Shqipëria: mohimi i të kaluarës otomane

Prof. Tomasz Kamusella 

Universiteti i St Andrews 

Shqipëria: mohimi i të kaluarës otomane1 

Përmbledhje 

Në shkollat e paskomunizmit në Shqipëri, si rregull, tekstet shkollore të historisë, po ashtu atllaset e gjeografisë, janë përdorur si tekste përshkrues ose ndihmës. Në tregimet dhe faktet në tekste dhe harta, e kaluara otomane, për kureshti, është deformuar dhe margjinalizuar. Periudha e sundimit ottoman që zgjati për pesëqind vjet, nga 1380 deri 1912 në vendet etnikisht shqiptare, mbulohet kryesisht duke u vatërzuar, së pari, në qendresën e suksesëshme të kryeluftëtarit katolik Skënderbej ndaj otomanëve në shekullin 15 dhe, së dyti, në ngritjen e lëvizjes kombëtare etnolinguistike gjatë shekullit 19.  

Ndërhyrja e rëndësishme për shekujt 16-18 që formësoi në mënyrë vendimtare kulturën shqiptare dhe i bëri shqiptarët ata që janë sot është shkurtuar në dy tre faqe. Si rezultat, një shqiptar i zakonshëm mbetet i paaftë të shpjegojë, përse Shqipëria mbizotërohet nga myslimanët, por njëkohësisht karakterizohet nga një shumësi fesh tolerante, që asnjëherë nuk është përkthyer në pogrome ose konflikte fetare gjatë më shumë se një shekulli të ekzistencës së shtetit kombëtar të pavarur të Shqipërisë. Sepse të dyja dukuritë janë pjesë e trashëgimisë otomane. 

Për më tepër, edukimi historik shkollor në Shqipëri propagandon ndjenjat jo reflektive antiosmane, të përmbledhura në stereotipet si “zgjedha turke” ose “pesë shekuj pushtim turk”. Ky anti-otomanizëm thjeshtëzues i përdorur për ndërtimin kombëtar është përhapur në shtetet kombëtare të krishtera ideologjike, formimi i të tëcilëve u shoqërua me dëbimin periodik të myslimanëve gjatë shekujve 19-20.  

Ky antiotomanizëm, i bërë zakon, i kulturës shqiptare dhe i ligjërimeve publike është i çuditshëm kur kemi parasysh larminë në karakterin mysliman dhe shumëfetar të Shqipërisë. Veçanërisht kur vërehet një bashkëekzistencë paqësore e feve të ndryshme ne vend, që trajtohet si një sukses dhe arritje pozitive e politikës shqiptare e që qendron kundërshti të zymtë me fetarësinë etnike thelbësore, nga natyra e saj, kur u shpërbë Jugosllavia.   

Fjalë kyçe: Shqipëria, antiotomanizmi, dhimnia, nacionalizmi etnogjuhësor, nacionalizmi etnofetar, sistemi i milleteve, tregimet mjeshtërore kombëtare, Perandoria Otomane, politika e kujtesës, atllaset shkollorë të historisë, edukimi historik shkollor, tekstet shkollore të historisë.  

Tekstet shkollore dhe Politika e Kujtesës 

Gjatë udhëtimeve të mija jashtë shtetit, kam pasë zakonin të blej tekste shkollore të historisë që përdoren ne vende të ndryshme. Po kështu kam kërkuar atllase të histories, në gjininë e teksteve të rregullta ose ndihmëse. Kolegët e mij kanë qenë hutuar sepse qendrimet jashtë duhet të ishin më argëtuese se sa të futeshe në klasat mësimore, madje kombëtare. Por shoferët e taksive, ndihmësit e shitoreve, pronarët e kafeneve, profesorët dhe udhëtarët vendas, që i kam takuar nëpër vende të vizitave të mia, duhet të mësonin pikërisht me këto tekste dhe atllase të historisë. Në periudhën e arsimit të detyrueshëm atyre duhej t’u ngulitej në mendje pikërisht një përfytyrim i caktuar. Tani, për mirë ose keq, si të rritur, ata e vëzhgojnë realitetin në prizmin e këtyrëe përfytyrimeve (më tepër stereotipeve) që janë mbjellë në mendjet e tyre, të përforcuara dhe që janë bërë “të vërteta”, dogma kombëtare, një matës ideologjik, përkundër të cilit ngjarjet në shtetin e tyre kombëtar dhe jashtë duhet të vlerësohen.  

Është gati e pamundur të çlirohemi nga këto shfaqje me gjyra kombëtare, sepse, në vend të pare, cilido e vë re me vështirësi ekzistencën e tyre. “E vërteta e tekstit shkollor” për “kombin tonë” dhe botën më të gjerë bëhet e natyrshme. Rrallë mund të largohemi nga kjo vetëkënaqësi e lehtë, më së shumti kur u flasim saktësisht për të njëjtat ngjarje nga e kaluara njerëzve që janë arsimuar në një vend tjetër. Ne befasohemi po kaq shumë nga :interpretimi i tyre jo i drejtë i këtyre ngjarjeve ashtu sikurse ata me interpretimin tonë. Mund të fyhemi ose të vendosim ta shmangim tjetrin për njerëzi. Si rezultat, është një mënyrë e gërshetuar me nacionalizëm, sikurse synohet nga ministri ynë i arsimit, në një vijë me programet kombëtare, që duhen ndjekur nga të gjithë nxënësit në mbarë vendin.  

Një numër i madh mospërputhjesh dhe keqkuptimesh ndër njerëzit që vinë nga vende të ndryshme- qoftë vetiakë apo në nivelin e politikës dhe profesoratit- e kanë burimin në edukimin shkollor me prirje kombëtare. Në moshë të njomë, falë idealit të arsimit pa pagesë dhe të detyrueshëm për të gjithë, fetë janë prirë të fusin stereotipe në kokat e fëmijëve. Në ditët e sotme kur ne jemi të përmbytur nga informacioni tekstual dhe audioviziv në internet, trojektorja ‘e drejtë dhe e këshillueshme” e të menduarit kombëtar për të shkuarën dhe të tashmen është caktuar në atë që quhet politika e historisë, politika e kujtesës, që drejtohet nga shteti. Me mbështetjen bujare qeveritare, “që premton” zhvillohen projekte kërkimore, libra “të përshtatshme” botohen me shpejtësi, prodhohen filma për “historitë e lavdishme” kombëtare dhe përmbajtja, “nga ana kombëtare” e drejtë, përpilohet në faqe në internet. Kjo valë e fryrë e të menduarit “të drejtë” për të shkuarën i mbyt krejt gjitha pikëpamjet e tjera dhe interpretimet, duke i shtyrë ata nën rubrikat e shënuara si “jo të besueshme”, “ekcentrike”, “të gabuara” , “përhënësore”, “të fandaksura”. (cfTraverso 2012) 

Në këtë mënyrë, faktet dhe ngjarjet, që nuk përputhen me tregimtarinë kombëtare mjeshtërore fshihen krejt për publikun, ulen poshtë në statusin e “zhurmës informative”, që kushdo qytetar i edukuar “si duhet” është i kushtëzuar t’i hedhë poshtë, që me leximin apo shikimin e parë, duke i quajtur ato “jo të drejta”. 

Diskutimet e dikusrhme të pikëpamjeve të ndryshme zëvëndësohen nga dueli brutal përmes volumit të ngritur fort të “informacionit të duhur” që është më i shpejtë dhe më gjerësisht i mbjellur kudo. Kjo është frikshëm e ngjashme me Cyberwar (cfEnnis 2015; Poindexter 2013; Springer 2015). Kjo histori kombëtare fiton, sepse përsëritet më shpesh dhe jepet me përdorimin e më shumë burimeve të kudondodhura dhe ndërhyrëse në internet dhe mjetet jo në internet.  

Ka një thënie popullore nga shekulli 20, që shprehet “një gënjeshtër e përsëritur një qind herë bëhet e vërtetë” dhe punon (cf Joseph Goebbels 2015). Prandaj një qytetar i zakonshëm ka dëgjuar kaq shumë për historinë gjermane, amerikane (SHBA) ose ruse, por pothuaj asgjë për atë shqiptare, për Burkina Fason apo Laosin, aq më pak për të shkuarën e nënshteteve ose rajoneve përtej kufirit dhe popullsive të tyre. Në këtë botë të globalizuar të sotme, një çift tregimtarish të tilla kombëtare mjeshtërore (i superfuqive) përbëjnë skeletin e modernitetit (medimin modern) me të cilin duhet të përputhen të gjithë historitë kombëtare të tjera (cfIriye 2014, Osterhammel 2014)  

Tekstet shqiptare të historisë  

Në fund të nëntorit 2015 unë përmbusha një ëndërr njëzetvjeçare për ta vizituar Shqipërinë, me ftesë të Bardhyl Selimit, një mësues në pension i matematikës dhe një esperantist udhëheqs në vend. i nxitur nga dëshira ime për atllaset shkollore, Bardhyli më shoqëroi nëpër Tiranë, në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë. Një kërkim i shkurtër në katallogun e bibliotekës nxori pesë tituj atllasesh të tillë. Të botuar gjatë periudhës komuniste. Bardhyli nuk më ndihmonte dot, pasi të dy djemtë kishin kryer shkollën fillore para rënies së komunizmit. Gjatë kohës së lire, ndërmjet ligjëratave dhe zotimeve të tjera zyrtare, unë ngula këmbë dhe mësova për këto atllase nga fëmijët e vegjël. Ata më pohuan që të tillë atllase ekzistojnë. Atëhere del se Biblioteka Kombëtare ose nuk i mbledh ato, ose ka prapambetje në katallogët deri në fillim të viteve 90. Kjo nuk më befason kur kujtojmë ngjarjet e vitit 1997, kur strukturat e shtetit shqiptar paskomunist u shkatërruan, ekonomia pësoi një goditje të madhe dhe pasoi një luftë civile (Krech 1997, Lubonja 2014). 

Klima mesdhetare e Tiranës dhe forma kompakte e qendrës së saj e bëjnë qytetin miqësor për të huajt, megjithë trafikun e rënduar, megjithë ngushtësinë ose mungesën e trotuarëve, mosshtrimin e rrugëve dhe gropat e ujrave të zeza me kapak të hequr. Unë shijova shumë shëtitje nëpër qoshet e ndryshme të tij, përfshi edhe shitore librash të panjohura për turistët. Zbulova gjithashtu që, ashtu si në Turqi, tekstet shkollore mund të gjenden më shumë në shitoret e stacioneve se sa në ato në bulevarde. Arrita të blija shtatë atllase shkollore të historisë të botuara në shekullin 21. 

Dy nga këta atllase janë përshtatje dhe përkthime të pjesëshme nga origjinalet gjermanë dhe italianë (Birken dhe Gerlach 2003, Hoti, Treska dhe Memeti 2005). Të gjithë mbulojnë historinë botërore me përjashtim të një atllasi të vetëm kushtuar tregimtarisë kombëtare mjeshtërore shqiptare (Thëngjilli dhe Vlashi 2003). Njëri nga atllaset është botuar në Maqedoni dhe shpërndarë edhe në Shqipëri e Kosovë (Hoti, Treska dhe Memeti 2005). Shumica e këtyre atllaseve janë shënuar për klasat shkollore, të katërt (Thëngjilli 2010), të gjashtë (Meksi dhe Lleshi 2005), të shtatë (LLeshi 2007) dhe të tetë (Lleshi 2007; Thëngjilli dhe Vlashi 2003). 

Atllaset e historisë botërore në gjuhën shqipe, me vatërzim të parashikuar për Europën, veçojnë ose seksione tematikë special, ose harta kushtuar historisë shqiptare (Birken dhe Gerlach 2003; 10, 16, 28, 31, 34-345, 41, 58-60, 70, 85; Hoti, Treska dhe Memeti 2005: 64-91; LLeshi 2007: 17-19, Lleshi 2007b: 10-11; Meksi dhe Lleshi 2005:9, 23-25; Thëngjilli 2010: 17, 21-26).  

Unë bleva edhe dy tekste historie alternativë që jepen mësim në Shqipëri për klasën 12 të shkollës së mesme, sepse ata tërësisht i kushtohen historisë shqiptare (Thëngjilli, Rama, Shahu, Lorenc dhe Guga 2011; Zotaj dhe Kasmi 2011). Shtova tre atllase shkollorë të gjeografisë botërore (Atlas 2014; Atlas 2008; Pepivani 2014) dhe tre të tjera të gjeografisë së Shqipërisë (Doka 2009; Trandafili dhe Doka 2007; Qiriazi dhe Doka 2015), sepse ata ofrojnë një përfytyrim gjeografik të “Botës Shqiptare” dhe i përgjigjen ngushtësisht tregimtarisë mjeshtërore kombëtare, që propagandohet në tekstet e historisë dhe në atllaset shkollorë të historisë. Të gjitha atllaset shkollorë të gjeografiosë janë parashikuar t’i kushtohen “Shqipërisë Etnike”, të kuptuar si e përbërë nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia perëndimore. 

Për më tepër, të tre atllaset, përjashtimisht për gjeografinë e Shqipërisë, përmes hartave me këtë temë, propozojnë hapur që kjo “Shqipëri etnike e vërtetë” përbëhet nga Shqipëria vetë, Kosova, Maqedonia perëndimore (përfshi kryeqytetin Shkupin), rrëshqet në Greqinë e Veriut (Ҫamëri, dmth Τσαμουριά në greqisht), në pjesën më jugore të Malit të Zi (përfshi kryeqytetin Podgoricë) dhe një pjesë të të skajit më jugor të Serbisë (dmth Lugina e Preshevës ose Прешево në serbisht)2  

Këta gjashtë territore janë të përshkruara si “ishuj” tipikë të ndarë nga e tëra kombëtare e gjërë në të bardhë (që pa dyshim nuk ekzistojnë të përfaqësuara në terrem), duke shtjerë ndër mend këtë ndarje të padrejtë dhe që do të kapërcehet në të ardhmen (Doka 2009:24; Trandafili dhe Doka 2007: kapaku; Qiriazi dhe Doka 2015: 5). Mjëerisht, kjo paraqitje e vendeve etnike (ose etnolinguistike) të shqiptarëve (dmth të shqipfolësve) mbjell në mendjet e nxënësve përfytyrimin që e ardhmja mund t’i vërë ata në fqinjësi me Shqipërinë dhe Kosovën,  

Sikurse dihet, mëtimet etnolinguistike dhe historike për territore, të propozuara nga elitat politike dhe profesorët me mendje nacionaliste nga shtetet kombëtare të Ballkanit, që të kënaqen pl;otësisht, do kërkonin një Gadishull Ballkanik disa herë më të madh se sa është tani.  

Identiteti kombëtar: Feja dhe Gjuha  

Shqiptarët janë, me të drejtë, krenarë për faktin që ata kanë ndërtuar një shtet kombëtar shumëfetar, ku grindjet dhe konfliktet etnofetare kanë munguar krejt. Sipas numërimit të popullsisë në 2011, afër 60 % e banorëve të vendit janë të fesë islame (përfshi bektashinjtë), 10 % janë katolikë dhe pothuaj 7 % ortodoksë, ndërsa pjesë tjetër 23 % ose nuk janë deklaruar fetarë ose janë ateistë (Simoni 2014:3). Tablloja është tepër e ndryshme në Kosovën e sotme, ku pothuaj 96 % e popullsisë janë myslimanë. Pjesa tjetër janë katolikë dhe ortodoksë dhe jo besimtarë.  

Në Kosovë, ndarja fetare përputhet pak a shumë me ndarjen etnike.3 Shqiptarët (94.5 %, boshnjakët 1.7 %, turqit 1.1 % priren drejt myslimanizmit, ndërsa serbët 4 % ortodoksë (Demografia e Kosovës 2015). 

Kosova ndjek tiparin ideologjik të shteteve të tjera kombëtare, ku kombi është përkufizuar në termat etnolinguistike dhe etnofetarë. Prandaj një “kosovar i vërtetë” (ose shqiptar Kosovar) duhet të jetë një mysliman shqipfolës, një “grek i vërtetë” duhet të jetë një ortodoks greqishtfolës, një “bullgar i vërtetë” duhet të jetë ortodoks bullgarishtfolës, një “serb i vërtetë” duhet të jetë një ortodoks serbishtfolës, një “boshnjak i vërtetë” duhet të jetë një mysliman boshnjakishtfolës, një “malazez i vërtetë” duhet të jetë një ordodoks malazishfolës, një “maqedon i vërtetë” duhet të jetë një ortodoks maqedonishtfolës, një “turk i vërtetë” duhet të jetë një mysliman turqishtfolës, një “kroat i vërtetë” duhet të jetë nja katolik kroatishtfolës ose një “rom i vërtetë” duhet të jetë një ortodoks rumanishtfolës. 

Përkundrazi, për një “shqiptar të vërtetë” nga Shqipëria mjafton të flasë shqip vetëm dhe asnjë tipar fetar nuk e përkufizon atë si shqiptar, gjë që është praktikë në shtetet kombëtare, brenda kufijve të shtetit kombëtar shqiptar. Megjiothatë kjo situatë shkakton një çarje paradoksale brenda përkufizimit më të gjerë të shqiptarisë, që gjithashtu përfshin zonat etnike shqiptare të vendosura jashtë Shqipërisë. Shqiptarët në Kosovë dhe Maqedoni janë pothuaj myslimanë (Demografia e Kosovës 2015; Demografia e Malit të Zi 2015). Prandaj një “shqiptar i vërtetë” në këta dy shtete duhet të jetë një mysliman shqipfolës. Kjo mbivendosje ndërmjet fesë dhe gjuhës tipike për pjesën tjetër të Ballkanit, është në kundërshti me përkufizimin e pastër etnolinguistik të shqiptarisë në Shqipëri.  

Vetëm shqiptarët e Malit të Zi që janë ose myslimanë ose katolikë, në shumëfetarësinë e tyre ngjajnë me shqiptarët e Shqipërisë (Demografia e Republikës 2015).    

(vërejtje: edhe në Kosovë katolikët janë shqiptarë, në Maqedoni ka shqiptarë ortodoksë- Bardhyl Selimi) 

Shumë shqiptarë të edukuar në shkollë me dëshirën për një “Shqipëri më të madhe” do përfshinte të gjithe shqipfolësit në një shtet të vetëm, gjatë jetës mund të zbulojnë që shqiptarët e Kosovës dhe Maqedonisë janë tepër të ndryshëm nga shqiptarët (dhe malazezët). Të parët priren të jenë dyshues ndaj prirjes së lehtë dhe të paideologjizuar të këtij të fundit, ndërsa të dytët janë mosbesues ndaj fiksimit ideologjik të të parës mbi fenë, që në realitet është shumë pranë asaj që perceptohet në mënyrë stereotipike si “islamizëm” (të gjithë, shpesh dhe jo drejt, trajtohen si islamistë fundamentalistë). Kjo ndarje e brendëshme ndërshqiptare mund të bëhet një pengesë e madhe për bashkimin e Kosovës me Shqipërinë.  

Nga pamja e fesë dhe e gjuhës, të dy shtetet shqiptare të Shqipërisë dhe Kosovës janë tepër të ngjashëm me Gjermaninë dhe Austrinë. Të dyja këto të fundit kanë të njëjtën gjuhë standard gjermane, por Austria është, nga pikëpamja fetare, më homogjene (katolike) sikurse Kosova, ndërsa Gjermania është heterogjene në këtë drejtim (protestantë dhe katolikë), sikurse Shqipëria vetë. Për më shumë, gjuha standarde gjermane, e bazuar në dialektet e mesme (lindore) gjermane të Gjermanisë qëndrore të sotme ndryshon nga dialektet e epërm gjermanikë (alemanikë) të Gjermanisë jugore (Bavarisë) dhe Austrisë (cf Ammon 1995). Ngjashëm gjuha standard gjermane e bazuar në dialektin tosk të Shqipërisë jugore e lë mënjanë dialektin geg të Kosovës dhe Shqipërisë veriore.  

Sistemi i milleteve  

 Krijimi i shteteve kombëtare të krishtera në Ballkan, në zonat e marra nga Perandoria Otomane gjatë shekullit 19, i pasua nga themelimi i Shqipërisë në 1912 dhe shkatërrimi i perandorisë me fillimin e Luftës së Parë Botërore. Shteti kombëtar turk laik (por me kulturë islamike) e zëvëndësoi Perandorinë Otomane në Anadoll dhe në qoshen më juglindore të Gadishullit të Ballkanit. Në Perandorinë Otomane në Anadoll “popujt e Librit” (Book’ (أهلالكتاب‎′Ahl al-Kitāb në arabisht, Ehl-ikitap në osmanisht) dmth me një fe, (në kuptimin myslimanë, hebrej dhe të krishterë të besimeve të ndryshme), konsideroheshin si Ehl-iZimmi (Osmanllinj për “popujt e mbrojtur”), dhe po kaq tolerues dhe të përfshirë në një strukturë shtetërore nëpërmjet fesë/ kishës të bazuar në autonomi jo territoriale (personale) (cf Hizmeti 2006: 158; Somel 2005: 254). Autonomia për besnikëri të një lloj monoteizmi, bashkë me strukturat klerikale të autonomisë, u njohën si millet (nga arabishtja mلةillah për “bashkësitë fetare”). 

Milleti Rum (romanët4) ka qenë për të krishterët e Perandorisë Otomane i kryesuar nga Patriarku Ekumenik në Kostandinopojë. Judët (hebrejtë) ishin grupuar në milletin e tyre hebre. Besnikët e Kishës Apostolike Armene përbënin milletin armen. Myslimanët nuk qenë të organizuar si një millet i veçantë mysliman, por pozita e tyre e privilegjuar në perandori siguronte që kjo popullsi dhe institucionet e saj, për të gjitha arsyet praktike, funksiononte si një millet i këtij lloji (cf Carleton 1937; Michael, Tassos dhe Verdeil 2015). Për më tepër, kur sulltanët otomanë donin t’u referoheshin tërësisë së myslimanëve që jetonin në perandorinë e tyre, ata flisnin për ta në mënyrë të pandryshueshme si “millet i Islamit” (Jaber 1967: 212). 

Shteti kombëtar serb u formua me 1810 për të krishterët ortodoksë sllavofonë të Patriarkanës së Pejës (shfuqizuar me 1766). Shteti kombëtar grek i formuar gjatë dhjetëvjeçarit në vijim të shekullit 19 aspironte për të përfshirë të gjithë milletin ortodoks (Rum) në një komb grek. Por otomanët arritën ta frenojnë këtë aspiratë etnofetare të grekëve, të kombinuar me ngritjen e nacionalizmave të mbështetura entolinguistikisht të sllavëve ortodoksë, duke e kufizuar shtetin grek me ortodoksët greqishtfolës, bashkë me një pjesë jo greqishtfolësish që pranonin edukumin në greqisht dhe komunikimin në greqishten e shkruar. (cfAnzulopvic 1999: 25-26, 28, 71; Jelavich dhe Jelavich 1977; Roudometof 1998). 

Duke u përballur me mbizotërimin ushtarak të Perëndimit dhe Rusisë që ndërhynte në tokat otomane, sulltani miratoi vijat e reja të ndarjes, për sa kohë nuk cënohej integriteti i Perandorisë Otomane (Jaber 1967: 216-217, 223). 

Për shembull, në vitin 1870 sulltani pranoi formimin e Ekzarkatit Bullgar që përfshinte territoret e Bullgarisë së sotme, Maqedoninë, Greqinë e Veriut. Në këtë mënyrë, uniteti i milletit ortodoks (rum) i shpartallua, më në fund, dhe të krishterët sllavofonë të Perandorisë u organizuan si një lloj “millet i ri bullgar”. Ky zhvillim ideologjikisht dhe politikisht e bllokoi ekspansionin e Greqisë në very, deri në Luftrat Ballkanike dhe Luftën e Madhe në 1910 (Konortas 2013: 78-79). 

Krijimi dhe ekspansioni i shteteve kombëtare në rritje i territorializoi milletet dikur jo territorialë (cf Veioglu 2013: 242-243). Shteti kombëtar “i vetë” pas-otoman u projektua për një millet të vetëm, pa marrë parasysh ndonjë ndryshim në vernakulën aktuale. Në këtë mënyrë, Serbia u ngrit si shtet kombëtar për besnikët sllavishtfolës të fragmentit autocefal të milletit rum (ortodoks) me qendër në Patriarkanën e asaj kohe të Pejës (cf Kalkandjiva 2014:49; Lewis 1988:132). Greqia u ndërtua si shtet kombëtar për besnikët e milletit rum (ortodoks) që përdorinin gjuhën greke të Ungjillit në liturgji. Bullgaria u ndërtua si shtet kombëtar sllavofon për milletin bullgar (dmth Ekzarkatin Bullgar), ndërsa Turqia dhe Izraeli si shtete kombëtare mblodhën brenda kufijve të tyre anëtarët e milleteve myslimanë dhe hebrej, përkatësisht (cf Weiss dhe Gross- Horowitz 2013: 10-12, 170).  

Nuk ka dyshim, sikurse dihet mire, shteti kombëtar turk u kufizua me myslimanët në Anadoll, që flisnin turqisht, me kurdët, Lazët (gjeorgjianët), Cirkazianët, shqiptarët, tatarët ose gagauzët, ndër të tjerët (cf Brockett 2011: 40-41).  

Dilema shqiptare  

Pas 1878 vilajetet me mbizotërim shqipfolës (rajone administrativë otomanë) të Shkodrës, Janinës, Kosovës dhe Manastirit u bënë një pjesë gjysëm e izoluar e Perandorisë Otomane e rrethuar nga detet Adriatik dhe Jon në perëndim, ndërsa në veri dhe jug nga shtetet kombëtare të krishtera dhe fuqitë e Malit të Zi, Austro-Hungarisë, Serbisë, Bullgarisë dhe Greqisë. Frika ishte se, në se gërryerja e Ballkanit Otoman vazhdon në përputhje me parimin një millet dhe shtet kombëtar, kjo do të kish kuptimim e copëtimit të shqipfolësve ortodoksë te Greqisë, e shqipfolësve katolikë te Mali i Zi dhe Austro-Hungaria (ose mundësisht të Italia), ndërsa shqipfolësit myslimanë fë deboheshin si “turq” për “të shkuar në shtëpi” dhe për t’u bërë një shtet i vogël turk në Anadoll (cf Judah 2008: 46; McCarthy 1996). 

Një prandjenjë e frikshme e një skenari të tillë shpuri në qendresën që pasoi në formën e Lidhjes se Prizrenit në 1878-1881 dhe në ngutësinë si rrjedhojë të konceptit të pastër etnolinguistik të kombit jo-millet (jo fetar) bazuar në shqipfolësit. Udhëheqësit e lëvizjes ishin ndarë midis otomanizmit dhe idealeve politike shqiptare për të ndjekur një rrugë autonome brenda Perandorisë Otomane (cf Vezenkov dhe Marinov 2015: 435). Një zgjidhje do të ishte një autonomi për disa vilajete shqiptare (rajone) (Vickers 1995: 34), por ndryshe nga rasti me të krishterët, sulltani nuk ishte gati ta merrte parasysh këtë zgjidhje për një pjesë të milletit mysliman. Sipas tij, kjo do ta dobësonte unitetin e Perandorisë Otomane në themelet e saj demografike myslimane, ose milletin e islamit. Nga ana tjetër, elita shqiptare dhe shqiptarët e zakonshëm e quajtën vendimin e sulltanit si rrezikues për ta në këtë qoshe të perandorisë nga fqinjët dhe fuqitë rrethuese të krishtera që nuk flisnin shqip (Rizaj 1978: Skendi 1967). 

Kur nisi Lufta e Parë Ballkanike, shqiptarët nuk kishin zgjidhje tjetër veçse ta merrnin fatin e tyre në duar e veta, dhe kështu e shpallën shtetin e tyre kombëatr me 1912. Për fatin e tyre, asnjëra nga Fuqitë e Mëdha Europiane nuk donte ta forconte ndonjë shtet kombëtar në Ballkan duke i dhënë toka të banuara etnikisht nga shqiptarët, sepse kjo do i jepte një përparësi klientit të fuqisë tjetër të madhe në rajon. Historia është shumë e njohur dhe është shkruar në shumë botime me rastin e kremtimeve të 100- vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë (cf Kulla 2012: 24-124). Nuk është për t’u befasuar, kjo është gjithashtu historia kryesore e treguar në tekstet shkollorë të historisë të përmendur më sipër (cf Thëngjilli, Rama, Shahu, Bejko, Lorenc dhe Guga 2011: 85-109; Zotaj dhe Kasmi 2011: 84-105), në atllasin shkollor të historisë shqiptare (Thëngjilli dhe Vlashi 2003: 22-39), ose në atllaset shkollorë të përgjithshëm të historisë (cf Hoti, Treska dhe Memeti 2005: 76-85; Lleshi 2007a: 17-19).  

Trashëgimia otomane e mënjanuar 

Ajo që nxënësit dhe lexuesit e tjerë të teksteve dhe atllaseve të historisë nuk mund të mësojnë është se në ç’mënyrë shqiptarët që jetojnë në Shqipërinë e sotme u bënë shumëfetarë dhe pse ndryshimësia fetare nuk ka shkaktuar ndonjë tension të konsiderueshëm politik dhe identiteti, që është (ka qenë normë) normë në shtetet e tjerë kombëtarë pas-otomanë në Ballkan dhe Anadoll (cf Hirrschon 2008: Mojzez 2011). Historia e hershme moderne e Shqipërisë është ndërtuar si një periudhë që shtrihet nga Mesjeta dhe tek themelimi i shtetit kombëtar shqiptar (cfZotaj dhe Kasmi 2011: 68-93). Nga ana tjetër, fillimi i kohëve moderne përkufizohet si vendosja e mbizotërimit otoman në vendet etnolinguistike shqiptare ndërmjet viteve 1380 dhe 1410 (cf Thëngjilli. Rama, Shahu, Bejko, Lorenc dhe Guga 2011: 70). 

Por në seksionet kushtuar kësaj kohe moderne ose periudhës otomane, tekstet shkollore dhe atllaset japin krenarinë e vendit, nga njëra anë, për përpjekjet e sipërpërmendura të shtetësisë kombëtare shqiptare, nga ana tjetër për princin katolik të kthyer në vasal të sulltanit, Skënderbeun (Gjergj Kastrioti 1405-1468) i cili, së pari, u konvertua nga i krishter ortodoks në mysliman me emrin Iskender5 dhe u bë bej otoman.  

Pastaj titulli i tij i plotë fitoi formen e latinizuar Skanderbeg (cf Francus 1544). Me 1443 ai dezertoi nga otomanët dhe pasi u konvertua në katolik, formoi një shtet të krishterë në Shqipërinë e sotme veriore. Nën udhëheqjen e Skënderbeut, popullata e krishterë e përbërë nga folës shqiptarë- sllavë- grekë dhe vllehë (arumunë) i përballoi me sukses sulmet otomane në terrenin malor edhe pas një dhjetëvjeçari kur vdiq Skënderbeu dhe vendi ra nën zgjedhën e otomanëve në 1478 (Hodgkinson 1999). 

 

Të dy tekstet shkollorë të historisë që po shqyrtoj i kushtohen Skënderbeut, përkatësisht nëntë dhe 10 faqe (Thëngjilli, Rama, Shahu, Bejko, Lorenc dhe Guga 2011 10-18; Zotaj dhe Kasmi 2011: 68-77) ndërsa 25 dhe 22 faqe ngritjes së lëvizjes kombëtare shqiptare (përkatësisht 85-109 dhe 84-105). Si rrjedhojë, në këto tekste mbeten vetëm 5 dhe 6 faqe kushtuar tërë periudhës otomane më shumë se 500 vjeçare. (79-84 dhe 78-83) 

Ironia është që gjysma e hapësirës gëlltitet nga dy gjysëmshtetet e ngritura nga kryebejlerë shqiptarë, Kara Mahmut Pasha (1749-1796) të Sanxhakut të Shkodrës dhe Ali Pashë Tepelena (1740-1822) të Janinës. Ky bej i dytë kontrollonte shumicën e Greqisë Veriore të sotme dhe Shqipërinë e Jugut (82-84, 81-83). Prandaj, në fakt, periudha otomane diskutohet më shumë skematikisht në vetëm tri faqe në të dy tekstet shkollore. (79-81 dhe 78-80 përkatësisht).  

Për krahasim, këto dy tekste shkollore u kushtojnë përkatësisht 25 dhe 21 faqe ilirianëvë antikë dhe shteteve të tyrë, të parë si origjina etnike e shqiptarëve (18-42 dhe 23-43). Nuk është për t’u befasuar, çdo shqiptar që kam takuar ishte gati të tregonte diçka rreth lavdisë se Ilirisë antike “shqiptare” (cf Korkuti 1969), ndërsa miku im Bardhyl Selimi madje ka marrë emrin e një mbreti ilir. Emri Bardhyl është shqipëruar nga emri i mbretit Bardylis (Βάρδυλις) që sundoi Mbretërinë e Dardanisë (më e gjërë se Kosova e sotme) gjatë gjysmës së parë të shekullit 4 para Krishtit (Cabanes 1988). Miti i “Ilirisë shqiptare” është kultivuar për nacionalizëm deri sot, për të “provuar” autoktoninë e shqiptarëve në Ballkanin perëndimor, ku ata jetojnë tani dhe, së dyti, për të mbështetur idenë e “Shqipërisë më të madhe” (cf Fine 1983: 10). Pikërisht në antikitet, të gjithë “ilirët hipotetikë” jetonin në një mbretëri të vetme, kështu që në kohën e sotme kjo duhet arritur për të gjithë shqiptarët, gjithashtu (cf Endressen 2010: 247). Ironia është se gjatë viteve 1830 deh 1840 kroatët/sllavët e jugut (jugosllavët) dhe pansllavistët dhe nacionalistët e përdornin termin “ilir” për të shënuar gjuhën e tyre dhe lëvizjen nacionale (Despalatovic 1975). 

Në të dy atllaset e historisë në diskutim, dy dhe katër faqe, përkatëisht i janë lënë historisë së Skënderbeut (Hoti, Treska dhe Memeti 2005: 71,73; Thëngjilli dhe Vlashi 2003: 13-16), një dhe dy faqe, përkatësisht, për të paraqitur Kara Mahmut Pashën dhe Ali Pashë Tepelenën (Hoti, Treska dhe Memeti 2005: 74; Thëngjilli dhe Vlashi 2003: 19-20), dhjetë dhe 18 faqe përkatësisht për rritjen e lëvizjes kombëtare shqiptare (76-85 dhe 22-39), ndërsa vetëm nga dy faqe nç të dy atllaset i kushtohen mbulimit të kohëve otomane (72,75; 17,21).  

Dhe përsëri këta dy atllase diskutojnë ilirët në tri dhe 6 faqe përkatësisht (64-66; 4-9).  

E kaluara otomane refuzohet 

Autori i mirënjohur botërisht, Ismail Kadare, (lindur me 1936) është gjithashtu drejtpërdrejt i pranuar brenda vendit si shkrimtari më i madh i gjallë. Por një seri anti-otomanizmi i papenduar thuret përmes prozës së tij hipnotike kristalore. Disa institucione otomane- që duken të çuditshëm në syrin modern perëndimor- Kadare i përdor në librat e vet she tregimet e veta si metafora për të përshkruar tepërimin e pushtetit në një shtet autoritar, për shembull, praktika e ruajtjes së regjistrimeve të shkruara të ëndërrave në një arkiv (Kadarë 1993), duke përdorur verbërinë për qëllime administrative (Kadare 20106), ose duke mbajtur postin e mallkuesit (Kadare 2006). Kjo kritikë e fshehur e realiteteve të zymta në Shqipërinë komuniste me përdorimin e metaforave të ndërfutura otomane, për fat të keq, e detyron një shqiptar të zakonshëm të ketë tashmë një përfytyrim tepër negativ për të kaluarën otomane, si në kohën e komunizmit edhe sot (cf Sulstarova 2006).  

Ky është një rast i përshtatjes së orientalizmit me shumicë (Said 1978) ose e Perëndimores (europianes), që e shtrëmbëron dhe e stereotipizon përceptimin e Ballkanit (Jazernik 2004), për ta menduar të kaluarën otomane të Shqipërisë. Shumë nga këta stereotype, si ato të “pesë shekuj pushtim turk (ottoman)” , “zgjedhë otomane” ose “mizori turke (otomane)”, dikur qenë ushqimi kryesor i propagandës specifike të krishterë të drejtuar kundër perandorisë myslimane otomane. Me rritjen e shteteve kombëtare të krishtera në Ballkan, këto metafora u bënë guri i themelit i tregimeve të tyre kombëtare mjeshtërore (Jazërnik 2010; Miloshevic 2011).  

Perandoria otomane ka qenë dhe ende bëhet fajtore për të gjitha sëmundjet deri sot të shteteve të Ballkanit, veçanërisht për prapambetjen e tyre ekonomike (duke e matur me atë të Gjermanisë [perëndimore], ku qindra mijra emigrantë nga vendet pas- otomane kanë gjetur punësim që nga vitet 1950) (cf Chin 2007, Gurses, Kogoj dhe Mattl-Wurm 2004). Laikët turq dhe historianët nacionalistë, politikanët dhe intelektualët kanë përshtatur gjithashtu disa nga këto stereotipe antiotomane, por pa dyshim jo ato që mund të interpretohen si antiturke. Për më tepër, ata i përgjigjen stereotipit “mizori turke” me “mizoritë e krishtera” të tyre vetiake që kanë qenë barabar (ose madje më shumë) në numër dhe kanë zgjatur shumë më tepër, dmth nga shekulli 18 deri në shekullin 20 (cf Mc Carthy 1996). Si shtesë, ata kanë zhvilluar një stereotip specifik turk të “pabesisë tradhtare” në anën e shteteve pas otomanë të Ballkanit, përkundër “sundimit dashamirës otoman”.  

Së fundi, por jo e fundit, që nga 2003, kur Turqia u gjend nën sundimin e laikëve, por me drejtësinë fort proislamikë dhe Partinë e Zhvillimit, të prirë nga Rexhep Erdoan, e kaluara otomane e këtij vendi është reabilituar në rritje duke përfshirë tregimtarinë nacionaliste mjeshtërore turke. (Reinkowksi 2011). 

Antiosmanizmi i Kadaresë, i ndarë me një shqiptar të zakonshëm, duket se është prodhim i propagandës së modernizuar dhe i përpjekjeve në Shqipërinë komuniste, që themeloi atë Tjetrën historike të saj pëe Perandorinë Otomane, “ për sjelljen e saj borgjeze, shtypëse, të prapambetur dhe thelbësisht mesjetare”. Ky përfytyrim i botës myslimane ishte gjerësisht i përhapur në Bashkimin Sovjetik, ku Kadare ka studiuar (cf Kadare 2014) dhe ka qenë gjithashtu në vendet e tjera të bllokut sovjetik ku shumë shqiptarë kanë kryer studimet universitare, para se të prishej Tirana me Moskën, në fillim të viteve 1960. Këta studentë i kanë sjellë këto përfytyrime negative prap në shtëpi, kështu duke forcuar ndjenjat vendase antiotomane. (shprehje të tilla si “pesë qind vjet pushtim turk/Osman/ottoman ose “zgjedhë turke/osmane, otomane” janë futur sërish në botimet zyrtare shqiptare dhe në monografitë akademike, që botohen në Shqipëri dhe Kosovë (cf Bozohori 1967; Brestovci 1983:16, 17; Buda 1988:134, 189; Elezi 2006:68; Koxha 1985: 12; Misha 1997: 19, 25; Rahimi 1969: 101; Rusha 1999:38, 39, 57; Sulstarova 2006: 52,60, 125, 217; Xholi 1987: 6,76, 168; Xhyra-Entorf 2006:199;).  

Në dijeninë time, askush prej atyre që ishin në radhët e “shtresave të elitës”, nuk u kujdes të thosh se këto stereotipe antiosmane vëtëmbrojtëse ishin drejtuar edhe kundër vetë të kaluarës së Shqipërisë dhe shumicës myslimane të popullsisë së saj. Është një rast i një vetëurrejtjeje të kryer jo plotësisht, që prodhon vazhdimisht breza të rinj të “myslimanëve që urrejnë myslimanët”. Për më tepër, ky qendrim këmbëngulës negativ ndaj të shkuarës otomane, që aktualisht e ka bërë Shqipërinë atë që është, ushqehet sërish me antiotomanizëm nga shtetet kombëtare ballkanase, ideologjikisht të krishtera, që provojnë në sytë e tyre që kjo ndjenjë “duhet të jetë e drejtë”, kur madje edhe shqiptarët myslimanë bëjnë garë me ta në këtë çështje. 

As Kadare nuk del të shënojë ironinë e këtij paradoksi (gjithashtu të përfshirë në vetë emrin e tij islam “Ismail”; shumica e emrave dhe e mbiemrave, po ashtu, islamikë shqiptarë), që mund të përbëjnë një roman të tërë idesh që do kapërcente paragjykimet dhe opinionet nacionaliste. Prapa metaforave të sipërpërmendura, të drejtuara kundër autoritarizmit, metafora të ndërtuara mbi stereoptike antiosmane, Kadare paraqet futjen e islamit te shqiptarët si një diçka autoritare e përdhunshme (Kadare 1987), gjë që e devijonte Shqipërinë në mënyrë ogurzezë nga “rruga e drejtë (lexo e krishterë dhe europiano-perëndimore) e zhvillimit” (Kadare 1998). Ai i bën elozhe (me mënyrën e tij tipike) qendresës këmbëngulëse ushtarake të Skënderbeut kundër otomanëve (Kadare 2008).  

Në një roman të shkurtër shkrimtari vatërzohet gjithashtu në ngjarjen historike të 1830, në masakrën e rreth 500 bejlerëve myslimanë jugorë (toskë) (dmth kryetarë, prijës ushtarakë, kryepleq) në Manastir (Bitola), si një shembull të qartë të tradhëtisë otomane (Anscombe 2014: 79-80), Kadare (2010). 

Pa dyshim, masakra mund të interpretohej barabar si një rivendosje, e pritur gjatë, e ligjit dhe e rendit, e cila, në fund të shekullit, 18 ka qenë, nga koha në kohë, e prishur në këtë zonë nga sundimtarë të tillë me etni shqiptare si Kara Mahmud Pasha ose Ali Pashë Tepelena, sigurisht në bashkëpunim me bejlerët vendas. 

Të dy sundimtarët mashtrues janë lavdëruar në tekstet shkollorë të historisë shqiptare të sipërpermendur dhe në atllaset shkollorë të historisë, pothuaj si prijës të hershëm kombëtare shqiptarë, pavarësisht faktit që ata “kanë sunduar popullsi shumëetnike dhe shumëfetare, që ka qenë një normë në mbarë Perandorinë Otomane. Për kureshti, më i suksesëshmi nga këta zyrtarë shqiptarë otomanë të kthyer në mashtrues, Muhammad Ali Pasha i Egjiptit (Mehmet Ali Pasha në shqip, Kavalalı Mehmet Ali Paşa në turqisht, (1760-1849) nuk fiton ndonjë përmendje në tekstet shkollore. Kur mbaroi pushtimi napoleonian i Egjiptit (1798-1801), si një komandant otoman midis viteve 1801-1805, Muhammad Ali e kapi pushtetin shkallë shkallë në këtë provincë otomane të pasur dhe të zgjeruar, me universitetin më të vjetër në botë atë të Al- Azharit (themeluar në vitin 972). Ai i shfrytëzoi me zgjuarsi përpjekjet për mbizotërim që bëheshin midis elitës së vjetër memluke (paraotomane) dhe otomanëve. Më 1805 sulltani e njohu Muhammad Aliun si sundimtar (Wali) të Egjiptit, por Muhammad Ali parapëlqente ta quante veten Mëkëmbës (Khedive) (Famy 2009). Në 1811 Muhammad Ali e vulosi marrjen e pushtetit në Egjipt duke masakruar elitën memluke (rreth 500 zyrtarë dhe pronarë tokash) gjatë një banketi (McGregor 2006: 59), ashtu sikurse otomanët do bënin me bejlerët shqiptarë në Manastir 19 vjet më vonë. Prandaj, mund të dilet në përfundimin që otomanët e kanë mësuar këtë masakër të egër nga shqiptarët. 

Elita e luftëtarëve memlukë, që e kish sunduar Egjiptin për pothuaj gjashtë shekuj, që nga viti 1250, u zëvëndësua brenda natës nga Muhammad Ali dhe ushtarët e tij shqiptarë. Elita e re etnikisht shqiptare ndën Muhmmd Aliun (i njohur formalisht si dinastia Alawiyya), sundoi dhe e modernizoi Egjiptin, duke e kthyer atë në një perandori rajonale që, me kohë, u zgjerua nga Peloponezi, Kreta, Qiproja dhe Siria në very, të Sudanit, Eritresë dhe pjesë të Somalisë së sotme në jug, dhe te ajo që është tani Arabia Saudite në lindje (Abir 1977; Egypt 2011). Kjo dinasti shqiptare dhe sundimi i elitës zgjati deri në 1953, kur u shpall republika kombëtare arabe në Egjipt dhe monarkia u prish 4000 familje shqiptare (dmth 20000 njerëz) në tërësi u dëbuan nga vendi (Elsie 2010:126).  

Në dijeninë time, nuk ka asnjë monografi apo roman kushtuar këtij shekulli e gjysëm të mahnitshëm të aventurës shqiptare në Egjipt. Tema po pret “Kadarenë e vet”, që do bënte drejtësi për të. 

Pa dyshim, këto ngjarje nuk janë përmendur në tekstet shkollore të historisë dhe në atllaset shkollore të historisë që kam parë unë. Kjo histori i bën keq kurrikulave kombëtare me ndjenja antiosmane dhe vatrës së kërkuar të tokave të banuara kompaktësisht nga shqipfolësit. Që shqiptarët mund të përparonin nën sundimin ottoman dhe të udhëhiqnin ballin e frontit perandorak drejt modernizimit, madje pa u bërë mashtrues. Shtegu tipik i karierës së suksesëshme në kuadrin e sistemit zyrtar ottoman, ofrohet në shembullin e familjes shqiptare Köprülü (Qyprilliu ose Kypriljoti në shqip) nga qyteti Köprü (ose Velesh në Maqedoninë e sotme), shtatë anëtarë të së cilës kanë shërbyer si vezirë të mëdhenj të sulltanit otoman (kryeministra) ndërmjet viteve 1656 dhe 1711 (Agoston dhe Masters 2009: 313-319). Mijëra dhe mijëra shqiptarë të tjerë kanë hyrë në burokracinë dhe ushtrinë otomane po të ishin myslimanë, ose janë zotuar në fushën e tregtisë dhe artizanatit kur vinin nga fetë e tjera. Ata përfituan nga qarkullimi i lirë dhe i sigurt brenda kufijve të perandorisë, qarkullimi i mallrave dhe ideve që nga Algjeria e sotme në perëndim deri te Turqia e sotme në lindje, nga ajo që sot është Ukraina jugore ose Hungarian në very, në Egjiptin e sotëm, Jemen dhe Oman në jug. 

Me 28 nëntor 2015 kisha privilegjin të merrja pjesë në një konferencë ndërkombëtare “Tranzicioni në retrospektivë: 25 vjet pas rënies së komunizmit” organizuar në Tiranë nga Universiteti i Nju Jorkut Tirana (UNYT). Në panelin e “Analizës historike dhe krahasuese të tranzicionit” unë dëgjova ligjëratën e profesorit Fatos Tarifa (rektor i UNYT) për “Pabarazitë dhe universalet komuniste dhe paskomuniste”. Gjatë kësaj bisede dhe në diskutimet e mëpastajme, u befasova kur dëgjova që “pushtimi otoman mbahej përgjegjës për prapambetjen relative ekonomike dhe teknologjike të Shqipërinë së ditëve të sotme”(padyshim duke u matur me Gjermaninë dhe Republikën Ҫeke, jo me Moldavinë dhe Bjellorusinë). Unë propozova që sistemi komunist dhe vetëizolimi i dhunshëm i Shqipërisë komuniste mund të ishin kandidatë më të mirë për të qenë fajtorë për këtë. 

Sidoqoftë, në përgjigje, unë dëgjova klishetë e zakonshme të stereotipeve antiosmane që nuk përbëjnë ndonjë argument të bindëshëm, që do ta lidhte me siguri sundimin otoman me prapambetjen e Shqipërisë. Nga ana tjetër, unë bëra aludime për disa zhvillime ndën sundimin ottoman, që në teorinë e Perëndimit shihen në dritë pozitive. Pikërisht, jeta politike, ekonomike, sociale dhe kulturore e Perandorisë Otomane që u shpalos fuqishëm nëpër qendrat urbane, qoftë edhe të vogla. Urbanizimi i hapësirës dhe shoqërisë, që pasoi vendosjen e perandorisë në Ballkan dhe paqja e qendrueshme dhe e gjatë (Pax ottomanica), ka qenë mjaft e paparë në Ballkan dhe ishte në kundërshti me karakterin e ekonomisë të përqendruar në fshatra në zonat e krishtera, që i rrethonin zotërimet otomane në Europën juglindore (cf Ҫiçek 2001: Kia 2011: 75-90). 

Ky urbanizim otoman solli ekonomi monetare në zonat e pushtuara rishtazi, ku shkëmbimi jo monetar ka qenë tipik për periudhën para otomane. Ka rëndësi që sistemi i bujkrobërisë, që gjatë periudhës së krishterë i kish lidhur fshatarët me tokën dhe i detyronte ata të punonin angari në bujqësi për pronarët e tokave, mori fund në Ballkanin nën sundimin otoman (Hahn 2015: 24-25; Islamoglu- Inan 1994: 1-18).  

Bujkrobëria, që përjetësonte karakterin rural (dhe kështu paramodern) të shoqërisë dhe ekonomisë, këmbëngulte që nga Prusia në veri deri te Perandoria Autriake në jug (dmth Austria e sotme, Polonia perëndimore, Republika Ҫeke, Sllovakia, Hungaria, Sllovenia dhe pjesa më perëndimore e Kroacisë) deri në mes të shekullit 19 (Niederhauser 2004). Mund të argumentohet që sundimi otoman, në vend që ta mbajë Ballkanin në prapambetje, aktualisht i dha rajonit një fillim të ri në këtë vështrim duke e emancipuar fshatarësinë. Për fat të keq, kjo përparësi e çmueshme u shpërdorua gjatë luftrave të shumta në shekujt 19 dhe 20 (për çështjen e një territori kombëtar “të drejtë” etnik dhe historik), e pasuar nga dëbime shumëpalëshe dhe nën trysninë e fuqive të mëdha europiane, që u imponuan shteteve kombëtare termat r mospërparësive ekonomike sdhe politike. (cf Bartov dhe Ëeitz 2013).  

Për më tepër, çmontimi i sistemit të bujkrobërisë në Perandorinë Ruse (dmth që nga Lituania e sotme, Bjellorusia dhe Polonia Lindore në very, deri te Ukraina dhe Moldavia në jug) nisi vonë në vitet 1860 dhe vijoi deri në Revolucionin Bolshevik në 1917 (KIeniewicz 1969: Moon 2014[2001].  

Përfundim: A është Shqipëria një ruajtëse e pavetëdijshme e vlerave otomane?  

Refuzimi i shqiptuar i të kaluarës otomane si burimi i drejtpërdrejtë dhe i rëndësishëm i Shqipërisë së sotme, po ashtu i shoqërisë së saj dhe i cultures, krijon një paradoks intelektual dhe ideologjik, që nuk qendron (skizofrenetikisht) përkundër asaj që përfaqëson shqiptaria sot. Shqiptarët vetë bashkë me politikanët dhe intelektualët shqiptarë, duhet të jenë krenarë nga karakteri paqësor dhe harmonik fetar i shtetit të tyre kombëtar (Endresen 2013; Poulton 1997:24). Por, është për të ardhur keq, që shumica dërrmuese e tyre nuk janë në gjendje që të shohin se ky realitet përparësor sociopolitik i Shqipërisë është një trashëgimi otomane. 

Kur Perandoria Otomane u nda në shtetet kombëtare të njëpasnjëshëm, milletet e mëparëshme jo territorial, u territorizuan dhe secili u mbyll brenda kufijve të shtetit kombetar të vet. Milletet me karakter fetar u shndërruan në kombe etnofetarë, që nga ana tjetër u kërkuan të bëhen etnogjuhësisht homogjenë (Saunders 2011: 96-98). 

Si rezultat, në Ballkanin e sotëm shtetet kombëtare janë të ndarë njëri nga tjetri nga një pengesë e dyfishtë e gjuhës dhe e fesë (ose autoqefalia kishtare në rastin e shteteve ortodokse sllavofonë). Vetëm Shqipëria iu shmang kësaj ndarje të thellë të ndërtimit të shtetësisë, ligjësisë dhe mirëvajtjes. Në një farë mënyre, (nëse këmbëngulja e qartë kombëtare në karakterin e saj në homogjenitetin etnolinguistik neglizhohet për një moment), Shqipëria mund të shikohet si e vetmja pjesë e mbetur e Perandorisë Otomane, e vërtetë për nga organizimi sociopolitik i asaj mbretërie të hershme. Pikërisht, milletet ndjehen mirë në shtetin kombëtar, dmth myslimanët, katolikët dhe ortodoksët. Do të përmendja gjithashtu edhe një të katërt, milletin hebre. Gjatë Luftës së Dytë Botërore Shqipëria ishte vendi i vetëm në Europë, i pushtuar nga Italia dhe Gjermania, ku jo vetëm praktikisht u ruajt çdo hebre vendas, por numri i tyre u rrit njëmbëdhjetë herë nga 24 në 300 (Elsie 2010:218-219), sepse shumë hebrej nga jashtë këtij vendi u shpëtuan në Shqipërinë e kohës së luftës nën pushtimin italian dhe gjerman (Myslimanët shqiptarë 2005; Sinani 2014). Historia trimëruese meriton të njihet më mirë në mbarë botën, dhe të bëhet një shtyllë e ndritshme e tregimtarisë mjeshtërore kombëtare të Shqipërisë së sotme, duke iu përputhur këtij postkomunizmi të ri të integrimit europian dhe globalizimit. 

Përveç hebrejve, Shqipëria ka shpëtuar gjithashtu rreth 25000 ushtarë italianë, që u gjuajtën pa mëshirë dhe u vranë nga trupat gjermane (dhe austriake) pasi Italia ndryshoi pozicion në 1943 gjatë Luftës së Dytë Botërore (Brunetta 2006: 501; D’Elia – Zunino 2009: 185). Sjumë prej tyre iu bashkuan qendresës shqiptare (Neuwirth 2008: 120). Sjellja tipike mikpritëse shqiptare (me myslimanët mbizotërues) qĝ u shtri edhe ndaj pushtuesve të dikusrshëm italianë (lexo: armiqtë dhe “të pabesët”) dhe hebrejtë e përndjekur i referohet traditës shqiptare të Besës ose detyrimit për ta mbrojtur mikun në shtëpinë e vet me çfarëdo kosto (Axelrod 2009; Brazza dhe Sarfetti 2010; Gershman 2008; Gjeçov 2003; Sarner 1997).  

Mirë, kjo mund të jetë e vërtetë por një shpjegim tjetër ofrohet nga institucioni otoman (ose më gjerë islamik) i Dimmi, për përsonat e mbrojtur, ( i përkthyer si Zimmi në osmanisht), qĝ shtrihej edhe te monoteistët jo myslimanë të të gjitha besimeve në mbarë Perandorinë Otomane. 

Ky institucion përbënte gurin ligjor të themelit të sistemit perandorak të milleteve (Fattal 1958; Fierro dhe Tolan 2013, Jaber 1967:213, 216). Dhe në ditët e sotme, për kureshti, i pakuptuar (pothuaj në nënvetëdije), pa emër dhe i pa vënë re, ky sistem milletesh otomane të gjithë Dhimmis (tani myslimanët përfshihen në numrin e tyre) të feve të ndryshme, në mënyrë të vijuehme, përshkon shoqërinë dhe politikën në Shqipërinë e sotme. 

Mbase do kish më shumë kuptim për të ardhmen europiane të Shqipërisë në botën e globalizuar për ta përqafuar me vetëdije të kaluarën otomane të vendit, sigurisht suke mos i lënë mënjanë qoshet e errëta të sundimit otoman, por duke i dhënë drejtësi arritjeve të çmueshme të tij. Kjo, ndër të tjera, duhet të përfshihet në tekstet shkollore të historisë dhe në atllaset shkollore të historisë me më shumë thellësi dhe në një mënyrë për të ndershme dhe objektive. Perandorisë Otomane i duhet dhënë më shumë hapësirë si dhe rolit të shqiptarëve në atë mbretëri shumëfetare transkontinentale dhe rrjeteve ndëretnike se sa prejardhjes mitike nga ilirët të kombit shqiptar.  

Skënderbeu tashmë funksionon si heroi kryesor kombëtar i miratuar nga shteti dhe duhet mbajtur për të ruajtur ndjenjat kombëtare dhe kohezionin, që përfytyrimi i tij prodhon. Stema e komandantit të luftës me shqiponjën dykrenore (byzantine dhe ortodokse të krisherë) mbi një sfond të kuq shërben si flamuri kombëtar i Shqipërisë. 

Por mbulimi në tekstet shkollore i luftës së Skënderbeut kundër otomanëvë mund të racionalizohej dhe ulej pak, aq sa të shikohet si një tranzicion i shkurtër nga sundimi i krishterë në gjysëm mijëvjeçarin Pax- Otomanica në tokat shqiptare. Duke e përdorë mirë këtë periudhë relativisht të qendrueshme dhe të begatshme, shqipfolësit kanë krijuar kulturën dhe kombin e tyre modern, madje edhe në kohët në kundërshti me dëshirat e qeverisë otomane. Në mënyrë kumptimplote, ndryshe nga bullgarët, grekët, serbët dhe malazezët- shqiptarët asnjëherë nuk ndërmorën një luftë të plotë7 ndaj perandorisë otomane. Po ta kishin bërë këtë, sigurisht ushtarët shqiptarë, në masë të barabartë do kishin luftuar në dy anët e këtij fronti hipotetik shqiptaro-otoman (turk) , dhe me shumë gjasë, do e humbisnin mundësinë e krijimit të një shteti kombëtar shqiptar shumëfetar sikurse është Shqipëria sot.  

Ky kapital i çmueshëm social dhe politik i është dhënë Shqipërisë për të ardhmen nga perandoria otomane.  

Dhjetor 2015  

Përktheu: Bardhyl Selimi, Tiranë 9 janar 2023