Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Bashkëpunëtori ynë (Roger Crouquet) mes fshatarëve të rinj në rajonin e Shkodrës — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Nga Aurenc Bebja*, Francë – 13 Nëntor 2022
Gazetari francez Roger Crouquet ka vizituar Shqipërinë në qershor të 1935. Ai ka realizuar një “grand reportage”, të parin e këtij zhanri për gazetën “Le Petit Journal”, për vendin e “bijve të shqiponjave”.
Në të gjejmë intervista të shumta me personalitete shqiptare dhe të huaja, si për shembull, Xhafer Villën (ministër i Punëve të Jashtme), Sandër Saraçin (ministër i Punëve publike), Dhimitër Berattin (ministër i Ekonomisë kombëtare), Prenk Pervizin (nënkolonel në ushtrinë shqiptare), Marcel Ray (ambasador i Francës në Shqipëri), Paul Goujon (mësues i frengjishtes në liceun e Shkodrës), etj. Nuk mungon gjithashtu përshkrimi i vendeve që ai ka vizituar si për shembull Durrësi, Tirana, Shkodra, Kruja, Elbasani, Fieri, Apolonia, etj.
Këtë “grand reportage”, i cili na bën të udhëtojmë në Shqipërinë e asaj kohe falë mjeshtërisë së rrëfimit të Roger Crouquet, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
“Le Petit Journal” në vendin e “Bijve të Shqiponjës”
Mbreti Zog, shpëtimtar i atdheut shqiptar
(E enjte, 27 qershor 1935, ballinë dhe f.5)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
***
Ai e kreu të gjithë programin e tij në një vend të rigjeneruar, i cili dominon njërën anë të Adriatikut, “detin italian”.
***
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
***
Pak vite më parë, do të mbahet mend, Italia dërgoi kontigjente të mëdha emigrantësh në të gjitha anët e botës. Mikja jonë latine gjeti kështu zgjidhjen e problemit të rëndë që lindte nga fertiliteti dhe mbipopullimi i saj. Por kjo zgjidhje ishte vetëm e përkohshme.
Dhe kriza që ka goditur Evropën, si dhe Amerikën, ka komplikuar në mënyrë të veçantë vështirësitë që lindin nga kjo tepricë e forcës punëtore italiane dhe ky shumim i shpejtë i gojëve për të ushqyer.
Pikërisht atëherë çështja e zgjerimit romak erdhi në fokus me një mprehtësi në rritje.
Gjithmonë i kujdesur për të informuar objektivisht lexuesit e saj, “Le Petit Journal” merr përsipër publikimin e raportazheve të cilat do të ekspozojnë të dhënat e sakta të këtij problemi që dominon pjesërisht situatën e jashtme. Mosmarrëveshja italo-etiopiane, e cila është në rendin e ditës, nuk është faza e parë e zgjerimit italian. U parapri nga një episod i parë, teatri i të cilit, shumë më afër Romës, ishte Shqipëria. Disa aspekte të këtij episodi do të hedhin dritë mbi çështjen e Abisinisë. Gjithashtu, reportazhi i parë madhor (grand reportage) i “Le Petit Journal” i kushtohet Shqipërisë; tjetri do të ekspozojë çështjen etiopiane.
***
Malsorët shqiptarë nisen për në treg — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Tiranë… Qershor. — Sivjet, moti i mirë na caktoi një takim në Shqipëri, një vend i vogël simpatik dhe kurioz, i cili për nga pozicioni i tij strategjik komandon hyrjen në detin Adriatik dhe që për interes të veçantë që kanë miqtë tanë italianë, merr një rëndësi reale politike.
Në shkallët e Lindjes (Orientit), përballë Italisë Jugore, e rrethuar nga Jugosllavia dhe Greqia, Shqipëria zë një vend të rangut të parë ndër vendet e Ballkanit.
Ndërsa “directissimo”, me shpejtësi të madhe, na përcolli Gadishullit, nga Lombardia në Pulia, gjetëm diellin, lulet, ngrohtësinë, njerëzit me xhaketa dhe këpucë të bardha, tarracat e kafenesë dhe restorantit, fustanet e lehta. E kishim braktisur këtë fund të trishtë, të pranverës veriore dhe aksesorëve të saj : palltot, çadrat, zjarret e vazhdueshme, rreth liqeneve të kufirit italo-zviceran. (Shihni vazhdimin në faqen e pestë)
Le Petit Journal në brigjet e Adriatikut
Kontaktet e para me Shqipërinë
(Vazhdimi nga artikulli kryesor)
Përmes “çizmes” të admirueshme italiane
Koha për të admiruar edhe një herë — nuk lodhemi kurrë prej saj — Firencen dhe satelitët e saj Lucca dhe Pistole, koha për të vrapuar në Pizë për të parë përsëri këtë mrekulli të formuar nga katedralja, pagëzimorja dhe kulla e anuar, një kërcim në Sienë, qyteti mesjetar dhe në San Gimignano, rojtari toskan që dremit nën hijen e kullave të tij të panumërta dhe ja ku jemi në Romë. Roma vjollcë nën gjethin e saj të “glìcine”
Një hap më shumë. Napoli ngadalë pi duhan në buzë të një deti blu transparent. Në Bari, përgjatë Adriatikut, llambat e naftës ndriçojnë imazhe të panumërta të Madonave në rrugë të ngushta. Çizmja italiane largohet në një natë të kthjellët e të ngrohtë.
Anija e bukur e bardhë, e cila mban me krenari krahët e qytetit të Dozhëve në oxhakun e saj, kalon nëpër ujin e pastër. Në agim, një bregdet i thepisur, një varg malor shfaqet nën dritën rozë të zbehtë të një dielli që po lind. Përpara nesh Shqipëria ngre majat e saj krenare, majat me borë.
Në hijen e këtyre, “Shqiptarët” (bijtë e shqiponjës) krenarë — kështu e quajnë veten shqiptarët — gjithmonë kanë luftuar ashpër për të ruajtur pavarësinë e kërcënuar.
Një port i vogël, një mol që e përqafon. Është Durrësi. Ministri i Brendshëm shqiptar, z. Musa Juka, delegoi një nga bashkëpunëtorët e tij, z. Georges Progré, të takohej me ne. Ne jemi nikoqiri i qeverisë shqiptare. Ashtu si në Greqinë dhe Romën e lashtë, mikpritja në tokën e bijve të shqiponjës është e shenjtë. Një makinë e fuqishme na çon në Tiranë, kryeqytetin e ri të Shqipërisë së vjetër, që ngre minaret delikate të xhamive të saj drejt qiellit blu.
Kali është pothuajse i vetmi mjet transporti i malësorëve shqiptarë — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Pamja e parë
Shqipëria është vendi më i çuditshëm që ekziston. Makina e zgjedh rrugën e saj me qetësi midis tufave të cilat, pa dyshim të apasionuara pas modernizmit, vijnë për të admiruar rrugën.
Asnjë tren i vetëm nuk qarkullon në këtë vend, qytetet kryesore të të cilit janë të ndërlidhura me shërbime të rregullta avionësh dhe autobusësh.
Lidhja arkaike e mushkave ndeshet me makinat, modelet e fundit te Sallonit te Parisit. Minaret ndajnë qiellin me kambanat. Pazari, tregu me shije nenexhiku dhe lëkure të papërpunuar është fqinj me ndërtesat moderne të ndërtuara nga arkitektët më të mirë të Evropës. Perëndimi dhe Lindja përzihen dhe shkrihen në një bollëk ngjyrash si askund tjetër.
Para luftës, Shqipëria, një tokë e varfër dhe e papunuar, jetonte e mbyllyr në vetvete, e ngecur në mjerim mizor. Turqia e Sulltanëve kishte lënë gjurmë në pushtimin e saj të gjatë dhe qytetërimi mezi kishte depërtuar deri atëherë në këtë territor të thellë, pa komunikim me vendet fqinje.
Por lindi një burrë, pasardhës i atij Skënderbeu, heroit kombëtar, i cili, nga maja e fortesave shqiptare, i mbajti nën kontroll jeniçerët e Kostandinopojës për një kohë të gjatë. Ky burrë, i ri, i mbushur me idealizëm dhe i vetëdijshëm për realitetet e jetës, duke dashur mbi të gjitha vendin e tij, donte t’i jepte lirinë dhe t’i sillte të mirat e qytetërimit. Një program i bukur i cili më në fund do të gjente realizimin e tij.
Ahmet Zogu
Ahmet Zogu ishte 10 vjeç kur i vdes babai. I ndihmuar nga një nënë e admirueshme, e vetëdijshme për përgjegjësitë e saj dhe vdekjen e së cilës i gjithë populli sot mban zi, i riu Zog ruan trashëgiminë atërore, vendin e Matit. Është një territor malor në veri të Shqipërisë, princi i të cilit bëhet ai. Nga fundi i shekullit të 15-të, familja e vjetër feudale e Zogut ishte rebeluar kundër turqve, duke marrë pushtetin. Pasi kishte përqafuar Islamin, një nga zotërit e parë të Matit u njoh nga sulltani si guvernator trashëgues i vendit.
Ahmet Zogu studioi në Kostandinopojë, u dallua në Akademinë Ushtarake dhe u vërsul në Shqipëri në tingujt e një lufte ballkanike që po vinte. Zogu ishte 17 vjeç, kishte guxim për të dhënë dhe besim të palëkundur në fatet e vendit të tij. Ai mbledh luftëtarët e tij dhe fluturon në ndihmë të Shkodrës të rrethuar nga serbët. Por, i shtyrë me forcë, detyrohet të tërhiqet në tokat e tij të Matit.
Një pamje e portit të Shkodrës që ruan një aspekt të Orientit — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Në vitin 1913, fuqitë e mëdha, duke kuptuar se pavarësia e Shqipërisë ishte një faktor i rëndësishëm për vendosjen e paqes në Ballkan, i ofruan kurorën princit Vilhelm Vid. Ky i fundit, i pavetëdijshëm për kushtet e vendit dhe i tronditur nga intrigat që i lidhnin, largohet shpejt nga Durrësi.
Në fillim të luftës, serbët pushtuan Shqipërinë. I tërhequr në malet e tij, Ahmet Zogu priste me durim momentin e tij. Së shpejti do të binte zilja. 1916 : serbët dëbohen nga austriakët; 1918 : Zogu, në krye të ushtarëve të tij, merr Shkodrën.
Më 28 janar 1920, populli shqiptar shpalli dëshirën e tij për ta parë vendin të lirë dhe të bashkuar, vendosi të zhvillojë zgjedhje të përgjithshme dhe formoi, nën kryesinë e Sulejman bej Delvinës, një qeveri kombëtare.
Shpirti i rinovimit kombëtar
Ahmet Zogu mban portofolin e Brendshëm në këtë ministri. Është ai që tani bëhet shpirti i rinovimit shqiptar. Çrregullimet shpërthejnë në kufirin verior. Zogu merr portofolin e Luftës dhe personalisht do të drejtojë operacionet.
Më 1922, ai mori presidencën e Këshillit. Më 23 shkurt 1924, në mes të një seance parlamentare, një student i ri fanatik qëlloi disa herë me revole ndaj Ahmet Zogut, duke e plagosur lehtë. Pas këtij sulmi, Zogu dha dorëheqjen, duke i lënë vendin opozitës.
Shpejt shpërtheu një revoltë. Në vend mbizotëronte anarkia. Nga Beogradi, ku ishte tërhequr, Ahmet Zogu punon. Ai bashkon elementët e mençur të popullsisë shqiptare dhe gjashtë muaj më vonë, përzë Fan Nolin, udhëheqësin revolucionar me trupat e tij dhe hyn në Tiranë, mes gëzimit të përgjithshëm.
Pikërisht, në Krishtlindjen e 1924. Një diell i ndritshëm ndriçon qytetin në festë. Në të gjitha dritaret valëvitet flamuri i kuq me shqiponjën dykrenare.
Në fron është Zogu I
Një javë më vonë, Zogu u zgjodh President i Republikës së Shqipërisë. Më 1 shtator 1928, Kuvendi Kombëtar shpalli përfundimisht monarkinë kushtetuese dhe i ofroi fronin mjeshtrit më të mirë të unitetit kombëtar, Zogut që mori titullin Zog I.
Nëse e kemi skicuar shpejt jetën e Mbretit të Shqiptarëve, kjo ndodh sepse për një çerek shekulli, ajo është ndërthurur me atë të popullit të tij. Që nga ardhja në pushtet, Mbreti nuk ka reshtur së punuari për madhështinë e vendit të tij. Në dhjetë vjet, Shqipëria ka kompensuar një vonesë disashekullore. Gjithçka duhej bërë, duhej të ndërtoheshin ura, të ndërtoheshin rrugë, shkolla, të riorganizohej Shteti, të krijohej një bankë dhe një administratë civile, me një fjalë, të zgjohej vendi prej një gjumi skllavëror disashekullor. Mbreti ia ka arritur me sukses të plotë dhe sot Shqipëria është krenare t’i tregojë vizitorit, pranë fytyrës së tij piktoreske ku shfaqet shpirti i luftëtarëve të tij që zbritën nga malet duke iu afruar armikut, një Shqipëri të re, të fuqishme, në organizim të plotë ku të ndjejmë gëzimin e të gjithëve për ta ngritur vendin në nivelin e kombeve të tjera evropiane.
Ndërtimi, modernizimi, transformimi, formuan bazën e programit mbretëror.
Zogu I i premtoi popullit të tij një jetë më të mirë. Ai e mbajti premtimin. Është e nevojshme të qarkullohet në të gjithë vendin, siç e kemi bërë ne, për të realizuar përpjekjen e pamasë që duhej bërë. Këtu, një urë e madhe betoni, gjashtë harqet e së cilës përshkojnë një lum, i cili të kujton nga gjerësia e tij lumenjtë afrikanë; aty, një shkollë, atje, një spital me dritare të mëdha.
Në një artikull të ardhshëm do t’i hedhim një vështrim më të afërt këtyre veprave gjigante dhe do të përshkojmë vendin në të gjitha drejtimet, duke mbledhur përshtypjet.
Të gjitha besimet fetare, në liri të plotë
Sot, një ditë feste e madhe fetare, le të mjaftohemi me pjesëmarrjen në festat e fshatit. Flamuri valvitet në të gjitha ndërtesat. Fshatarët lëvizin në drejtim të qyteteve. Ata kanë veshur rrobat e tyre të bukura të qëndisura, burrat veshin pantallonat e gjera dhe kanë vënë një plis të bardhë; gratë, në stolitë e tyre shumëngjyrëshe, duken si idhuj, të nxjerrë me delikatesë nga banesat e tyre.
Dielli mbulon fushën. Majat e bardha, në distancë, shkëlqejnë. Ullinjtë shekullor lahen në fushat me lule. Gomerët dhe mushkat e ngarkuara me tufa drush nisen drejt tregjeve.
Hyjmë në Katedralen Katolike të Shkodrës. Gratë janë në të majtë, burrat në të djathtë.
A nuk është një nga përshtypjet më të forta të këtij udhëtimi të shohësh të mbledhur në këtë tempull, ku mund të admirosh një portret të madh të Papës, të gjitha këto kostume krahinore me tone të ndritshme dhe të qarta dhe të shohësh, pas meshës, ortodoksë dhe myslimanë që vijnë për të uruar bashkatdhetarët e tyre katolikë.
Të njëjtin entuziazëm shkaktojnë edhe festat ortodokse. Ndërsa festat myslimane, të cilat janë edhe më të shumta, ato janë edhe një rast për gëzim të përgjithshëm.
Tri fe, një tolerancë si askund tjetër, një festë publike në secilën nga festat kryesore të këtyre feve, ky është sigurisht një vend i lumtur ku shumë do të pranonin me kënaqësi një fe të katërt, të pestë apo edhe të gjashtë. — R.C. (Vazhdon).
E njihni qytetin më të rëndësishëm në Shqipëri? Është Nju Jorku
(E premte, 28 qershor 1935, ballinë dhe f.3)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Por shqiptarët largohen më pak nga atdheu i tyre i vogël, pasi ai është më i organizuar dhe më i kontrolluar…
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
— II —
Tiranë… Qershor. — Shqipëria, me një sipërfaqe prej 28,000 kilometrash katrorë, ka rreth një milion banorë, ndërsa Belgjika, për shembull, me një sipërfaqe shumë pak më të madhe (30,443 kilometra katrorë), ka një popullsi prej afro 8,500,000 banorësh. Shqipëria është një vend shumë malor, gjysma e territorit të së cilës është më shumë se një mijë metra mbi nivelin e detit.
Toka që ofron pak burime në këto kushte, nuk është për t’u habitur të theksohet se ka më shumë shqiptarë që jetojnë jashtë — rreth një milion e çerek — sesa në territorin e mbretërisë. Sidomos në Jugosllavi, në Shtetet e Bashkuara, në Rumani takojmë koloni kompakte shqiptarësh. Ishte ministri francez në Tiranë ai që na tha me shaka: “E njihni qytetin më të rëndësishëm në Shqipëri, atë me numrin më të madh të shqiptarëve?… Është Nju Jorku.”
Nga pikëpamja fetare, regjistrimi i fundit dha 70% të myslimanëve të shpërndarë në të gjithë vendin, 18% të katolikëve, të vendosur kryesisht në veri dhe 12% të ortodoksëve që jetojnë mbi të gjitha në jug pranë kufijve me Greqinë. Prandaj mund të themi se shumica dërrmuese e popullsisë është myslimane. Vetë mbreti është bir i Islamit, si dhe Musa Juka, ministri shumë simpatik i Brendshëm. Në të gjithë territorin ka vetëm 36 hebrenj.
Më parë, hakmarrja përhapi ligjin e saj të paepur në të gjithë vendin. Aktualisht, një sistem drejtësie i organizuar mirë i ka dhënë fund terrorizmit dhe siguria më e madhe mbretëron kudo, në qytete, në fshatra, në male.
Malësorët shqiptarë kanë ruajtur pastërtinë e racës dhe kostumet kureshtare të së shkuarës — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimet kryesore të vendit janë bujqësia dhe blegtoria.
Falë përpjekjeve të qeverisë, vitet e fundit është bërë përparim i madh në metodat e prodhimit. Duhet pranuar se ka ende shumë për të bërë, por Roma nuk u ndërtua brenda një dite dhe Shqipëria mund të shpresojë për një përmirësim të vazhdueshëm të kushteve të saj të ekzistencës.
Shtytja e parë, e cila është gjithmonë më e vështira, është dhënë. (Shihni vazhdimin në faqen e pestë).
Një shtet i vogël i denjë që të interesohemi : Shqipëria
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
(Vazhdon nga faqja e parë)
Roma dhe Tirana
Marrëdhëniet e Shqipërisë me jashtë janë shumë të gjera. Ajo është anëtare aktive e S.D.N. (Lidhjen e Kombeve), me të cilën ka përfaqësues të përhershëm. Ajo merr pjesë rregullisht në konferencat dhe takimet që zhvillohen në Gjenevë dhe, si një vend i lidhur me politikën e paqes, u frymëzua, në përpunimin e legjislacionit të saj të ri, nga parimet dhe rekomandimet e miratuara nga S. D. N. dhe B.I.T (Zyra Ndërkombëtare e Punës).
Shqipëria përpiqet të mbajë marrëdhënie miqësore me të gjithë fqinjët e saj.
Ndër fuqitë e mëdha, Shqipëria mban marrëdhëniet më të afërta pikërisht me Italinë. Kjo është shumë e natyrshme pasi, nga ana tjetër, Shqipëria, e cila duhet të blejë shumicën e produkteve që i duhen nga jashtë, gjen përballë, në anën tjetër të Adriatikut, një treg të rëndësishëm dhe atë nga ana tjetër, qeveria e Romës ka shfaqur gjithmonë interes të madh për këtë vend, situata gjeografike e të cilit luan rolin e portës së hyrjes ose daljes nga deti Adriatik.
Marrëveshjet tregtare janë nënshkruar ndërmjet dy vendeve, të cilat janë të lidhura edhe me një traktat miqësie, rëndësia politike e të cilit është e konsiderueshme.
Shqipëria i besoi krijimin e bankës së saj të emetimit një grupi financiar italian, i cili në këmbim të këtij privilegji mori përsipër të siguronte për Shqipërinë një kredi prej 50 milionë frangash ari, të destinuara për realizimin e punëve të mëdha publike. Një kompani e madhe italiane, S.V.E.A. (Shoqëria për Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë) dëshmon një aktivitet të madh dhe përpiqet, me mbështetjen e vetë shqiptarëve, për të promovuar vendin.
Marrëdhënie të tjera të jashtme
Shqipëria mban marrëdhënie normale me të gjitha fuqitë e tjera të mëdha.
Dëshira e vetme e mbretërisë së re është t’i përkushtohet, në një paqe të krijuar nga një siguri e nevojshme, punës së jashtëzakonshme që kërkon ende riorganizimi i saj në një nivel modern dhe zhvillimi i saj ekonomik e kulturor.
Ne kemi pasur rastin të flasim në disa raste me shumicën e ministrave shqiptarë, të cilët flasin të gjithë një frëngjishte shumë korrekte.
Me dashamirësinë më të madhe, me çiltërsi, na shpjeguan gjendjen e saktë të vendit të tyre. Na treguan si ishte Shqipëria pas luftës dhe se si ajo është sot. Ata na treguan përparimin e bërë ose që po bëhej. Ata na treguan për besimin e tyre të palëkundur dhe shpresat e tyre për të ardhmen. Dhe ne u ngushëlluam duke vënë re se entuziazmet nga të cilat jemi kaq shpesh të privuar në vendet tona perëndimore, gjallërojnë, në një cep të globit, njerëzit me vullnet të mirë dhe u japin atyre atë vetëbesim pa të cilin nuk mund të arrihet asnjë gjë e madhe. — R.C. (Vazhdon).
Në vendin e bijve të shqiponjës
1200 kilometra rrugë, 3700 ura në dhjetë vjet
(E hënë, 1 korrik 1935, f.3)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dhe deri më tani vendi nuk ka vendosur asnjë kufizim në transaksionet tregtare, por dumpingu japonez konkurron produktet kombëtare edhe brenda vendit.
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
— III —
Tiranë… qershor 1935. — Një rreze dielli ndriçon zyrën e gjerë të z. Xhafer Villa, Ministri i Punëve të Jashtme. Me dorën e zgjatur, një buzëqeshje në buzë, na mirëpret burrështetasi.
Përmes një gjiri të gjerë që shtrihet në qytetin e ri, i prerë nga kantiere të panumërta, z. Villa është krenar të na tregojë veprimtarinë e një populli që gur për gur po ndërton kryeqytetin e tij. Shtëpitë, vilat mbijnë nga toka. Përballë ministrive po ndërtohet një shesh i madh. Rrugët po zgjerohen dhe bulevardet po skicohen.
- Xhafer Villa, i cili është një njeri shumë i talentuar dhe një nga bashkëpunëtorët më të devotshëm të Mbretit Zog, na foli për Francën, për të cilën ka një admirim të madh. Ai u shpreh për të me fjalë shumë të larta :
“ — Jam i lumtur që mund t’ju them, — na tha kur u larguam prej tij, — se marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Francës karakterizohen nga një përzemërsi e vërtetë. Kjo e ka origjinën në solidaritetin e interesave të dy vendeve. Qeveria shqiptare do të bëjë të pamundurën për të kultivuar dhe zgjeruar marrëdhëniet e natyrshme mes dy popujve.”
Punët publike
Në biseduam gjatë me z. Sandër Saraçin, Ministër i Punëve Publike, për rëndësinë e punës së kryer (arritur) :
Sandër Saraçi, ministër i Punëve publike — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“ — Para disa vitesh, na tha ministri, asgjë nuk ekzistonte. Të gjitha urat ishin prej druri, shumica në gjendje të keqe. Vendi ishte i lagur nga lumenj të panumërt, që do të thotë se çështja e transportit paraqiste vështirësi të mëdha. Tani, shumica e urave të vjetra janë zëvendësuar. Të rejat janë prej betoni ose çeliku. Nga viti 1925 deri në vitin 1935, domethënë në dhjetë vjet, kemi ndërtuar 1200 kilometra rrugë dhe 3700 ura. Nga ana tjetër, në të njëjtën periudhë u zhvillua porti i Durrësit. Në të kaluarën, anijet ankoroheshin larg brigjeve dhe pasagjerët dhe mallrat zbarkoheshin duke përdorur varkat.
Porti nuk ka përfunduar ende. Disa ndërtesa për të strehuar shërbime të ndryshme duhet të ndërtohen ende. Më vonë, anijet transatlantike do të mund të ankorohen atje. Kostoja e punës deri më sot ka arritur tashmë në 8 milionë franga ari. Huaja e kontraktuar në vitin 1925, në Itali, shërbeu pjesërisht për të amortizuar këtë shpenzim.
Gjithashtu janë ngritur kazerma, shkolla dhe spitale.
Ne kishim nisur ndërtimin e një linje hekurudhore për të lidhur Durrësin me Tiranën, por për shkak të kostos shumë të lartë të këtij projekti, hoqëm dorë prej saj. Një rrugë e re, e cila është drejt përfundimit, ndjek gjurmën e linjës hekurudhore të planifikuar. Do të dyfishojë atë që tashmë lidh dy qytetet.
Dy spitalet në Tiranë, njëri civil dhe tjetri ushtarak, janë ndërtuar të dy sipas planeve të një projekti të guximshëm. Drita dhe ajri derdhen me bollëk nëpër dritare të mëdha. Brenda ka pastërti të madhe. Ato janë ndërtuar tre vjet më parë, në të njëjtën kohë me ministritë, të grumbulluara rreth një sheshi.
Më parë, pra jo shumë kohë më parë, ministrat rrinin me vendasit (banorët). Për ta rezrvoheshin dhoma në shtëpitë më të paraqitshme të qytetit. Por kjo i përket të shkuarës… Ne kemi në Shqipëri, thekson z.Saraçi, një taksë të veçantë. Çdo qytetar nga mosha 18 deri në 58 vjeç duhet të punojë dhjetë ditë në vit për shtetin. Këto përfitime në natyrë janë ekskluzivisht të rezervuara për punët publike. Vetëm ushtarakët dhe studentët janë të përjashtuar. Por duke qenë se ka gjithmonë akomodime, ata që duan dhe që kanë mundësi, mund të paguajnë një zëvendësues. Tani, mund të paguhet edhe direkt në duart e Ministrisë së Financave, një e ashtuquajtur taksë përjashtimi.”
Marrëdhëniet tregtare
- Beratti, Ministër i Ekonomisë Kombëtare, na pret më pas :
Dhimitër Beratti, ministër i Ekonomisë kombëtare — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“ — Tek ne, fillon duke na thënë ai, liria e tregtisë, e cila po bëhet kaq e rrallë në Evropë, vazhdon të mbretërojë.
Deri më tani, Shqipëria nuk ka vendosur asnjë kufizim në transaksionet e biznesit. Por mund t’ju them se ne jemi të lodhur, në mes të vendeve që kanë miratuar, njëri pas tjetrit, masa që synojnë të pengojnë lirinë tregtare. Disa vende fillimisht thanë se këto ishin masa të përkohshme që do të hiqen sa më shpejt të ishte e mundur.
Por ne e kemi kuptuar me kohë se “përkohshjma” çuditërisht i ngjan “përfundimtares”.
Ne i kemi zbatuar deri tani rekomandimet e S.D.N. (Lidhja e Kombeve), por të vetëm, nuk mund të mbajmë më. Na mbart rryma. Italia nga ana e saj sapo ka miratuar masa shumë kufizuese : kontrolle valutore, kuota importi, etj…
Por Italia është një vend me të cilin, për vetë forcën e gjërave, ne kemi marrëdhënie të ngushta biznesi. Çfarë mund të bëjmë ?
Shqipëria është një vend i vogël që vuan nga tkurrja e tregtisë së saj të jashtme. Dëshironi numra? Në vitin 1934 shënojmë më shumë se 12 milionë franga ari për importe dhe vetëm 4 për eksport.
Në pesë vitet e fundit kemi importuar për 113 milionë franga ari, ndërsa kemi eksportuar vetëm për 49 milionë franga ari.
Pasojat në situatën ekonomike të vendit nuk vonuan. Kjo është arsyeja pse ne duhet të ripërshtatim bilancin tonë tregtar. Para së gjithash, ne duhet të rishikojmë marrëdhëniet tona tregtare me fqinjët tanë : Greqinë, Italinë dhe Jugosllavinë.
Çekosllovakia premtoi se do të na blinte vezë dhe duhan. Ne jemi ende në pritje të realizimit të këtyre premtimeve.
Përpjekjet tona janë të orientuara për momentin drejt një marrëveshjeje që do të donim të lidhnim me Italinë. Ky vend zë tek ne vendin e parë si shitës dhe si blerës. Shpresojmë të arrijmë së shpejti, në bazë të kuotave të fundit italiane, në një formulë që do të kënaqte të dyja palët.
Aktualisht, Japonia është e përfshirë në një dumping të vërtetë përballë nesh, pasi arrin të konkurrojë me produktet tona kombëtare dhe në veçanti birrën që prodhojmë në Korçë. Ju mund të blini një palë çorape japoneze të shkëlqyera në dyqane për dy lekë, që përfaqëson afërsisht dy franga franceze. Në vitin 1934, Franca na shiti për 360 mijë franga ari dhe na bleu për 6 mijë franga. Belgjika na shiti për 406 mijë franga dhe nuk bleu asgjë tek ne.
Ne blejmë në tridhjetë vende dhe eksportojmë vetëm në dhjetë. Kjo situatë nuk mund të vazhdojë. I paraqita një projekt kolegëve të mi të qeverisë në lidhje me kontrollin e importeve tona. Mund të furnizojmë me vaj ulliri, duhan, cigare, lesh, lëkurë, dru. Vendet, klientët e të cilëve jemi, duhet të kuptojnë se edhe ata duhet të blejnë tek ne.”
Ushtria
Nënkolonel (lejtnant-koloneli) Prenk Pervizi, drejtor i zyrës së dytë të shtabit të ushtrisë, na dha me dashamirësi disa të dhëna për ushtrinë shqiptare :
“ — Buxheti i vendit, na tha oficeri, mundëson të mbajë vetëm një ushtri të vogël tokësore. Nuk kemi as aviacion detar dhe as ushtarak. Ushtria përbëhet nga milicia — shërbimi ushtarak është i detyrueshëm në moshën 21 vjeçare — dhe të rinj të moshës 16 deri në 20 vjeç që përbëjnë batalionet e forcave paraushtarake.
Vendi është i ndarë në gjashtë rajone, secili i ruajtur nga një regjiment. Në çdo regjiment ka vetëm një batalion të ushtrisë aktive, batalionet formohen me anë të fuqisë punëtore paraushtarake, që do të thotë se, sipas numrit të popullsisë, regjimenti shqiptar përfshin, përveç batalionit fiks, një ose më shumë batalione përforcimi. Këto gjashtë regjimente të përziera mbështeten nga një grup artilerie. Në Shqipëri nuk ka ministër të Mbrojtjes Kombëtare. Ushtria drejtohet nga një gjeneral që mban titullin Komandant i Mbrojtjes Kombëtare. Ai varet drejtpërdrejt nga Mbreti, komandanti suprem i ushtrisë.
Disa oficerë italianë mbikëqyrin trupat shqiptare, duke përmbushur rolin e instruktorëve. Për xhandarmërinë, organizimi i saj iu besua oficerëve anglezë. Ekziston edhe një shkollë ushtarake përmirësimi për oficerë, një shkollë për oficerë shtesë, një shkollë për nënoficerët dhe një shkollë trajnimi për rojet kufitare. Duhet theksuar njëkohësisht, se organizimi i mbrojtjes së kufijve përbën një komandë të veçantë.”
Kolonel Pervizi na thotë përsëri :
“ — Raca shqiptare është një racë luftëtarësh, e apasionuar pas profesionit të armëve. Tek ne të rinjtë aspirojnë të bëjnë shërbimin ushtarak, për ta është gjithmonë një gëzim i madh dita kur thirren në kazermë. Oficerët nuk e kanë të vështirë të udhëzojnë burrat, shumica e të cilëve dinë të përdorin armët përpara shërbimit të tyre ushtarak.
Një luftë, të cilën ne nuk e dëshirojmë, do ta gjente ushtrinë shqiptare gati për të mbrojtur tokën e saj amtare, Mbretin, flamurin e saj.”
Koloneli i ri, me pak fjalë, na shpalos shpirtin e vendit të tij, një shpirt krenar dhe të lirë të gjallëruar nga ndjenjat më fisnike. (Vazhdon)
Në vendin e bijve të shqiponjës
Shqipëria e re ka ruajtur hijeshinë e saj të vjetër
(E martë, 2 korrik 1935, ballinë dhe f.3)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
— IV —
Tiranë…qershor. — Për të karakterizuar, me një shembull konkret, ecurinë e shpejtë të Shqipërisë drejt një faze modernizimi, le të theksojmë se në kohën e dominimit osman shërbimi telefonik nuk ekzistonte; banorët kishin nga ana tjetër vetëm rreth dhjetë posta (zyra postare) për të gjithë territorin.
Sot, Shqipëria ka 57 zyra postare, një rrjet telegrafik me gjatësi 3127 kilometra për shërbimin e brendshëm dhe tre kabllo në nëndet për marrëdhëniet me vendet e huaja: Durrës-Brindizi, Vlorë-Otranto dhe Vlorë-Brindizi. Përveç kësaj, dy linja e vendosën Shqipërinë në komunikim me Jugosllavinë dhe dy të tjera me Greqinë.
Një stacion radiotelegrafik është instaluar në Tiranë. Me një fuqi transmetimi prej 3 kilovatësh, është në komunikim të rregullt me Brindizin dhe Zagrebin, nëpërmjet Vjenës.
Shqipëria është anëtare e Unionit Universal Postar, Unionit Telegrafik dhe Unionit Radiotelegrafik.
Një kuriozitet i Shqipërisë është sistemi i saj monetar.
Është shumë e jashtëzakonshme, në të vërtetë, të theksohet se ky shtet i vogël, megjithë kataklizmat financiare që ranë në vende më të rëndësishme, ishte në gjendje të ruante frangën e arit që është njësia e tij monetare në të njëjtin barazi me frangën zvicerane. (Shihni vazhdimin në faqen e tretë)
Shqipëria, tashmë e pajisur në mënyrë moderne duke ruajtur hijeshinë e saj të vjetër
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
(Vazhdon nga faqja e parë)
Banka Kombëtare Shqiptare vuri në qarkullim kartëmonedha 5, 20 dhe 100 franga dhe monedha të vogla 2, 1, 1/2 dhe 1/4 lekë, leku vlen sa 1/5 e frangut ari. Por vetëm pak vite më parë, monedhat e arit qarkullonin me bollëk. Z. Paul Goujon, mësues i frëngjishtes, i cili jep mësim në gjimnazin e Shkodrës, na tha :
“Kur merrja pagën time, më duhej të insistoja gjithmonë që të paguhesha me kartëmonedha. Zakonisht më sillnin shumën në monedha ari. Monedha e arit prej 20 frangash ende quhet Napoleon. Por shqiptarët, në varësi të rajonit, llogarisin edhe në dollarë apo kurora.”
Arsimi publik
Ambasadori i Francës, z. Marcel Ray, na ka vënë në dukje zhvillimin e vrullshëm të arsimit në Shqipëri. Nuk ka ende një universitet, na tha ai, por tashmë ka shkolla të mesme në qytetet kryesore të vendit. Ajo e Korçës — liceu francez — është i njohur në të gjithë Shqipërinë dhe shumë studentë ndjekin kurset që japin shtatë mësues francezë. Ka shumë shkolla fillore dhe shihet se analfabetizmi është në rënie, sidomos në qytete.
Situata politike
Teksa e pyetëm ambasadorin e Francës për situatën politike të vendit ku është i akredituar, ai u përgjigj :
“Nga pikëpamja politike, regjimi është shumë i fuqishëm, Mbreti është një njeri inteligjent dhe punëtor. Ai nuk del pothuajse fare nga zyra. Ai është sundimtari i vërtetë i vendit. Praktikisht ka mbetur vetëm një parti, ajo mbretërore.”
Shqipëria ka pasur një bum të dukshëm që nga viti 1925 e deri më tani, me një ngadalësim në dy vitet e fundit, të shkaktuar nga kriza dhe deficiti buxhetor. Z. Marcel Ray në Tiranë tek Ekrem Libohova, ministër shqiptar në Paris, janë garantuesit më të sigurt të miqësisë që bashkon dy kombet.
Indelli, ambasador i Italisë, na tregoi se çfarë kishte bërë vendi i tij për të ndihmuar popullin e vogël mik. Z. Djonovitch (Gjonoviç), ambasador i Jugosllavisë, na tha :
“ — Qeveria ime është e vendosur, tha ai, të ndihmojë kombin shqiptar. Janë marrë masa shumë të favorshme. Kështu kufiri ynë është hapur lirisht për fshatarët shqiptarë që zbresin nga malet për të shitur prodhimet e tyre dhe për të cilët tregjet jugosllave janë më afër se tregjet shqiptare.”
Dr. Sherko, drejtor i Zyrës së Shtypit, na kishte organizuar një udhëtim të shkurtër nëpër Shqipëri.
Kështu mundëm të admironim brenda pak ditësh natyrën piktoreske të këtij rajoni të admirueshëm, të egër dhe të thatë në male me skaje të mprehta, të butë dhe të freskët përgjatë rivierës me diell.
Punime gjigante
Ne kemi mundur të shohim veprat gjigante të ndërmarra vitet e fundit.
Le të udhëtojmë nëpër Shqipëri dhe të ndalemi në Krujë, shtëpitë e së cilës ngjiten mes luleve në faqen e një mali.
Makina ndalon në hyrje të pazarit, përballë një hani ku më vonë prefekti do të na ofrojë kafe turke. Pazari formohet nga një rrugicë e ngushtë e mbushur me dyqane njëkatëshe. Çatitë pothuajse takohen dhe kur bie shi, uji rrjedh përmes një ulluku në mes të rrugës. Përpara tezgave të tyre, kryesisht të ulur, tregtarët debatojnë ashpër. Grumbuj frutash shtrihen krah për krah në tokë me këpucët e vendit, opingat.
Ne ngjitemi në kështjellën nga ku Skënderbeu dikur mbante nën kontroll turqit. Pamja është e shkëlqyer. Ne shohim skajin e bardhë të detit dhe portin e vogël të Durrësit. Një fushë e mbushur me lule ngjyrë vjollce dhe të verdha shtrihet deri në breg, ndërsa, në anën tjetër, një varg malesh të mbuluara me borë mbyllin horizontin. Në afërsi të Krujës, na pritën në një teqe myslimane, të sektit bektashi.
Në një teqe myslimane
Teqeja korrespondon me manastiret tona. Baba Myrteza, kreu i teqesë, na pret me dashamirësi. Na sjell një lugë të mbushur me një reçel të ëmbël, të ëmbël si ato lulet e karafilit që një murg tjetër na ofroi.
Sekti i dervishëve bektashi u themelua rreth vitit 1380 nga një njeri i quajtur Haxhi Bektashi, me origjinë nga Persia. Bektashinjtë nderojnë Ali Babën dhe besojnë në ekzistencën e një Qenie Supreme. Prandaj është një sekt mysliman disident. Ata nuk e pranojnë Kuranin dhe nuk kthehen në drejtim të Mekës për t’u falur (lutur).
Asnjëherë nuk kemi mundur të përcaktojmë saktësisht besimin e Bektashinjve.
Baba na bën nderet e teqesë. I heq pantoflat për të hyrë në dhomat e ndryshme të manastirit, por plisin e bardhë prej leshi e mban në kokë. Në kopsht, mes pemëve shekullore dhe portokalleve, prehet ish-babaja i vrarë disa muaj më parë në një aksident automobilistik. Turbi (varri) i tij është i rrethuar nga lule që përhapin një aromë të këndshme. Dhe mendojmë për fatin e çuditshëm të këtij murgu, i cili, pasi jetoi në qetësinë e teqesë, përfundoi tragjikisht ditët e tij, viktima e parë e përparimit në Shqipëri.
Bektashinjtë, mikpritja e të cilëve është legjendare, donin të na mbanin sa më gjatë në manastirin e tyre. Koha, mjerisht! nuk na lejoi të shijonim qëndrimin e ofruar kaq bujarisht.
Tashmë hoxhallarët po përgatiteshin atje në qytetet e tyre, në fshatra për t’u ngjitur në minare dhe thirrur besimtarët në namaz.
Një ditë tjetër morëm rrugën e re malore që lidh Tiranën me Elbasanin. Ajo përfshin jo më pak se njëqind e tridhjetë vepra arti, duke përfshirë disa ura. Në çdo moment hasim karvanë malsorësh, duke shtyrë përpara tufa dhish të zeza apo gomerë të ngarkuar me dru. Burrat janë pothuajse të gjithë të armatosur.
Ne shohim disa kampe ciganësh përgjatë rrugës.
Në ekskursion
Elbasani ngroh shtëpitë e tij të vjetra me fasadat e tyre të patinuara në diell. Portokallet e fryra me lëng po piqen nëpër kopshte. Vizitojmë Kishën e Bashkuar, të vetmen në Shqipëri e cila edhe pse e varur nga Selia e Shenjtë, vazhdon të ndjekë ritin ortodoks.
Një nga ekskursionet më të bukura që kemi bërë në vendin e bijve të shqiponjës është ai që na çoi në minierat (gërmimet) e Apolonisë. Makina kalon një fushë pjellore dhe moçalore. Në mesin e tufave shihen kope të mëdha bagëtish. Malet me borë e mbyllin këtë pikturë, e cila të kujton Japoninë, fushat e saj të orizit dhe vullkanet e saj të zhdukura. Fushat janë të mbuluara me zhabinë. Zogj të vegjël dhe shumëngjyrësh si fluturat luajnë fshehurazi në pemë me lule delikate lejla. Një vajzë e vogël, këmbëzbathur, e mbështjellë me një leckë të kuqe të flakët, vrapon përpara nesh dhe shqipton disa fjalë në shqip të cilat udhërrëfyesi ynë i përkthen menjëherë si “jetë të gjatë për ty!”
Lejlekët, çafkat fshihen mes irisave të verdha. Një fluturim pëllumbash kalon pranë rrugës. Bën vapë dhe natyra është në festë. Një dritë vezulluese përhapet mbi të gjitha gjërat. Kemi kënaqësinë të takojmë në Fier mjekun Constantin Calogherue, më simpatikun e meshkujve dhe që na shoqëron deri në rrënojat e Apolonisë (Pojani në shqip). Një rrugë na çon në majën e një kodre, e kurorëzuar nga një manastir elegant ortodoks. Qasja në të bëhet përmes një porte të harkuar. Në oborrin e brendshëm një shkallë të çon në banesën e priftit. Pikërisht aty, në këtë atmosferë të mbledhur, gjithë thjeshtësi, shpaketuam, nën syrin atëror të priftit, paketat me ushqime të sjella nga Tirana. Dhe prifti pranoi të pinte me ne një gotë verë toskane aq bujare, e cila piqet nën hijen e qyteteve të Artit.
Rrënojat e Apolonisë
Në qendër të oborrit është ndërtuar një nga kishat më të bukura të stilit bizantin në të gjithë Shqipërinë. Ajo përfshin një verandë të veshur me kolona të vogla të mbikaluara nga kapitele shumë kurioze me kokat e përbindëshave. Le të ecim tani mes rrënojave që dëshmojnë ende pasurinë e këtij qyteti, të themeluar në vitin 580 nga kolonët nga Korkyra (Korfuzi).
Ne mund të shohim nënstrukturat e rrethimit, i cili kishte një perimetër prej katër kilometrash. Është një mision francez i drejtuar nga shkelqësia z. Léon Rey, i cili çdo vit, në verë, vjen për të pastruar një pjesë të re të qytetit antik.
Disa qindra metra në perëndim të manastirit, misioni gjeti themelet e dy shtëpive greko-romake. Nga viti 1925 deri në vitin 1929, ai zbuloi rrënojat e një portiku të madh, 77 metra i gjatë, 12 metra i gjerë dhe i formuar nga dy galeri paralele të ndara nga një rresht kolonash tetëkëndëshe. Gërmimet kanë nxjerrë disa statuja dhe një numër të madh skulpturash nga dy shekujt e parë të epokës së krishterë. Një teatër u pastrua pjesërisht vitin e kaluar. Z. Léon Rey, i cili ka ndërtuar një vilë të bukur në majë të kodrës, në Akropol, në vendin e mundshëm të një tempulli të lashtë, do të vazhdojë fushatën e tij interesante gjatë viteve të ardhshme.
Dhe tani do të largohemi nga Tirana mikpritëse. Anija na pret në Durrës. Minarja e xhamisë Haxhi Et’hem Beut prarohet me rrezet e para të diellit. Anija ngren spirancën. Shami që tunden, një port që po largohet, male që veniten. Na shoqërojnë vetëm tri pulëbardha.
Ndërsa largohemi nga toka shqiptare, le të marrim fjalët prekëse të vogëlushes me sytë e kthjellët dhe të themi : “Rrofsh, e dashur Shqipëri!” — R.C.
FUND
Aurenc Bebja, Francë. Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania), https://www.darsiani.com/la-gazette/le-petit-journal-1935-nje-grand-reportage-ne-vendin-e-bijve-te-shqiponjes-intervista-ekskluzive-me-personalitete-shqiptare-dhe-te-huaja/.
