Prof. Tomasz Kamusella
- Universiteti i Shën Andreas
Në kohën e tashme, asnjë shtet që e ka rusishten gjuhë zyrtare ose bashkëzyrtare nuk është demokraci. Janë njerëzit padyshim, jo gjuhët që vendosin për sistemin politik të vendit dhe qeverisjen aktuale. Sidoqoftë, Moska e ka bërë rusishten themel ideologjik të neoimperializmit rus, apo rashizmit. Është fakt që kjo gjuhë ka marrë rolin e simbolit botëror dhe instrumentit të autokracisë.
Gjuhët e botës dhe demokracia
Gjuhët nuk e përcaktojnë në se një shtet është demokratik apo jo. Australia dhe Britania ku anglishtja përdoret si gjuhë zyrtare janë demokraci. Por ja që sistemi politik në disa vende që flasin anglisht si Eswatini apo Zimbabwe janë krejt autokratike.
“Gjuhët botërore” apo gjuhët me komunikim më të gjerë, si kinezishtja, frëngjishtja apo spanjishtja mund të shfrytëzohen si mjete të dobishme për sistemet politike, ose të paktën si lente analitike përmes të cilave këta sisteme mund të vëzhgohen. Disa gjuhë me komunikim të gjerë duket se shkojnë mirë me demokracinë, ndërsa të tjera me autokracinë. Për shembull, vendet me anglishten si gjuhë zyrtare ose bashkëzyrtare priren kah demokracia, si Britania, India apo SHBA. Nga ana tjetër, kinezishtja zyrtare përdoret në Kinën totalitare, në Singaporin autokratik dhe në Taivanin demokratik. Duhet shënuar që Taivani bën përjashtim si demokraci ndër të gjitha vendet që e përdorin kinezishten si gjuhë zyrtare. Pra shumica dërrmuese e folësve të kinezishtes jetojnë në autokraci.
Në kontekstin e luftës së Rusisë ndaj Ukrainës demokratike, pa u provokuar dhe justifikuar, është e ngutshme të kontrollojmë në se përdorimi zyrtar (po ashtu jo zyrtar) i rusishtes në një shtet, ka lidhje më shumë me demokracinë apo autokracinë. Kjo detyrë e ngutshme thellohet nga retorika luftarake e një konflikti global ndërmjet “Botës ruse” (qytetërimit) dhe “Përëndimit kolektiv”.’1
Në kohën e tashme vërehen raste pothuaj të gjitha gjuhëve të shfrytëzuara nga shtetet me sistem qeverisje si demokratike ashtu edhe autokratike. Për shembull Brazili me gjuhë zyrtare portugalishten është demokraci, ndërsa Lusophone Guinea-Bissau një autokraci. Në rastin e shteteve frankofone, Kanadaja dhe Chadi përbëjnë një çift të ngjashëm, ndërsa në rastin e shfrytëzimit zyrtar të spanjishtes Costa Rica është demokraci, por Guinea ekuatoriale një autokraci.
Përjashtime: Arabishtja dhe Rusishtja
Duke bërë një kqyerje globale, kemi dy përjashtime në këtë shpërndarje tipike ndërmjet demokracisë dhe autokracisë në vendet me gjuhë botërore zyrtare. Këto përjashtime janë arabishtja dhe rusishtja. Sot, asnjë shtet i vetëm që shfrytëzon njërën nga këto dy gjuhë nuk është demokraci. Deri në vitin 2018, arabishtja ishte bashkëzyrtare me hebraishten në Izrael, apo në të vetmen demokraci në Lindjen e Mesme. Pas këti viti hebraishtja u bë gjuha e vetme zyrtare e vendit, ndersa arabishtja vetëm një “status special në shtet”.’2
Kur shpërtheu Pranvera Arabe në 2011, Tunizia bëri shumë hapa drejt demokracisë, por ende nuk është arritur demokracia për këtë vend me banorë arabishtfolës.3
Nuk bëri gjë as ndërhyrja e Perëndimit në Irak (2003) as në Libi (2011) lidhur me futjen e demokracisë.
Një përjashtim tjetër është rusishtja. Nuk do të befasoheshim shumë për të gjitha vendet pas-sovjetike që dolën pas shkërmoqjes së Bashkimit Sovjetik. Deri në 1991, BS ishte shteti i vetëm në botë, ku rusishtja ishte gjuhë zyrtare. Kishte shpresë që shumica e vendeve pas-sovjetike të udhëhequr nga një Rusi pro-demokracisë, të aspironin të bashkoheshin shkallë shkallë me klubin e demokracive botërore. Kjo shpresë mbështetej edhe në atë që ndodhi me vendet e Europës Qendrore të shkëputura nga Blloku Sovjetik. Brenda dy dhjetëvjeçarësh, me gjithë pengesat gjatë rrugës, ato u bënë demokraci dhe përparuan duke iu bashkuar NATO-s dhe Bashkimit Europian.
Autokracia e modelit rus
Përkundrazi, në të gjithë hapësirën pas-sovjetike Rusia lëvizi drejt autokracisë menjëherë pas bombardimit të ndërtesës së Dumës (parlamentit) ruse. Shumica e vendeve pas-sovjetike, të varura politikisht dhe ekonomikisht nga Federata Ruse, e ndoqën këtë kurs. Kremlini ushtroi gjithnjë e më shumë ndikim mbi ta, qoftë përmes Bashkësisë de Shteteve të Pavarura apo pas 2015, përmes Bashkimit Ekonomik Euro-aziatik. Për ca kohë, shtetet e Azisë qendrore, Turkmenistani dhe Uzbekistani madje e tejkaluan Rusinë në rrugën drejt totalitarizmit, Pasi Vladimir Putini erdhi në pushtet në vitin 2000, ai e drejtori më ngulm vendin drejt forcimit të autokracisë dhe tani, pas invazionit të Moskës ndaj Ukrainës, drejt një totalitarizmi të stilit sovjetik.
Shtetet e vetme pas-sovjetike që i shpëtuan me sukses ndikimit vdekjeprurës të Kremlinit ishin ato Balltike: Estonia, Letonia dhe Lituania. Banorët e tyre nuk kanë qenë kurrë plotësisht apo me sukses të sovjetizuar sepse BS i pushtoi dhe i aneksoi ata vonë, vetëm në vitin 1940 kur kish nisë Lufta e Dytë Botërore. Bashkë me shtetet ish satelite të Europës Qendrore këta tre shtete balltike iu bashkuan NATO-s dhe BE. Bashkimi Sovjetik grabiti gjithashtu Moldavinë në kursin e Luftës së Dytë Botërore. Por në këtë rast Moska i pengoi aspiratat pro demokratike dhe pro europoperëndimorë të këti vendi duke bërë një luftë neoimperiale ndaj këtij vendi gjatë viteve 1990-1992. Rusia mundësoi ndarjen e papranuar të pjesës më lindore të këtij vendi (e quajtur Transnistri) nga Moldavia. Edhe sot kjo gjë e ka mbajtur Moldavinë larg NATO-s dhe BE.
Presidenti rus i fyu personalisht revolucionet pro demokratike në Gjeorgji (2003), Ukrainë (2014) dhe Kirkizistan (2005). Përmes trysnisë ekonomike dhe politike, Kremlini shkallë-shkallë mbyti çdo shpresë për demokraci në vendin e fundit. Por këto metoda nuk vlejtën kudo. Kështu Rusia bëri një luftë neoiperialiste pushtimi në Gjeorgji dhe Ukrainë në vitin 2008 dhe dhe 2014, përkatësisht. Si rezultat, në territoret e kapura të Gjeorgjisë dhe Ukrainës Moska ngriti dy shtete faktikë, atë të Abhazisë dhe Osetisë Jugore në rastin e parë dhe dy në atë më vonë, pikërisht republikat e Luganskut (Luhansk) dhe Donetskut. Për më tepër Kremlini aneksoi Republikën Autonome të Ukrainës-Krimenë.
Situata në këto vende të kujton atë të vrojtuar në Moldavi. Këta dy shtete faktikë dhe aneksimi ka bërë që Gjeorgjia dhe Ukraina të mos munden të nisin negociatat për t’u pranuar në NATO dhe BE. Të dy organizatat, parapëlqejnë mundësisht të mos pranojnë si shtete anëtare ato me konflikte ende të hapura. Sidoqoftë, kjo konsideratë nuk e ka ndaluar NATO-n për ta pranuar Greqinë si anëtare në vitin 1952. Për më tepër në vitin 1981, ky vend u lejua t’i bashkohet Komunitetit Europian, paraardhësit të Bashkimit Europian. Në rastin e Greqisë, konsideratat strategjike të Perëndimit i tejkaluan konfliktet kufitare të Greqisë me Turqinë.
Një situatë e ngutshme dhe e paprecedent është krijuar nga aneksimi prej Rusisë të Krimesë ukrainase, që theu kaq hapur parimin themelor të Aktit Final të Helsinkit për mosdhunimin e kufijve në Europë. Shkallë– shkallë BE dhe NATO nisën të njohin aspiratat demokratike dhe pro europiane të ukrainasve dhe gjeorgjianëve përballë Rusisë së rishfaqur me programin e saj neoimperialist të pushtimeve, sikurse është përfshirë në ideologjinë zyrtare të Kremlinit me termin Bota Ruse apo Rashizmi. Në vitin 2022, invazioni në shkallë të plotë i tërë Ukrainës hoqi çdo farë dyshimesh dhe shpresash të rreme që kishte Perëndimi.
Përkundër zemërimit të hapur të Kremlinit, rryma e pandalur e ndihmës ushtarake, ekonomikë dhe politike për Ukrainën ndën sulmin e pamëshirshëm rus e ka bërë atë vend faktikisht shtet anëtar i NATO-s. Për më tepër shtatë milionë nga gjithsej 15 milionë refugjatë lufte ukrainas kanë gjetur strehë në BE.4
Prandaj, në ditët e sotme, një e pesta e gjithë ukrainasve jetojnë në BE. Në qershor 2022 Brukseli nisi negociatat me Ukrainën për pranim në BE..5
Gjeorgjia është e përcaktuar të ndjekë hapat e Ukrainës, duke u përfshirë tashmë në shtigjet e anëtarësimit të strukturave euro-atllantike. Azerbajxhani iku nga sfera e ndikimit rus, pasi pësoi humbje të mëdha në luftën me Armeninë në Nagoernij-Karabak (1988-1994). Moska garantoi sigurinë e fitoreve të Armenisë. Këto garanci, sidoqoftë, e bllokuan demokratizimin e vendit, që do të lehtësohej nga diaspora e shtrirë armene në SHBA dhe Francë. Por në 2020 Armenia humbi shumë nga ato që fitoi në një luftë tjetër me Azerbajxhanin. Moska dhe Ankaraja premtuan të garantojnë gjendjen e vendosur. Por tani përparësia ushtarake dhe politike u kthye në favour të Bakus-së,6
Rusia është e zënë me luftën ën Ukrainë.
Pakënaqësia e armenëve me mosndikimin e Rusisë si garantuese e sigurisë së vendit mund të sjellë që ashtu sikurse Gjeorgjia, Erevani të kthehet drejt demokracsië dhe institucioneve euro-atllantike.8
Ndërkohë, nën tutelën dhe ndikimin e Turqisë, Azerbajxhani po kthehet gjithnjë e më shumë drejt autokracisë.
Rusishtja dhe autokracia
Kursi i tashëm neoimperialist i Rusisë priret drejt autokracisë apo kundërshtimit parimor nga qeveria ruse dhe elita ruse ndaj demokracisë.
Propagandistët ruse e shohin sistemin e kaluar si shenjë turpi që i njëjtëson me “Perëndimin kolektiv”.’9
Lufta që vijon në Ukrainë i lejoi Putinit të çlirohet nga të gjitha mëtimet për demokraci dhe të të drejta të njeriut.10
Vendi është përfshirë sërish në një regjim totalitar.11
Në këtë “përmirësim” dramatik drejt autokracisë, presidenti rus zbaton metodat diktatoriale të Bjellorusisë të shtypjes totale dhe të kontrollit të shoqërisë dhe politikës. Këto janë shpikur dhe përmbushur në Bjellorusi me fillimin e protestave demokratike të vitit 2020, që pasuan zgjedhjet fallco presidenciale në vend.12
Si pasojë, për ta shpërblyer mbështetjen ekonomike nga Moska, Kremlini ia arriti ta bënte bashkëfajtor Bjellorusinë në luftën kriminale në Ukrainë.13
Në këtë mënyrë, Kremlini shpreson ta kthejë orën prapa dhe të rikrijojë një Bashkim Sovjetik më carist. Një Rusi 3.0 e zmadhuar si imperatori, në territor dhe staturë globale. Një Rusi që do bëhej partner i barabartë i Kinës dhe një kamxhik i rinovuar në stilin e superfuqisë së SHBA. Një Rusi që do përqafonte konsensusin e Pekinit për pak liberalizim në ekonomi, por totalitarizëm në politikë dhe qeverisje. Zoti Putin është dakord me kinezët se ka qenë politika e Mihail Gorbaçovit me glasnostin (liri e kufizuar e fjalës me element të politikës shumëpartiake) që precipitoi në shpërbërjen e BS.
Për shkak të ecjes nga ideologjia neoimperialiste të Kremlinit nga Bota ruse në Rusishten, kjo gjuhë luan një rol më të madh ndërmjet armëve të vendit për luftën hibride.14
Ruishtja mbështetet në rolin e saj me shkopin e gjatë të Kremlinit të shantazhimit përmes naftës dhe gazit.15
Zoti Putin don t’i ribashkojë të gjithë rusishtfolësit e globit në një shtet të vetëm përsëri, më së miri, nën sundimin totalitar që vazhdon. Diktatorët kurrë nuk heqin dorë nga pushteti sa janë gjallë. Kjo shpjegon shkurt thelbin e rashizmit.
Vendet e njohura dhe faktikisht me gjuhë zyrtare rusishten ose aspirojnë ta përqafojnë sistemin politik rus ose vetë Kremlini i detyron ta bëjnë këtë gjë. Si rezultat, askush nuk është një demokraci. Rusishtja është e vetmja gjuhë zyrtare në Federatën Ruse, krahas në fakt shteteve të Donetskut, Luganskut dhe Osetisë Jugore. Për më tepër, funksionet e rusishtes si një gjuhë bashkëfunksionale, por në realitet mbizotëruese janë bnë të gjitha sferat e jetës në Bjellorusi dhe në shtetin e panjohur të Transnistrisë. E fundit por jo e më e pakta, rusishtja është njohur si gjuhë bashkëzyrtare në republikat aziatike qendrore të Kazakistanit, Kirkizistanit dhe Taxhikistanit. Po ashtu faktikisht në shtetin e Abkhazise.
Në luftërat e 2014 dhe 2022, Kremlini ka kërkuar një përfundim të ngjashëm në Ukrainë. Si ideal, duke ndjekur modelin bjellorus, rusishtja kishte për t’u bërë bashkëzyrtare në këtë vend. Por në të vërtetë, ukrainishtja do reduktohej si një lule zbukurimi në një Ukrainë nën kontrollin faktik të Kremlinit. Në këtë skenar, mjetet e mëdha të komunikimit dhe botimeve do përdornin përjashtimisht rusishten dhe jo ukrainishten. Kjo është pozita e zvogluar e gjuhës bjelloruse që e vuan sot në Bjellorusi, që është vendi “i tyre” vetëm në emër.
Një fitore të ngjashme të botës ruse në Ukrainë, që i parapriu okupacionit rus, do ta kish reduktuar këtë vend në një koloni të Rusisë, sikurse është tani rasti i Bjellorusisë. Si rezultat, autokracia do ishte një përfundim i paracaktuar në Ukrainën që do binte sërish nën kthetrat e sferës së ndikimit të Kremlinit. Dhe, së fundi, por jo më e pakta, askush tjetër përveç gjuhës ruse do ngarkonte dhe trashëgonte qartësisht këtë fitore rashiste të autokracisë në Ukrainën e mbizotëruar nga Moska.
Rreziqet e rusishtes
Është për t’u shënuar që në nëntor 2022, në Samitin e G20 në Bali të Indonezisë, ministri i jashtëm i Rusisë Sergej lavrov u përpoq të justifikonte luftën e vendit të tij në Ukrainë me termat e politikës gjuhësore rashiste. Sipas fjalëve të tij, Rusia e pushtoi Ukrainën për t’i mbrojtur rusishtfolësit e vendit nga detyrimi shtetëror për përdorimin e ukrainishtes. Ai tha, për befasinë e udhëheqësve botërorë atje, që Britania me siguri do ta pushtojë Irlandën në se ai vend do ta heqë anglishten, ose Franca do ta sulmonte Belgjikën në se frëngjishtja do hiqej si gjuhë zyrtare atje.16
Por ndryshe nga Europa Qendrore apo botëkuptimi i ideologjisë neoimperialiste, Bota ruse (apo rashizmi), gjuha nuk e barazon politikën askund tjetër në botë. Mbi të gjitha, heqja e anglishtes si gjuhë zyrtare në Indinë paskoloniale, Palestina e detyruar të kthehet në Izrael. Pakistani apo Tanzania nuk provokon ndonjë ndërhyrje ushtarake të Britanisë.
Për sa kohë që Rusia do mbetet nën totalitarizëm dhe do ndjekë këtë kurs neoimperial të pushtimeve rashiste, rusishtja do mbetet symbol i autokracisë, falë veprimeve të Kremlinit dhe tepërimeve të tij me këtë gjuhë. Ideologjia e botës ruse (rashizmit) e përforcon këtë lidhje duke i barazuar të gjithë rusisht folësit e botës me “qytetërimin” ortodoks rus. Mesazhi i Moskës për këtë “besnikëri qytetërimi” mbështetet në të shkuarën e freskët sovjetike dhe është përforcuar përmes sferës së komunikimit të masmedias rusofone. Përmes propagandës, genjeshtareve dhe censurës së fortë, Kremlini aspiron ta kontrollojë dhe bëjë armë këtë tërësi të sferës së komunikimit rusofon.
Nuk është për t’u befasuar, në këtë kontekst gjeopolitik dhe me mjetet e përmenduar më sipër të ndikimit, Kremlini kërkon ta instrumentalizojë diasporën rusishtfolëse, aq sa ajo t ë bëhet mbështetëse e neoimperializmit rus (rashizmit). Për shembull, ka bashkësi të konsisderueshme rusofone që përbëjnë një të katërtën e popullsisë së Estonisë ose Letonisë. Të dy vendet balltike janë shprehur për demokraci dhe janë anëtarë të BE dhe NATO-s janë bërë pjesë e Perëndimit. Prandaj Moska ka shpenzuar shumë para dhe ka projektuar shumë propagandë me objektiv rusishtfolësit atje, që jetojnë me një sy për ta destabilizuar Estoninë dhe Letoninë.
Propaganda rashiste ka qenë efektive dhe ka parandaluar rreth 200 000 rusishtfolës në Letoni17 dhe të paktën 100 000 në Estoni18 nga procesi i natyralizimit.
Numrat shkojnë deri në dy të tretat e gjithë rusishtfolësve në vendin e parë dhe një të tretën te i dyti, dhe sasia të paktën një të dhjetën e banorëve në dy rastet. Për të parandaluar dëbimin dhe masat administrative që mund t’i kompromentonin këto të drejta të njeriut, statusi jo i rregullt i këtyre joqytetarëve u normalizua me masën e ndalimit të hendekut që ekzistonte për “pasaportat e të tjerëve” në Letoni dhe Estoni.’19
Kjo nuk është një zgjidhje ideale, por e vetmja e mundëshme për sa kohë rusofonët e përfshirë ose që nuk duan të aplikojnë për qytetarinë letoneze dhe estoneze, ose nuk duan të fitojnë një vend pune ose gjuhë shtetërore, gjë që është një kërkesë për natyralizimin. Me sa duket, pothuaj asnkush nga ata do ta konsideronte “rikthimin” në Rusi ose në një vend tjetër pas-sovjetik të etnisë së tyre origjinale, që është pandryshim autokraci.
Ata e kuptojnë mirë përparësinë e demokracisë, të sundimit ët ligjit dhe anëtarësinë e të dy vendeve balltike në BE. Duke mësuar letonishten dhe estonishten për të pasur qasje në privilegjet është një çmim i vogël për t’u paguar. Mbi të gjitha, askush nuk do thosh që kërkesa e zotërimit të gjuhës shtetërore zyrtare është një kërkesë e paarsyeshme për një të huaj (ose për një jo qytetar) që kërkon të natyralizohet në Britani, Danimarkë ose Hollandë.
Pas invzionit rus në Ukrainë, është e qartë që Kremlini do bëjë sa mundet ta tepërojë me këto dy bashkësi rusishtfolëse në Letoni dhe Estoni për ta arritur qëllimet e veta rashiste (neoimperialiste). Ishte Moska ajo që i shtyu rusishtfolësit letonezë (pikërisht ata që ishin natyralizuar me sukses) të bënin referendumin gjuhësor në 2012, Ata donin ta bënin rusishten gjuhë të dytë zyrtare të Letonisë. Për fat, ky propozim dështoi, por praktikisht të gjithë rusishtfolësit me të drejtë zgjedhje apo një e treta e votuesve, i hodhën votat e tyre në favor të rusishtes.20
Aty ku Moska nuk mund t’ia arrijë qëllimit me luftë, mundohet ta bëjë duke e tepëruar me parimet e demokracisë për të kërkuar rezultate autokratike. Në se referendum i sipërpërmendur në Letoni do siguronte që rusishtja të bëhej gjuhë e dytë zyrtare për rusët, situata paskëtaj do kishte zhvillime të tjera, si në Bjellorusi. Sfera e komunikimit rusofon shumë shpejt do të zgjerohej në kurrioz të letonezëve. Më pas Kremlini do kërkonte që Letonia të bëhej pjesë e “Rusissë së vërtetë”, Sikurse Bjellorusia, Letonia e parë si “province e humbur”, do shtyhej shkallë shkallë të integrohej me Rusinë. Përtndryshe Kremlini do ndërhynte ushtarakisht për të siguruar kursin rashist, sikurse tani don të bëjë në Ukrainë.
Për sa kohë që Moska i sheh të gjithë rusishtfolësit të jenë faktikisht qytetarë rusë dhe me metoda neoimperialiste kërkon t’i ripushtojë vendet që banohen nga ata, rusishtja do mbetet një fasho e autokracisë. Kjo gjuhë do vazhdojë të simbolizojë neoimperializmin rus (rashist). Të folurit dhe të shkruarit në rusisht nuk do jetë asnjanës, por një zgjedhje e qartë politike në favor të një fuqie totalitare të huaj. Në shekullin e errët të njëzetë, Rajhu i Tretë i Hitlerit e tepëroi me gjermanisht folësit e Ҫekosllovakisë në një mënyrë të tillë imperialiste. Në 1938, në Munih, fuqitë demokratike perëndimore e mbështetën Berlinin duke e urdhëruar Pragën t’ia dorëzojë zonat gjermanisht folëse (Sudetenland) Gjermanisë totalitare. Po këto demokraci perëndimore ndihmuan në rënien e demokracisë në Europën qendrore ndërmjet dy luftrave.
Përsëritja e këtij gabimi do ishte tragjike për Europën demokratike, do sillte fundin e saj. Prandaj, duhet ngulur në mendje që gjuha ka pushuar së qëni kryesisht një mjet komunikimi dhe kanal kryesor për të shijuar kulturën, kur një fuqi totalitare vendos ta bëjë atë armë. Demokracitë duhet të jenë syçelët dhe shumë të kujdesëshme për këtë mundësi, edhe në se nuk i barazojnë gjuhët e veta shtetërore me politikën. Sikurse një shekull më parë, Gjermania naziste e bëri armë gjermanishten, sot Rusia totalitariste e ka bërë rusishten një instrument të autokracisë dhe pushtimeve neoimperialiste rashiste.
Nëntor 2022
Përktheu Bardhyl Selimi, Tiranë, më 19 nëntor 2022
