Edith Durham (1863 – 1944)
Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Nëntor 2022
“Le Figaro” ka botuar, të hënën e 2 tetorit 1911, në faqen n°6, letrën e Edith Durham drejtuar asokohe gazetarit francez André Duboscq në lidhje me gjendjen e refugjatëve shqiptarë në Mal të Zi, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Shkodër, 25 shtator.
Muajin e kaluar u kujtova lexuesve të “Le Figaro” këtë angleze, e cila prej njëmbëdhjetë vitesh po shëron plagët fizike dhe morale që turqit po hapin mes popullsive të Ballkanit. Thashë se e kisha gjetur zonjushën Edith Durham në Podgoricë – këtë qytet të vogël në kufirin malazez, i cili është bërë një qytet historik që kur u bë marrëveshja midis Turqisë dhe shqiptarëve – në mes të mjerimeve më të rënda, duke paguar bujarisht me personin e saj (duke kontribuar vetë), e informuar për detajet më të vogla të situatës së vajtueshme të refugjatëve dhe gjithmonë në lëvizje, gjithmonë mes dy vizitave bamirëse tek këta njerëz fatkeq.
Një ditë, pa dyshim, do të lexohet historia e kësaj fushate gjashtëmujore në Shqipëri; se ajo do të shkruajë në stilin aq magjepsës, aq prekës sa ne e njohim; por ndërkohë e kam për detyrë të botoj një letër që ajo më shkroi nga Podgorica, dy ditë pas largimit tim nga ai qytet. I detyrohem vetes që të mos mbaj për vete informacione me një vlerë të tillë për atë që ndodhi atje në 1911. Do të ishte e padrejtë nëse, për shkak se udhëtimi pesë-gjashtë ditor e ndan vendin tonë nga skena e ngjarjeve, opinioni publik francez të mos vihej në pozitë për t’i gjykuar ato.
Në vijm, lexuesit e “Le Figaro” do të gjejnë aty konfirmimin elokuent të përshkrimit të shkurtër që i bëra vetë dhe që shkurtësia e nevojshme e një artikulli më ndaloi ta zgjasja. Kështu që, si të thuash, kam vërtetuar paraprakisht se asgjë që do të lexojmë nuk është e ekzagjeruar.
Më 8 gusht, në Cetinje, mora letrën e mëposhtme :
Podgoricë, 7 gusht 1911.
Zotëri,
Je më kërkuat t’ju jap me shkrim disa detaje mbi gjendjen e refugjatëve shqiptarë në Mal të Zi. E vetmja vështirësi është të dish se ku të fillosh. Un kam vizituar deri në pesëdhjetë familje në ditë dhe secila dukej se ishte në një gjendje më të keqe se tjetra. Është e vërtetë që familjet e para që kishin emigruar para kryengritjes dhe kishin marrë me vete bagëtinë dhe orenditë e tyre nuk e pësuan aq shumë, por fatkeqit e mjerë që ikën në momentin e fundit nga shtëpitë e tyre të djegura, e gjejnë veten në një mjerim thuajse të pabesueshëm.
Në një stallë të vogël e të pistë gjeta, për shembull, tre plaka me pesë jetimë të vegjël, një të ve me shtatë fëmijë, një tjetër me katër fëmijë dhe dy të gra reja. Gjithsej, njëzet e tre njerëz që kishin mbi supe vetëm leckat e grisura dhe me erë të rëndë.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Një malazez bamirës u kishte huazuar disa lëkura delesh për shtrat dhe dy enë për të gatuar. Dhe kjo nuk është e jashtëzakonshme. Shumë refugjatë u detyruan të shisnin misrin që merrnin nga bamirësia e Malit të Zi për të blerë një copë bukë, pasi nuk kishin mjete për ta pjekur. Në çdo anë të lumit, shpellat ishin të mbushura me gra e fëmijë në varfërinë më të plotë, siç e patë vetë. Njëra nga këto gra më tregoi për shkatërrimin e shtëpisë së saj: “Erdhën ushtarët turq. Ne qëndruam në shtëpi, duke menduar se nuk do të na dëmtonin, por ata thanë : ikni, do të djegim shtëpinë. Ne ishim të tmerruar. Ushtarët më lejuan të merrja një trastë të madhe me misër dhe ta nxirrja jashtë. Kështu ata grumbulluan kashtë (barin) dhe dogjën shtëpinë tonë të varfër. Nëna e burrit tim, fëmijët e mi dhe unë u larguam sa më shpejt drejt kufirit. Por dy të vegjlit nuk mundën të shkonin aq larg, m’u desh t’i mbaja në krahë dhe të braktisja trastën.”
Me shumë vështirësi kisha filluar t’i veshja këta të varfër duke u shpërndarë tesha, gjilpëra dhe fije peri, por tani ata duhet të kthehen në shtëpitë e tyre të djegura, në pronat e tyre të shkatërruara. A mund ta imagjinoni një situatë më të dhimbshme se ajo e njërës prej atyre të vejave të gjora që vjen, pas një ecjeje ndoshta dy ditore, me pesë a gjashtë fëmijët e saj, para rrënojave të shtëpisë së saj, katër mure të nxira, pa çati, të pastrehë për të kaluar natën. Çfarë do të bëhet me të? S’ka dyshim se Turqia do t’i shpërndajë çdo familjeje paratë që i konsideron të nevojshme për rindërtimin e shtëpisë së saj; por një grua e tillë, dhe ka qindra të tilla, si do ta rindërtojë strehën e saj? Dhe vetë burrat, ku do të gjejnë drutë e nevojshëm! Shumica e shtëpive të djegura ndodhen në territore absolutisht pa pyje. E megjithatë, stina e shirave të dendur, që zakonisht fillon në tetor dhe pak para dimrit, po vjen dhe kujtoni se me gjithë përpjekjet e mia një pjesë e madhe e refugjatëve nuk kanë ende ndërresa dhe mbeten pa këpucë.
Qeveria turke u ka premtuar se do t’i furnizojë me misër gjithë dimrin, por pa rroba, batanije (mbulesa), vegla nuk mund të mbijetojnë; në qoftë se ata nuk marrin ndihma bujare. Një depozitë e gjërave më të nevojshme do të krijohej lehtësisht në Shkodër apo Tuz…
Zotëri, ju falenderoj për interesimin që keni treguar për njerëzit fatkeqë të cilët i ndihmoj me aq sa kam mundësi dhe ju lutem të pranoni etj.
Nënshkruar : E. Durham.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Me siguri që dikush do të pyesë veten, pasi të lexojë këtë letër, se si mund të ekzistojnë gjëra të tilla në kohën tonë. Megjithatë, ato ekzistojnë për shkak të pretendimeve fëminore dhe të pamëshirshme të xhonturqve, dhe pothuajse të gjithë njerëzit kompetentë që kam intervistuar, si malazezë ashtu edhe shqiptarë, besojnë se ato do të përsëriten vitin e ardhshëm. Ky është edhe mendimi im, sepse nuk ka gjasa që protokolli i Podgoricës të rregullojë marrëdhëniet mes turqve dhe shqiptarëve për një kohë të gjatë. Duhet marrë parasysh shpirti i zhurmshëm dhe dredharak i disave, temperamenti dhe zakonet e pavarësisë së të tjerëve.
Zonjusha Durham më tha se të nesërmen e shpalljes së Kushtetutës i tha një xhonturku të entuziazmuar : “Zotëri, që sot e tutje e keni tjetërsuar Shqipërinë përgjithmonë.” Në pranverë, kur shirat do të pushojnë, shtigjet do të thahen në male, kur do të mund të kalojnë natën në pritë në një zgavër në shkëmb, kur do të ngjiten pa frikë se mos rrëshkasin në një shkëmb vertikal, atëherë të shtënat e pushkës do të shpërthejnë vetë… Së fundi, më pyesin, si mendoni se do të përfundojë e gjithë kjo? Unë shoh shumë mënyra, njëra më duket veçanërisht e mundshme, por jam dakord me mendimin e diplomatit që e kishte për zakon të përsëriste : “Në politikë duhet të parashikosh vetëm ngjarjet e kaluara.” – André Duboscq.
_________
* Aurenc Bebja, Francë. Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania), https://www.darsiani.com/la-gazette/le-figaro-1911-letra-e-edith-durham-per-gazetarin-francez-andre-duboscq-ju-pershkruaj-gjendjen-e-refugjateve-shqiptare-ne-mal-te-zi/.
