës së gazetarit, kjo ishte dega që më hapi udhën time dhe përcaktoi fatin tim.
Në vitin 1937 nisa punën në Zagreb si dramaturg filmash.. Por shumë shpejt shpirti nisi të ketë mall për horizonte më të gjera. Dy vjet më pas udhëtova për në Argjentinë për të shkruar një varg artikujsh për mërgimtarët jugosllavë, për llogari të një gazete të Zagrebit.
Por filloi lufta e dytë botërore. Ajo dhe paasojat e saj më mbajtën mua aty për 15 vjet.
Një vit pas mbërritjes në Buenos Ajres, unë e zotëroja mjaftueshëm spanjishten sa mund të nisja bashkëpunimin me një revistë, pastaj me një tjetër dhe në fund nisa të botoj vetë një revistë mujore kushtuar udhëtimeve dhe hulumtimeve.
Pas një interviste të botuar në atë revistë, alpinisti i njohur zviceriano-gjerman Georg Link më propozoi të merrja pjesë në ekspeditën e tij, që synonte ngjitjen në malin Akonagvon, maja më e lartë e Amerikës (6980 metra) në pjesën argjentinase të Andeve.
Bëhej fjalë për një ekspeditë ndërkombëtare me nëntë anëtarë. Ndonëse i ri në ngjitjet malore, nuk mund të ankohesha tepër për vështirësitë. Pas ngjitjes dyjavore së bashku me austriakun Zechner dhe italianin Bertone unë qendrova në majën e malit. Kjo ndodhi me 13 shkurt 1944, ditën para 32-vjetorit tim të lindjes.
Ndërsa ne të tre po zbrisnim në kampin bazë dhe pjesëmarrësit e tjerë të ekspeditës nisin marshimin për fazën e fundit të ngjitjes, malin e stërmadh e fshikulloi një stuhi bore e egër. Në mundëm të nisnim shpëtimin vetëm pas tre ditësh. Por përpjekjet tona ishin pothuaj të kota. Nga gjashtë vetët, katër u zhdukën të mbuluar nga një shtresë e trashë bore, që do shkrinte vetëm pas njëmbëdhjetë muajsh.
Pikërisht për atë kohë, fillimin e vitit 1945 seksioni malor i ushtrisë argjentinase planifikoi ngjitjen në Akonkagvo. Iu bashkova ekspeditës me qëllim të gjeja kufomat e miqve të mij. i gjeta ata te maja vetë, kështu që ne të gjashtë nga tridhjetë, që e nisëm marshimin, e mbërritëm majën e malit.. Qeveria argjentinase na dekoroi me “Kondorin e artë” për merita në ekspeditë, ndonëse unë nuk e pranova shtetësinë argjentinase të cilën Peron ma propozoi vetë.
Libri im “Shtrëngatë në Akonkagvo” i shkruar dhe i botuar menjëherë pas ngjitjes sime të parë, mori në botimin e dytë një kapitull shtesë. Pas suksesit të përsëritur të librit na thirri botuesi dhe patëm këtë dialog:
- A do të shkruash një libër për ekspeditë tjetër?
- E pamundur, unë nuk kam marrë pjesë në asnjë ekspeditë tjetër.
- Po pse nuk shkoni?
- Kjo kushton shumë.
- Po të kishit para, ku do shkonit?
Pa u menduar fare, u përgjigja:
- Në Mato Groso në Brazil
- Sa do kushtonte kjo ekspeditë?
- Të paktën dy mijë dollarë– ia qëllova me këtë përgjigje pa ndonjë parallogaritje.
- Vërtet kaq shumë? Atëhere zbrit një kat më poshtë dhe paraqitu te llogaritarja.
Llogaritarja ndërkohë kish marrë një telefonatë me urdhërin për të ma paguar mua atë shumë.
Kështu unë, pa plan, u nisa në një udhëtim hulumtimi drejt “Ferrit të Blertë”.
E ftova bashkëudhëtaren Meri Beznik, një argjentinase me prejardhje ruse, me të cilën, një vit më pas, në fund të ekspeditës, u martova. Me ndihmën e qeverisë braziliane dhe të ekspeditës së saj Roakador Shingu ne kaluam pothuajse një vit në rajonin e lumit Aragvajo dhe Rio das Mortes, hymë në rajonin e shavantëve agresivë dhe u kthyem gjallë. Takimet me tributë Karaxha dhe Zhavac më tërhoqën.
Pasi u kthyem, unë shkrova librin me titull “Nëpër vendin e indianëve”, suksesi i të cilit e justifikoi plotësisht besimin e botuesit, duke arritur disa ribotime dhe përkthime në gjuhë të ndryshme.
Në të njëjtin vit, verën e 1946 unë kalova tejpërtej Patagoninë me tre vetë: Zechner, bashkëngjitësin në Akonkagvo, Meri dhe doktoreshënRosa Scolnik.
Gjatë dy viteve të mëpastajmë, unë vizitova universitetin e Buenos Ajresit për të dëgjuar ligjërata mbi antropologjinë, etnologjinë dhe arkeologjinë. Nuk dhashë provime, duke marrë paraaysh se kam nevojë për dijeni, jo për diplomë, por gjithçka e dua në mënyrë që të përfitoj në ekspeditat e ardhëshme.
Në mes të vitit 1948 nisi një udhëtim i ri. Më shoqëroi Meri, mjekja Rosa dhe Luti, një botanist i ri argjentinas. Plani ishte të mbërrinim te tribuja Jivaro në Ekuador, i njohur për zvoglimin e kokave njerëzore. Sidoqoftë, asnjëherë nuk ia dolëm kësaj..
Ca kohë ndenjëm në La Paz, Bolivi. Atëhere ndodhi që dr. Hertzog, president i Bolivisë, më zgjati një hartë të madhe të Bolivisë mbi tryezën e tij të shkrimit dhe më tregoi rajonin mbi të cilin me shkronja të mëdha shkruhej “E pazbuluar”.
- A je i gatshëm bashkë me grupin tënd ta hulumtosh këtë rajon për ne me shpenzimet tona, zoti Sekelj?
Nuk mund ta kundërshtoja dot një propozim joshës si ky. Pas dy muajsh ne ndodheshim në pjesën lindorë të pyjeve të lashtë të Bolivisë në rajonin e lumit Itenez, duke mbledhur dijeni për atë zonë jo tepër të njohur.
Një ditë ndeshëm një grup kërkuesish të kauçukut. Njëri syresh na tregoi, se ka dijeni për tribunë e kanibalëve që jetojnë në Brazil, relativisht pranë kufirit me Bolivinë. Me qënë se atë kohë etnologët nuk dinin saktësisht në se kontinenti amerikan ka kanibalë apo jo,, e ndjeva këtë të dhënë si një provokim vetiak. Po atë ditë, vendosëm ta kërkojmë atë tribu. Dhe bashkëudhëtarët e mij u shprehën të gatshëm të më shoqërojnë dhe ta njësojnë fatin e tyre me timin.
Pasi udhëtuam tre muaj- me qerrë qesh, me kalë dhe buaj, pastaj duke vozitur me pirogë dhe në fund në këmbë– e mbërritëm tribunë Tupari, për të marrë vesh se pesë vjet para ardhjes sonë ata e kishin lënë kanibalizmin. Qendruam me ata katër muaj dhe kjo periudhë është për mua më interesantaja në jetë.
Rezultat i këtij udhëtimi është libri për Bolivinë dhe dy libra për Tupari dhe tribu të tjera të rajonit.
Edhe diçka tjetër. Unë i paraqita qeverisë së Bolivisë një raport për rajonin e hulumtuar. Veç kësaj paraqitëm një projekt për banimin dhe shfrytëzimin e gjysmës lindore, të rrafshtë të vendit. Sipas këtij plani do sillnim një million refugjatë të kombësive të ndryshme që ndodheshin në kampet e refugjatëve në Europë, do u jepnim atyre një shtëpi të re përgjatë dy rrugëve që po ndërtoheshin si akse për tërë territorin. Do ndërtoheshin qytete dhe fshatra në truallin e shpërndarë. Nuk po futemi këtu në hollësira. Mjaft të them se qeveria boliviane e pranoi planin dhe vendosi në prill 1949 të më vinte në dispozicion një qind mijë hektar truall, paraprakisht, nga 4 milionë gjithsej të parashikuar në plan. Për këtë duhej të vendoste parlamenti që do mblidhej në tetor. Unë nuk mund ta nisja zbatimin e projektit vetëm me truallin paraprak dhe mu duk bukur gjatë periudha pritëse gjashtë mujore. Nga padurimi hoqa dorë nga projekti. Ende më vjen keq tani për këtë, sepse projekti do zgjidhte jo vetëm problemet e Bolivisë, por edhe atë të një million refugjatëve pa shtëpi.
Pasi bëra një udhëtim shtatëmujor nëpër Europë, ku më solli dëshira të marr pjesë në kongreset e esperantistëve në verë 1949, u ktheva në Amerikën e Jugut, këtë herë në Venezuelë, ku ndenja një vit e gjysmë. Nga kjo periudhë një vit në Makarajbo, qyteti më i nxehtë ku kam qendruar. Aty punova si shef i një shitoreje instrumentash muzikorë, një gjë vërtet e çuditshme për një njeri që nuk është as muzikdashës as kurrë nuk pati sukses në këtë tregti dhe i urren krejt tregtarët. Por askush nuk i shmanget dot fatit të vet. Njëkohësiht shkruaja për gazetat dhe më pas në Karakas pikturova një varg temash nëpër mure për jetën në Venezuelë, për një kafene të sapo ndërtuar.
Që andej nisa të vizitoj vendet e Amerikës Qendrore. Më gjatë qëndrova në Guatemalë, një vit e gjysmë. Në atë kohë bashkëpunova me shumë gazeta dhe ligjërova në universitete dhe institucione të tjera. Udhëhoqa edhe kurse të Esperantos dhe themelova një shoqatë për përhapjen e gjuhës ndërkombëtare.. Shoqata guatemalase për historinë dhe gjeografinë më bëri antar të saj dhe që nga 1946 kam qenë edhe anëtar i Shoqatës Mbretërore Gjeografike Britanike (FRGS), me ftesë të saj. Që nga i njëjti vit i përkisja edhe Komitetit të Shoqatës Universale të Esperantos.
Në Amerikën Qendrore e shijova shumë njohjen me rajonet e reja, popujt, zakonet, doket dhe me shumë persona interesantë dhe të pëlqyeshëm. Përjetova në vend gjeografinë dhe historinë e atyre vendeve. Por shijova edhe endacakërinë pa shtëpi, pa detyra të tjera nga ato që i kisha caktuar vetes. Me qënë se mbeta sërish vetëm që kur, pas një martese pesëvjeçare me Merin, ne u ndamë.
Nga ajo periudhë ja disa momente interesante.
Vizita në ishujt San Blas prana Panamasë, ku jetojnë indianët Kuna me një kulturë interesante.
Prova për t’u ngjitur te vullkani Izalko në Salvador që shpërtheu kur ne kishim arritir në tre të katërtat e lartësisë së kraterit të tij dhe vetëm rastësia na shpëtoi jetën.
Në Honduras, në pyjet e Moskitisë arrita të zbuloj një qytet të rënuar antik, për të cilin të gjithë e dinin legjendën por askush nuk e kish parë qytetin.
Në Guatemalë dhe Honduras studiova kulturën e majave antikë dhe vizitova pothuaj të gjitha mbetjet arkeologjike
Në fillim të 1953, kur mbërrita në Meksikë, sporti i ngjitjes në male befas bëri përpara. Vetëm në qytetin e Meksikos atë kohë ishin një qind klube alpinistësh me 25 000 anëtarë. Në mungesë të një libri mësimor për këtë sport, ngjitësit meksikanë të maleve zbuluan librin tim për Akonkagvo. Si fillestar në atë sport, unë shkruaja në libër për çdo gjë të mësuar në teren, që nga përgatitja e ekspeditës, mënyra për ta përdorur kazmën, ngritjen e cadres, deri te llojet e ndryshme të orteqeve dhe ndikimet e sëmundjes së lartësive. Librin e botuan në Meksikë dhe çdo ngjitës meksikan i maleve e njihte atë. Prandaj mua më quanin në Meksikë mjeshtër të ngjitjes së majëmaleve dhe anëtarët e klubeve dëshironin të më kishin të ftuar gjatë një ngjitje mali, kuptohet te më i vështiri. Kështu unë iu ngjita Popokatepetlit, Ikstaksiuatletit dhe shumë vullkaneve të tjerë, maleve dhe shkëmbinjëve të izoluar. Pra, dashje padashje unë u bëra një ngjitës mali me përvojë.
Ndër ndërmarrjet e tjera të shumta interesante do të përmend vetëm tejshkimin nëpër rrjedhë të një lumi nëntokësor San Heronimo i cili çan katërmbëdhjetë kilometra gjatë rrjedhës së vet në brendësi të malit nëpër qindra shpella, ujvare dhe pengesa me stalaktite.
Në vjeshtë të 1954 u ktheva në Jugosllavi, pas 15 vitesh mungese dhe nisa të banoj në Beograd. Qeveria dhe populli më priti shumë ngrohtë si njeri me përjetime jo të zakonshme dhe me mesazh njeridaashës për vendet dhe popujt e largët. Një varg artikujsh të mij nisën të dalin në gazeta të ndryshme dhe disa libra të mij i botuan në gjuhët serbokroate, sllovene, hungare, shqipe dhe Esperanto.
Por që në pranverë 1956 unë u vura sërish në udhë. Këtë herë me automobilë për në Azi. Qëllimi im ishte Nju Dehli, ku në tetor duhej të merrja pjesë në punimet e Konferencës së Përgjithshme të UNESCO-s, si vëzhgues i Organizatës Universale të Esperantos.
Fakti që vetura ime u prish krejtësisht në Iran nuk më pikëlloi shumë. Pasi e lashë atë në një garazh në Teheran unë vazhdova me një bashkëudhëtare, zonjushen Parson, me autobus dhe tren për të mbërritur në kohë në Nju Delhi. Ashtu sikurse udhëtimet e mëparëshme, edhe ky më dha rast për takime interesante. Po përmend vetëm bisedat me kryeministrin Nehru dhe të bijën Indira Gandhi dhe miqësimin me presidentin e ardhëshëm të Hindisë dr.Radhakrishnan.
Në ambasadën jugosllave në Nju Delhi takova bashkëvendasin tim Ljubomir Vukotiç, atëkohë president i Federatës Botërore të Shurdhëve. Ai ishte vetë i shurdhët por në një shkollë speciale kish mësuar të flasë me një zë mjaft të kuptueshëm dhe ishte në gjendje “të lexonte” fjalët përmes lëvizjes së buzëve. Kështu ne arritëm të merreshim vesh. Ai ndodhej në Nju Delhi për të marrë pjesë në një konferencë me përfaqësuesit e Shoqatë Hindiane të Shurdhmemecëve dhe të një tjetër të ngjashme nga Kina me qëllim të ngrenin një zyrë rajonale të Federatës Botërore për Azinë. Më interesonte si funksionon konferenca ndërmjet tre qytetarëve të ndryshëm me organ dëgjimi të prishur, pa pasur një gjuhë të përbashkët. Me lejen e Vukoviçit, e shoqërova atë në mbledhjen e parë. Doli se dy anëtarët e tjerë kishin përkthyesit e tyre të anglishtes, ndërsa Vukotiç mundohej të kapte ndonje fjalë, shprehje fytyre ose gjest me gishta, gjë që kuptohet nuk siguronte ndërkuptimin. Une e ndihmova atë me dëshirë në këtë situatë të ngatërruar dhe që atëhere shërbeva si përkthyes vullnetar gjatë tërë javës.
Para nbarimit të konferencës, kur përfaqësuesi kinez e ftoi Vukotiçin në emër të qeverisë së vet të udhëtojë në Kinë dhe për një ose dy muaj të vizitojë shkollat e shurdhmemecëve, vendet e punës, dhe institucionet e tjera. Ishte fakt i vetëkuptueshëm që unë do shërbeja si përkthyes i tij shoqërues. Për mua kjo do të thosh një rast unik për ta njohur Kinën, vendin për të cilin atë kohë nuk kishte turizëm, por vetëm të ftuar special mund ta vizitonin.
Atëhere i shkrova një miku: “Këtu në Hindi njerëzit besojnë se çdo bamirësi do të shpërblehet në njërin nga trupëzimet e ardhëshme. Vetëm me përjashtim ky shpërblim realizohet gjatë jetës vetë. Mua më ndodhi pikërisht kjo”.
Ai udhëtim ishte një përjetim i jashtëzakonshëm dhe vazhdoi tërë janarin e 1957.
U ktheva me avion në Hindi Në Kalkutë vendosa të vizitoj Nepalin, vendin deri para pak kohe të mbyllur për vizitorët dhe emri i të cilit pikërisht, për shkak të kësaj, tingëllonte pak i mistershëm, aq më shumë për mua, që nuk dija asgjë për të.
Plani ishte të qendroja atje për një javë. Dhe i bindur që në atë vend himalajas, të prapambetur nuk kishte shumë gjëra për t’u vizituar, mora me vete letrat që nuk u kisha dhënë përgjigje: do rri në ndonjë hotel, në se ka hotel dhe do shkruaj.
Por kur avioni rrethfluturoi mbi Kotmandu pashë me mbajtje fryme kupolat e lara me ar dhe çatitë e pagodave si dhe ndërtesa të tjera, pallate dhe vende të shenjta. :Jo ky nuk është një vend që mund të vizitohet për një javë dhe më pas të shkruash artikull. Këtu duhet ndenjur gjashtë muaj dhe duhet shkrua një libër”.
Këtë bëra unë saktësisht. Gjashtë muajt që pasuan ishin plot festa të pafundme, pelegrinazhe, ceremoni, përmes të cilave nisa ta njoh historinë, letërsinë dhe doket të atij populli të jashtëzakonshëm. Ҫdo orë dhe çdo minutë e qendrimit tim në Nepal ishte me shumë përfitim. Para se ta lija vendin, mbreti Mahendra më ftoi për të më falenderuar themelimin e universitetit të parë popullor në Nepal, mësimdhënien e Esperantos dhe pjesëmarrjen tjetër në jetën e popullit.
Atëhere u tërhoqa në Madras, në Hindinë Jugore, ku njoha një hotel me pavione të vegjël të shpërndarë në një park të madh. Atje huazova një pavijon dhe iu përkushtova renditjes së përshtypjeve dhe shkrimit të një libri për Nepalin.
Në fillim ndava kohën time të krijimit të librit me studimin e filozofisë së Jogas. Pasi e mbarova së shkruari librin, tempulli i jogës u bë shtëpia ime e dytë.
Më pas shkova në këmbë dhe me autobuzat vendorë nga fshati në fshat, nga tempulli në tempull. Për një muaj qendrova në një shpellë me tre joganë të tjerë.
Pas qendrimit gjashtëmujor në Europë, shkova sërish në Hindi. Këtë herë fluturova për atje me qëllimin për të dhënë mësim për gjuhën ndërkombëtare Vinoba Bhaves, ithtarit të Gandhi-t dhe shënjtorit të njohur, që me vendim vetiak dhe metodën e vetërealizoi një reformë agrare në Hindi.
Duke ngarë pranë tij me një ritëm të ndjekur me vështirësi nëpër fusha dhe pyje, udhë dhe paudhë, mësova shumë nga ai filozof jo i zakonshëm dhe ai gjatë më pak se një muaji e zotëroi esperanton.
Gjatë pesë muajve të mëpastajmë u bëra vizitë disa vendeve interesante në Hindi, të anashkaluara gjatë qendrimeve të mia të mëparëshme atje. Më mbetën para të mjaftueshme për t’u rikthyer në Europë. Por duke vështruar hartën vura re se Hindia ndodhet në largësi të njëjtë nga Europa dhe nga Japonia. Europën e njihja tashmë, Japoninë jo. Logjika më shpinte në Japoni.
Kur zbritëm në Tokio, në mars 1960, në xhep kisha pesë dollarë. Nuk qenë shumë, por mjaftueshëm për humorin e mirë të një optimisti. Sipas një propozimi paraprak me letër, esperantistët japonezë siguruan për mua një varf ligjëratëash, që nga Sapporo në ishullin verior Hokkajdo deri në pikën më jugore të vendit. Në tridhjetë qytetet që vizitova sipas ftesës së shoqatës së esperantistëve, paraqita një ose disa ligjërata për udhëtimet dhe përvojat e mia. Gjithnjë isha i ftuar në shtëpitë e esperantistëve. Kjo më dha një rast përjashtues ta njoh mirë jetën në familjet e atij populli dhe zotërimi i gjuhës së përbashkët për mua dhe ftuesit krijoi një atmosferë të këndëshme intime, madje edhe ndërlidhje emocionuese. Qendrimi katërmujor në atë vend mjaftoi që unë, nga honoraret e fituara nga ligjëratat dhe artikujt e botuar në gazetat, të paguaj udhëtimin për në Sri Lanka. Atje me artikujt në gazeta e fitova biletën e udhëtimit për në Izrael dhe atje njësoj për në Jugosllavi. Njëkohësiht gjatë rrugës vizitova miq të vjetër. Duke udhëtuar nëpër botë me sy hapur dhe zemërhapur krijohen lidhje miqësore dhe rrethi i padukshëm i miqve rritet dita ditës. Dhe njohja e gjuhëve padyshim është një mjet i fusqishëm për miqësim.
Në vitin 1961 pranova ftesën e esperantistëve të Marokut për ta vizituar vendin e tyre dhe për të bërë disa ligjërata. Pasi e kreva punën përfitova nga rasti për t’iu bashkangjitur karvanit të tuaregëve për t’u mbyllur me ta në Sahara dhe për të vizituar disa oaze. Jeta e tuaregëve ishte e rëndë por tepër interesante.
Qendrova ndërmjet dy udhëtimesh në Beograd. Në ato interval shkrova artikuj për gazeta dhe revista të ndryshme dhe mbajta ligjërata në shkolla, universitete dhe universitete popullore të gjithë qyteteve dhe qytezave në Jugosllavi dhe me raste në vende të tjera. Në njëzetë vjet kam mbajtur më shumë se një mijë ligjërata.
Në mars 1962 nisa një ekspeditë që e quajta Karvan i Miqësisë nëpër Afrikë. Ideja ime ishte që sot nuk mjaftojnë kontaktet e organeve eprore zyrtare me kolegët e vet në Afrikë, por që banorët e atij kontinenti të bëhen pjesë e shoqërisë mbarënjerëzore. Për këtë isha i mendimit janë të ngutëshme kontaktet e europianëve me afrikanët në nivelin e njerëzve të thjeshtë, për të krijuar pak e nga pak njohje dhe besim të ndërsjellë. Kësaj ideje duhej t’i ndihte edhe karvani ynë. Nisi udhëtimin një grup prej tetë vetash nga katër vende europiane, me dy automobilë për terenin. Udhëtimi zgjati një vit, gjer në mars 1963.
Gjatë kësaj kohe udhëtuam në Egjipt, Sudan, Etiopi, Somali, Kenia dhe Tanzani. Takime të panumurt me njerëz të gjithë shtresave shoqërore, me qytetërime të vjetra, me pejsazhe nga më të ndryshmet, ngjitje në malin Kilimanxharo dhe ndeshja me kafshët e mëdha afrikane, janë disa nga çmimet për përpjekjen e madhe tonën. Por para së gjithash ndjenja se ne e kryem mision tonë dhe besimi që ai nuk është i padobishëm.
Libri im “Xhambo rafiki” nisi gjatë asaj ekspedite. Veç kësaj ne shkruam një varg artikujsh për gazetat, krijuam pesëdhjetë radioprograme dhe të njëjtën sasi programesh televizive dhe filmash dokumentarë.
Ne planifikuam të bënim edhe “etapën e dytë” të udhëtimit afrikan, por kjo nuk u bë kurrë. Dolën më të ngutëshme detyra të tjera.
Mbase dikujt i duket e çuditëshme që unë e quaja më të ngutëshme detyrën për të propaganduar dhe për t’u marrë me gjuhën ndërkombëtare, për të organizuar, redaktuar dhe botuar revistën në këtë gjuhë. Që këtë e bëri pikërisht një njeri që gjatë tërë jetës së vet mësoi njëzetë gjuhë dhe arriti që dhjetë prej tyre t’i mbajë si “pasuri konstante”, i cili udhëtoi nëpër më shumë se tetëdhjetë vende dhe kudo la miq, që mori pjesë në tri konferenca të përgjithëshme të Unescos dhe ishte atje mbase personi i vetëm që mund të dëgjonte dhe të kuptonte të gjitha fjalimet në gjuhën origjinale.
Pikërisht numri i madh i takimeve ndërkombëtare më mësoi ta vlerësoj lart vlerën e gjuhës së përbashkët. Kam menduar për këtë, sa takime interesante nuk do ndodhnin, sa miqësi të vlefshme, sa biseda të rëndësishme, të mënçura, të mprehta apo thjesht të këndëshme, nuk do ndodhnin, në se unë dhe bashkëfjalosësi im i rastit nuk do kishin një mjet shprehës të përbashkët. Dhe veç kësaj, sa libra të vlefshëm, që i kam lexuar falë njohurive gjuhësore do mbeteshin para meje të dyllosura me shtatë vula të mistershme.
Prej shumë kohe unë e kuptova që ne nuk mund të kërkojmë nga çdo njeri të mësojë hjetë gjuhë të vështira. Por ne mund të kërkojmë që secili njeri i arsimuar të njohë një gjuhë të thjeshtë, asnjanëse si gjuhë e dytë për të gjithë.
Gjatë asaj kohe, për çdo vit unë kam marrë pjesë në kongreset e esperantistëve, çdo vit në një vend tjetër të botës, mblidhen bashkë dy mijë gjer në pesë mijë njeërz. Kështu në vitin 1965 u përgatita për të qenë në kongresin ndërkombëtar në Tokio.
Me që e dija rrugën jugore nëpër Azi, këtë herë zgjodha rrugën veriore. Pasi qendrova shkurt në Moskë, avioni më shpuri përtej Siberisë, me një pushim njëditor në Irkutsk, deri në Habarovsk, në Lindjen e Largme. Që andej me tren deri në Nahodka dhe më pas me anie në Jokohama. Një muaj në Japoni mjaftoi për të rikujtuar ditët e bukur të vizitës sime të parë dhe për të rifreskuar disa miqësi. Atëhere nisa udhëtimin e kthimit përmes Siberisë. Por këtë radhë me trenin transsiberian. Tetë ditë në tren është një kohë e gjatë qoftë edhe përmes drurëve shumë të bukur të mështeknës të Siberisë. Prandaj vendosa ta ndërpres udhëtimin në Ulan Ude dhe të hyj në Mongoli- për tre muaj.
Nuk është gjë e lehtë të udhëtosh nëpër Mongoli, edhe po të kesh vizë dhe leje nga autoritetet. Të dalin në vend pengesa të shumënumurta. Por me ndihmën e fatit të mirë arrita të njihem me një pjesë të vendit të Xhingis Khanit.
Disa vitë të mëtutjeshëm ua kushtova udhëtimeve europiane, kryesisht në Spanjë dhe në Skandinavi. Në fakt i njoh mirë të gjithë vendet europiane me përjashtin të Shqipërisë dhe Islandës.
Në vitin 1970 më dukej se qendroja mbi gjemba. Ndjeja një mall të pashuar për të largëtat. Për ku tani? Ishte lehtë të vendosja: për kontinentin e pestë, i vetmi ku ende nuk kisha qenë. Para fundvitit fluturova për në Australi. Për gjashtë muaj i rashë qark Australisë, Zelandës së Re dhe Guinisë së Re.
Me ndjenjën e lumturisë sërish u zhyta në botën e ngjarjeve të papritura. Më lumturonte mundësia të isha sërish pranë maleve të egër dhe dendurisë së pyjeve të lashtë, në mes të njerëzve që nga epoka e gurit, ose të tillë, që duke dalë nga ajo epokë hyjnë në epokën e aviacionit, atomeve dhe kompjuterave. Nuk më bezdiste fakti që disa herë kam qenë në rrezik jete. E pranoja këtë fakt si pjesë të profesionit dhe të shijimit të jetës. Pjesë e profesionit është edhe ta nxjerrësh veten nga situatat më të pashpresa.
Në ata rajone unë gjithashtu mund të vazhdoja të mblidhja nga dijenitë e etnografëve për disa shoqëri primitive për ta plotësuar pak e nga pak tabllonë mendore dhe emotive për njeriun që jeton në rrethana disa mijëra vjet më pare, prapa qyterimit tonë.
Kurdoherë që më pyesnin në se kisha frikë kur ndodhesha në situate të vështira, gjithnjë ndihesha keq. Në se do thoja se kurrë nuk kam pasur frikë, do më quanin një mburracak koti. Po të thoja po, se gjithnjë kam pasë frikë. Me të drejtë do më përgjigjeshin, përse pra rrezikoj me aventura të tilla, në se e kaloj gjysmën e jetës sime duke vdekur prej frikës.
E vërteta ndodhet në anën e tretë. Frikë ndjen para një rreziku të panjohur. Pra duhet të përpiqemi ta njohim rrezikun, që të dimë si ta shmangim.Në se unë, për shembull, përgatitem për të shkuar në një rajon ku ka me tepricë gjarprinj helmatisës, i studioj ata sa më shumë të kem mundësi. Jo vetëm për të dalluar ata helmatisës nga jo helmatisës, por edhe specie helmatisëse midis tyre, po ashtu zakonet e tyre dhe mundësitë për të kërcyer pse për t’u vënë pas. Mbaj me vete serumin kundër çdo specie bashkë me shiringat në një enë në brez, gjithnjë të gatshme. Veç kësaj, në rajonin me shumë gjarprinj, vesh çizme të gjata, në dorë mbaj gjithnjë një bigë dhe thikë të vogël dhe nuk këmbëngul të jem në ballë të kolonës. Në se në grup është dikush që e njeh atë teren, njohësi më i mirë i rajonit ose me reflekse më të shpejta se të miat.
Pasi i kryej të gjitha këto parapërgatitje, frika bëhet e panevojshme. Syçëeltësia zevëndëson frikën te hulumtuesi. Këto qendrime kaq të afërta eliminojnë ndërsjellazi njëri tjetrin.
Një pyetje tjetër që të gjithë ma bëjnë është: kush i financon ndërmarrjet e mia?
Përgjigjia është e thjeshtë: unë vetë, me punën time.
Sikurse duket në praktikë, mund ta sqaroj me një shembull nga udhëtimi im në kontinentin e pestë.
Nënshkrova me televizionin një marrëveshje se do përgatis gjashtë programe 30 minutëshe për këtë udhëtim kundrejt një honorari, nga i cili merrja në fillim një të tretën dhe gjatë udhëtimit një të tretën tjetër. Trupa minimale televizive përbëhej nga tri vetë: regjisori, filmisti dhe ndihmësi që merret me ndriçimin, magnetofonin etj.i këto role i merrja vetë përsipër, më besoni, nuk ishte detyrë e lehtë. Veç kësaj kam shkruar nga një artikull në javë për disa gazeta, duke i shoqëruar me të paktë një foto. Përgatisja edhe diapozitiva për t’I botuar më pas dhe për t’i përdoruer gjatë ligjëratave. Krijimi dhe fotogrfimi me dy aparate është punë për më shumë se dy vetë. Blerja dhe mbledhja e objekteve etnografikë zakonisht vë në punë dy persona, njërin njohës të objekteve dhe të vlerës së tyre., që është i aftë të flasë me indigjenët, dhe një tjetër që i paketon dhe dhe i transporton, i dërgon. Kuptohet, këto punë gjithashtu prisnin për mua.
Pra gjatë “udhëtimit tim për qejf” unë kryeja punët e gjashtë ekspertëve normalë. Kjo qe e nevojshme që të kisha bazën materiale të udhëtimit tim. Megjithatë duhet të pohoj se e gjitha kjo nuk mjaftonte për të paguar tërë shpenzimet e mia, në se nuk do bëja rregullime të veçanta për shërbimet e ndërsjella me dy ndërmarrje avionësh: ata më sigurojnë transportin mua dhe unë reklamën në filma, artikuj, libra dhe ligjërata. Nuk kam lutur askënd që të më “ndihmojë” dmth të më japë para për asnjë kundërshërbim. Madje as që besoj se një lidhje e tillë ekziston.
Shumë vetë habitem qysh unë mund të haja mish majmuni, gjarpëri, hardhucash, krimbash, insektesh dhe gjithçka tjetër që e konsumonin indigjenët në pjesë të ndryshme të botës. Si mund ta duronte këtë stomaku im? Fakti është se organizmi ynë nuk e di fare se çfarë ha. Ai merr ushqimin e copëtuar në përbërësat e tij që janë yndyra, albumina, amidoni etj. Por se si duket ky ushqim, e hanim atë si sanviç me majonezë apo si krimb, këtë e di vetëm paragjykimi ynë, dhe syçeltësia kundër një ushqimi të huaj. Paragjykimi është një mbrojtje ndaj diçkaje që mund të jetë e dëmshme për të. Sidoqoftë njeriu i rritur duhet ta ndreqë këtë mbrojtje instinktive me një veprim të arsyeshëm bazuar në përvojat jetësore. Ata që kanë qejf të udhëtojnë për kureshti duhet t’i lënë nmë shtëpi shumë paragjykime. Unë arrita të lë pas 95 % të tyre. Pesë përqind i mbajta në rast nevoje.
Shpesh kam dëgjuar të thonë për ushqimet: “Në se do isha duke vdekur nga uria, edhe unë do t’i haja ato ushqime”. Sekreti im është, që asnjëherë nuk pres të më zërë uria që të më detyrojë për këtë gjë. Nga kureshtia unë filloj të ha gjithçka të panjohur për mua, që e hanë të tjerët. Kështu e shndërroj në kënaqësi atë, që në një rast tjetër do je një mjerim.
Nga 1972-1976 (në fund), kam qenë drejtor i muzeut rajonal të Suboticës, në Jugosllavinë veriore. Në atë kohë studiova muzeologji në universitetin e Zagrebit dhe u bëra magjistër në këtë shkencë. Me rastin e kongresit ndërkombëatr të etnologëve në Ҫikago unë u rashë përqark rajoneve lindore të SHBA dhe Kanadasë. Në kongresin e muezeologëve në Kopenhagë më zgjodhën sekretar të Komitetit Ndërkombëtar për Muzetë Etnografikë, detyrë që e mbajta edhe gjatë kongresit pasues në Leningrad më 1977.
Me rastin e qendrimit në Bashkimin Sovjetik vizitova Uzbekistanin në Azinë e Mesme. Në fillim të po atij viti fluturova për në Nigeri për të qenë në Festivalin e Kulturave Negre dhe Afrikane në Lagos. Pas asaj ngjarje për t’u mbajtur mend vizitova rajone të ndryshme të Nigerisë. Gjatë pranverës 1978 për dy muaj vizitova përsëri disa vende të Amerikës Latine, veç kësaj isha për herë të parë në Ekuador dhe në ishujt Galapagos për të përgatitur programe televizive.
Mos vallë aq udhëtime jo të rehatshme, aq mungesë shtëpie dhe përpjekje dhanë ndonjë rezultat?
Nga ana materiale jo shumë. Dymbëdhjetë libra dhe qindra artikuj i bënë të njohur vendet e largëta, njerëzit, të paqasëshëm për shumicën. Për disa muze dhashë ndihmesë me materiale etnografikë, dhe në zotërimin tim është një koleksion objektesh (kryesisht maska, instrumenta muzikorë dhe kapele) që tashmë i përkasin ndonjë muzeu.
Një rezultat i paprekshëm është mesazhi i entuziasmit jetësor përmes të mirës dhe të keqes, mesazhi i optimizmit krijues, mesazhi i simpatisë mbarënjeërzore që kapërcen edhe të kafshët dhe gjërat, që kanë tregimet e mia jo me një qëllim të planifikuar, por se kështu i kam parë ato dhe ato kërkonin dalje nga këndvështrimi im.
Në zyrën apo shtëpinë time, apo në rrugë më flasin të njohurit sdhe të panjohurit:”Pra mbaroi udhëtimi. A e keni lënë përfundimisht udhëtimin?”
Jo, nuk e kam lënë, dhe shumë më pak përfundimisht. Për dikë që është udhëtar me temperament, udhëtimi nuk ka fillim as fund.
Qysh mund ta ndalja unë udhëtimin? Vallë perëndimi i diellit para Fuxhit është bërë më pak spektakular? Vallë shtëngimi i duarve të indigjenit më pak i ngrohtë?
Përktheu: Bardhyl Selimi, Tiranë, 21 gusht 2022
