Pamje: Kullosat me dele në Turjakë
Sinan Kastrati, Suedi
Vazhdon nga numri I kaluar “E djeshme e lavdisheme dhe e sotmja e turpshme, të shkuara Jakup” pubiluar në Fjala e lirë, 28 Shkurt 2023
Pjesa e gjashtë (6)
Për Turjakës dhe bukuritë e saj
Pse erdhi vajza e vogël tiranse në Turjakë?
Letrat e panjohura e shumë intime të tiranses
Turjaka, katundi i “babait” së Sanijes së Vogël, Sylës ishte katundi më i mirë që kishte parë ndonjëherë vajza e re tiranse.
Kishte male të buta e bjeshkë të egra, plotë me gurë të medhenj e me drunj të llojlojshëm. Dhentë, dhitë e loptë kullosnin në bjeshkë, por jo edhe buallicat për shkak se bjeshka e Turjakës kishte shumë gurë të mprehtë e buallicat ishin më të “rënda” e dembelica.
Malet e Turjakës, Dushkajat ishin shumë, shumë të buta e me dhe *) të bardhë. Katundarët turjakas prandaj dhuun e Dushkajave e merrnin për me i lye shtëpitë. Dhèu ishte shumë i yndyrshëm. Shtëpitë e lyera me dhe të dushkajave përveç që i hijeshonin dhomat e shtëpive të reja, ato e mbanin edhe dhomën të ngrohtë.
Me dheun e Dushkajave, turjakasit bënin edhe qerpiç e kur tereshin qerpiçët, i piqnin nëpër furra, një ditë e një natë derisa forcoheshin. Furrën e dheznin me krande të holla e mandej shtinin dru të trasha deri sa qerpiçët bëheshin tulla dhe e merrnin formëm e ngjyrës së kuqe. Tullat nga dheu i Dushkajave të Turjakës, ishin shumë njohura dhe katundarët e katundeve të tjera i blenin për ndërtimin e shtëpive të reja. Shumë katundarë nga Maxhara, Astrazupi, Maralia, Mllanaviqi po edhe katunde të tjera, vinin e i blenin tullat e Turjakës.
Turjakasit ishin edhe mjeshtër të qereçit *). Ata merrnin gurtë në bjeshkë dhe i digjnin në furrat speciale për disa ditë e netë rregullisht derisa gurtë e fortë të Turjakës, zbuteshin. Qereçin e shitnin bukur shtrenjtë sepse shumica e turjakasve nuk i lyenin shtëpitë e tyre më me lloq (dhè nga Dushkajat) por me mallter (zall të përzier me qereq).
Po ajo që më më së shumti ia shtonte hijeshinë Turjakës ishin Bjeshkët dhe lumi Mirusha.
Pleqtë e menqur turjakas thonin se nuk jetohet me një katund që nuk ka lum e bjeshkë. E Turjaka e kishte edhe lumin, mullinin me ujë, bjeshkët, arat dhe livadhet.
Bjeshkët shtriheshin në Jug dhe perëndim të katundit. Në jug deri bjeshkët ishin deri Zatriq e Rahovec e në jug-lindje deri në Astrazup e Carravranë. Në perëndim bjeshkët e Turjakës kufizoheshin me bjeshkët e Panorcit e pastaj vazhdonin me bjeshkët dhe kullosat e maleve të Panorcit që ishin më të pasura dhe në çdo luginë kishte ujë, deri në Grap e në Maje të Kaznikut.
Ishte një kënaqësi e vaçantë kur çobanët (çabanë, i thonë Turjaka, shen. i aut.) që askund nuk mund ta gjeje e përjetoje se sa në bjeshkët e Turjakës. Çobanët zgjoheshin herët mengjeseve me bagti, i lëshonin dhentë (delet) nga vathet e tyre, pasi i milnin baqicat, dhe mësyeheshin nga dy drejtime për në Bjeshkë. Njëra rrugë anë ishte Vakafi e ngjitej kah Zabeli i Behramit, çabat tjerë, nga mesi i katundit, që nga shtëpia e Xhelë Nurqit, Amrush Bajramit, Zenel Smajlit, Brahim, Muharrem e Bajram Ramadanit, Musli e Ali Metës niseshin nga Vakafi dhe drejtimi tjetër, kryesisht mahalla e Ali Agëve, Shaban Shaqa, Sylë Sahiti, Avdyl Imeri, Xhemë Maxharra, Rexhep Jupa, Asman Meta, Mertez Smajli, Shaban Ramadani e Sefer Salihi i qonin bagëtinë nga Ulica e Aliagëve. Çabat e këtyre familjeve ia mësyenin bjeshkës kah Vrella e Dylybashëve ose Dushkajeve e delnin te Llokma e Gradinës dhe hynin Selishtave, të Gradina e Vogël ose deri te Qafa e Gradinës e Lugi i Hamidëve dhe ngjiteshin te Balli i Kerrshit ose Gropa e Llozeve. Gropa e Llozeve ishte shumë e thellë sa që kur gjuanim gurë çobanët në shpellë pas disa sekondave e ndoshta minutave dëgjohej zhurma e gurëve duke rënë shpellës teposhtë. Ishte një shpellë që askush nuk guxonte të hyjë se ishte shumë e thellë e ne çobanët i ruanim delet që mos të afrohen afër saj. Rreth shpellës kishte shumë lejthia, rrush të egër, molla e dardha, edhe ato shumica ishin të egra të egra.
Po bjeshka kishte edhe bukuri të tjera që s`i kishin bjeshkët e tjera. Balli i Kerrshit kishte dhoma nga gurët disa metra të gjëra e të gjata e mbi to kishte kalenica *) me ujë që pinin delet.
Çabat (çobanët) turjakas si “rregull” kur i l`shonin gjâjen (bagëtinë), me vete merrnin edhe një çantë *) me bukë për veti e për qentë, briskun, thikën, shtagën që vetë e zgjidhnin dhe e lulonin si një piktor i mirë. Ata me fyell, kavalli, nrrojsat, buria e filikaqat këndonin por nuk iu binin veglave deri sa hynin në bjeshkë e delet fillonin me hangër gjethe, barë të njom e dushkun nga drunjët dhe kur këtheheshin në mbrëmje në shtëpi nga kullotat.
Eh sa e zgjedhnin delet ushqimin në bjeshkë. Ato ishin kajdexhi e kerrnamexhi.
Atëherë barinjët fillonin të këndonin këngë të grunjta *). Në bjeshkë dëgjoheshin të gjitha meloditë e këtyre intrumenteve dhe këngët për të dashurat e tyre.
Edhe shpezët e gjinkallat këndonin por jo si çobanët e Turjakës. Shpesh çobanët e Turjakës me zë të madh thirrnin çabat e tjerë e tuboheshin me hëngër bukë elbi e gruni, me djathë e gjizë Turjake që të shkrihej në gojë, gishtat i lëpinim e nuk dinim të ngiheshim. Pastaj mblidhnim pemë duke fillua që nga qershijat e egra, dredhëza të egra e deri të thanat që piqeshin në fund e lulonin të parat. Dikush nga çobanët shkonte te Kroni i Garaqevës e merrte ujë të ftohtë që të bjen në ballë, derisa hanin drekën.
“Rregull” tjetër i çabanve turjakas ishte se kur pillte ndonjë lopë, baqicat (te zojat e shtëpisë) ia qitnin çabanit nga një përpeq *) me kulloshtër *) dhe të gjithë çabant e mahallës hanin bashkë.
Bukuri dhe pasuria tjetër e Turjakës ishte lumi Mirusha. Ai ishte në Lindje, Veri e në Perëndim të Turjakës dhe i ndante livadhet e Turjakës në dy pjesë sepse ishte në mes tyre. Që nga Ura dhe Mullini i Bajraktarit, te Lubizhda, Mirusha dukej sikur pushonte në livadhet plot barë të Turjakës. Ecte ngadalë e pa u vrejtur ndërsa në mes të Jarugave, turjakasit e kishin ndarë lumin, qysh moti në dy degë, në Jazin e Mullinit të Brahim Agës dhe Mirushës, pjeses tjetër ku kishte më shumë ujë.
Disa katundarë turjakas kishin fillua me i kthye livadhet në ara dhe i mbillnin vetëm me kallamoq, pasul e kunguj, si Imer Seferi, Smajl Zeneli, Rexhep Jupa e më vonë edhe djemt e Xhelë Nurqit.
Pakë më larg, në të dy anët e Mirushës, ishin Fangjet e Aliagëve dhe ato të Mullamuqëve, që fillonin nga Vakafi i Lubizhdës e deri te Mahalla e Derishëve ndërsa pas Urës livadhe kishin Rexhep Asllani e Met Jemini nga Mahalla e Vogël.
Vetë lumi Mirusha përveç ujit të pastër e të bollëkshëm kishte edhe shumë peshq, Krap dhe Troftë. Ne zinim peshk me dorë jo me grep. Jazin e mullinit, ai që e kishte rendin me bluajt, nëse nuk kish nevojë për miell, e ndalnim ujin emullinin. Me ujin jin e jazit i ujitnim arat e afër mullinit e kur mbetej pakë ujë, zinim peshq krejt katundi, më së pakut njëherë në dy javë. Mjeshtër të mirë për me zënë peshq kanë qenë baca Dul, baca Hel, Sefer Haxhija, Jemin Bajrami, Adem Uka, Jakup Balia po edhe unë kam zënë peshk por nuk kam pasur “fat”. Ndodhte që rrija në ujë dy-tre orë e nuk e zieja asnjë peshk.
Dhe Sanija e Vogël, vajza e Lumturisë dhe Sylës ishte mahnit nga bukuritë që kishte parë në Turjakë. Ajo kishte shkua edhe në shtëpinë ku kishte lindur baba i saj, Syla. Dyert e aborrit të Sylës kishin qenë të mbyllura me disa dyer të thuprave që i kishte marua babai i Sylës. Oborri ishte mbushur me therra e nga axhaki nuk dilte tim. Iu kish “shym axhaki” Sylës dhe Sanijës i dolën disa pika lot kur e pau se edhe shtëpia e Sylës kishte fillua me u rrxua. Në oborr hynte natën vetëm ndonjë qen endacak apo lopë e humbur. Pulat e kojshive gjithë ditën rrinin në oborrin e Sylës. Aty gjenin ushqim të mjaftueshëm e knusi i thirrte pulat sa herë që donte të bëjë dashuri duke i mashtrua se ka gjetur ndonjë kokërr misri.
Eh knusi, vetëm ai ndihej i pushtetshëm aty me gjithë ato pula e zogj. Nganjëherë kakariste ndonjë pulë që nuk i “dorezohej” knusit apo aso që kishin bërë ndonjë vezë.
E Sanija 2e Vogël vajza qhytetare, thuhet se paska pasur qef të rrije aty ku kishte lindur babi i saj, Syla.
Prej Qypeves, rrugës për në Turjakë, Sanija kishte ardhur në këmbë si dikur babi i saj kur ishte çoban. Lumin Mirusha e kishte kalua duke u mbajtur te Vigu, një shelgj plak ku barinjët dilnin nga të dy anët e lumit Mirushë. Ajo kishte dalur dy herë andej livadheve duke kaluar Vigun, me ndrojtje por kështu i dukej se më mirë do ta njoh jetën babës kur ka qenë i ri. Pastaj, kishte vazhduar rrugën kah Kregsi i Pagarushëve, Ulica e Breshancit, Rrahet e Shaqë Muharremit, Mrizet e mëdha, Dushkajën e Nezir Cufës, Bratatinin e Imer Seferit e të Islam Maliqit, arën e Lat Shashivarit e deri te kalldermi, te shpia e Sadri Shaqës aty ku fillonte rruga me gurë.
Sanija ishte vajzë kryqyteti por sillej ashtu si të gjitha vajzat e tjera, katundare e thjeshtë. Kishte të veshur një fustan të hollë e me ngyra të kuqe sikur dikur vajzat e nuset turjakase që vishnin kanacë *) e shami të bardhë ose të kuqe. Flokët i kishte të gjata e të krehura mirë. Mbath, kishte një palë sandalle e një çantë dore që kishte marrë edhe disa sapunë “Pranvera” e disa livanda që lëshonin erë të mirë. Kishte edhe një çantë më të madhe dhe pakë tesha e disa bakshishe *) e peshqeshe *).
Qikat e Turjakës afroheshin te dyert e zgjateshin mbi gardhe që ta shihnin si dukej vajza nga Tirana (krye)qyteti). Ato nuk mundeshin me e marrë me mend se si ka mundësi me ardhur një vajzë nga qyteti vetëm e me veshë allafranga në Turjakë? Oh sa dëshironin ta shihnin Sanijen e Vogël e të flisnin me te, ta dëgjonin flet ajo e t`ju tregoj si është jeta në kryeqytet, qysh jetohet e çka e qysh ushqehen?
Dikush iu paska thënë se ajo flet tjetër “gjuhë” e ushqehet ndryshe nga ne. Po megjithate, Sanija ishte e thjeshtë. Ajo madje dëshironte të hajë pitet e Turjakës, përpeqat, kungullurët, hethenikat, kepenikat, kallpitet, kerlanet, bakllasarmet e … ashtu qysh i kishte hëngër babai kur kishte qenë i ri.
Në Turjakë, në kohë dreke e darke, kthehej sofra që ishte e rrumbullakët e aty uleshin e hanin gratë dhe vajzat kurse në oda, burrat, djemtë dhe mysafirët. Sanija kishte dëgjua që në katund burrat rrinë veç e gratë veç.
Sanija pasi kishte ndejtur një kohë në oborrin e vetë, nuk dihet se sa, e kishte zënë gjumi nën hijen e dudit të madh e ftonjëve afër Bunarit të Ri.
Dikush nga të afërmit i kishte thënë se do të ishte mirë që ti vizitoj familjen më të afërm të Sylës, mixhën, vëllain e babës së Sylës. Ajo me dëshirë kishte shkua atje dhe përpara, në oborr i paskan dalur shumë gra e qika, të gjitha të veshura mirë, me veshë turjakase. Më e para, një plakë i paska urua mirëseardhje dhe paska marrë në ngrykë Sanijen e paska qajtur e dënesur me zë.
-Eh moj qika jem, Sylën me qito duer e kam majt kur ishte i vogël. A kân melaqe Syla! Pastaj iu erdhi rendi grave të tjera që ta përshëndesnin Sanijen e qikat dukeshin më të ndrojtura por edhe ato kishin qef ta përshëndesin e ta përqafojnë kusherirën e tyre.
Nusja më e re që ishte pasi edhe ajo ia kishte marrë dorën Sanijes dhe iu kishte përulur disa herë duke ia afruar dorën e Sanijes deri te balli e duke e ulur ngadalë deri në tokë, me një ibrik *) me ujë ia kishte afruar Sanijes që ti laje duart se ishte koha e drekës e baqica kishte urdhërua nuset që për nder të Sanijes të hanin përshesh me tamel e bukë të kallamojtë dhe kallpite e pakë më larg, djemtë piqnin mish dashi. Plaku kishte urdhërua djemt që të prejnë 1 dash vetëm për mbesën, qikën e djalit të vëllait
Sanija kishte humbur në mendime nga gjithë ajo pritje madhështore që i bëhej. Dikur ajo nxori nga çanta e saj e vogël dhe një tjetër më e madhe disa dhurata që kishte. Më plakave iu dha nga një këmishë e më të rejave maica të holla, me krih të shkurtër me emrin “Tirana”. Vajzave të reja e djemëve, kusherinjëve e kusherirave iu fali nga një mindil, nga një krahër dhe nga një pasqyrë të vogël dhe pa dashur duke i nxjerrë dhuratat i ranë në tokë disa letra. Ishin letrat e nënes së saj, tiranses, Lumturisë dhe turjakasit, Sylës.
Tiransja e kishte ndërmend që këto letra mos me ia dhënë askujt pa u “sigurua” se do të ia jap më të afërmit e më besnikut të Sylës.
Disa nga letrat kuptohej se tiransja e turjakasi shpesh ziheshin me fjalë por kishte momente që ata, si fëmija harronin zënkat.
Pjesë të shkëputura nga letrat:
-Kujdes nga vajza se nuk dua të të kapë kete foto apo gjëra të tjera
Bëj kujdes!
-Më pelqen kjo që shikoj këtu.
-Edhe unë të dua! Po të mos doja do te ishte çdo gjë vaj e kotë.
-M’e hoqe lodhjen e një dite t’e gjat’e. Edhe unë do të doja shume të pija me ty me një gotë verë e t’e flirtoja si e çmendur, të të puthja, të ndërprisja (bisedat e luftës e ato politike), bisedën serioze e të mbështes fytyrën time tek tëndja e mbushur me ty.
-Vetem më lerë në tavoline me ty!
-Mos më ço në krevat herët, më ço vonë, sa më vonë!
-Dua të jesh kurioz …për mua prandaj …në karrige.
Krevati është si fundi i ” udhëtimit “
-Syla im … sot jam e gjitha tëndja nga koka deri tek gishti i vogël i këmbës, kokë e këmbë
In love
With you
Vetëm ti je!
Asgjë e asnjë, ti dhe une.
Të puth me mall e zjarr!
-Ti je mendimi i fundit.
-Më beso, sikur të kisha qenë aty, si shërbtor besnik do të të shërbeja, do të mbuloja me jorgan e … do të puthja kudo.
-Jam ne krevat, e lodhur por me ty gjithandej, kudo.
-Do të ishte reciproke …
-Do të ishim ngrohtë, edhe pse të zbuluar.
E mor Sylë do t’e ta ha ate kokën tënde të zgjuar!
-Une do të përkdheli, të përqafoj e të puthi!
-E unë e jam si bishe do të të ha.
Pikë
Këto ishin disa nga letrat që një mbesë nga Panorci që kishte ardhur te dajat në Turjakë i gjeti dhe i lexoj diku, në një vend ku nuk e shihte askush. Doli te lama dhe p`shtet në një stog me sanë e filloj ti lexoj. Ajo dinte shkrime e këndim se kishte shkua në një kurs kundër analfabetizmit disa muaj por më vonë babai nuk e kishte lënë të shkoj në shkollë dhe e kishte dhënë në Pitkeviq. Në vjeshtë ajo do të bëhet nuse.
Erdhi pranvera në Malmö. Nga ballkoni i banesës sime në Malmö, 28 shkurt 2023
*) DHE m. sh
- Korja e rruzullit tokësor në tërësinë e saj a në një pjesë të caktuar; shtresa e sipërme e kësaj koreje; lëndë e fortë a e shkrifët që përben koren e rruzullit tonë; tokë. Dhe i bardhë (i kuq, i zi, i verdhë, i hirtë). Dhe i ngjeshur (i shkrifët, i fortë, i rrahur, i hedhur). Shkarjet (shembjet) e dheut. Grumbull (pirg) dheu. Enë dheu. Digë dheu. Ngjyrë (bojë) dheu ngjyrë e murrme, me të përhimë. Punime dheu. Mbi (nën) dhe. Heq (mblodhi) dheun. Mih dheun. Qëroj dheun me lopatë. Fut (vë, kall) në dhe diçka. Futi (vuri, kalli) në dhe dike varrosi dikë. Nxjerr nga dheu. Mbuloj me dhe.
- vet. nj. Trualli ku qëndrojnë a lëvizin njerëzit, kafshët etj., vendi ku rrimë a ku lëvizim, sipërfaqja e tokës, tokë. Ra në dhe. Ulem (shtrihem) në dhe. U bë njësh me dheun. Del mbi dhe. Fshij (zhduk…) nga faqja e dheut dikë a diçka.
Mbështet (vë) këmbën (gjurin, dorën) mbi dhe.
- bised. Copë toke që e punojmë dhe e mbjellim me bimë bujqësore, tokë, arë.
Dhe i lëruar. Një pendë dhe. Ai dhe e mbante gjallë. Beu i punonte dherat me argatë.
- Pjesa e fortë e rruzullit tokësor në kundërvënie me ujin ose me atmosferën, pjesa e ngurtë e tokës e kufizuar nga uji ose e rrethuar nga atmosfera, tokë; stere. Preku (zuri) dhe anija (aeroplani). Shkel në dhe. I zunë këmbët dhe. Pas shumë ditësh lundrimi panë dhe me sy. …
*) QERPIÇ m.
Tullë prej balte e tharë në diell dhe jo e pjekur në furrë; plithar. Mur qerpiçi. Shtëpi me qerpiç. Bëjnë (presin qerpiçë).
*) QEREÇ m.
- Llaç me gëlqere, që bëhet shumë i fortë. Mur me qereç. Ishte bërë i fortë si qereç.
- Mur i ndërtuar me gurë e me llaç gëlqereje. Shtëpitë i kishin me qereç.
- krahin. Gëlqere. Gurë qereçi. E lyejnë shtëpinë me qereç.
*) Kalenicë, gurë në formën e enëve të mëdha ose legenave ku pinin ujë delet e lopët
*) ÇANTË f.
Trastë zakonisht katërkëndëshe prej lëkure, prej plastike etj. që mbyllet nga sipër, me dorezë ose me rrip, dhe që shërben për të mbajtur me vete libra e sende të tjera. Çantë lëkure. Çantë ushtarake (sportive). Çantë dore. Çantë shpine. Çantë librash. Çantë shkolle. Çantë grash. Çantë oficerësh. Çantë gjahu. Çantë fishekësh. Çantë veglash. Çanta e ndihmës së shpejtë. Doreza e çantës. Rripi (zinxhiri) i çantës.
Hap (mbyll) çantën. Fut (mbaj) në çantë. Var çantën në krah. Hedh çantën në sup.
*) Këngë të grunjta, këngë dashuria. Fjala ”dashuri”, deri vonë në Turjakë ka qenë tabu
*) PËRPEQ m.
Lloj pite. Lloj qumështori me një petë, me vezë të rrahura me qumësht dhe me djathë të njomë, që piqet në tepsi; lloj byreku me qumësht e me djathtë të njomë.
* Kërkon halën (qimen) në përpeq kërkon të gjejë të meta e gabime me çdo kusht, edhe aty ku nuk ka.
*) KULLOSHTËR f.
- Qumësht i trashë i bagëtive që sapo kanë pjellë; qumështi i parë i lehonës. Kulloshtër e trashë. Kulloshtër deleje (dhie, lope). Përshesh me kulloshtër. I trashë si kulloshtër. Nuk zihet kos me kulloshtër.
- përd. mb. I trashë e i lyrshëm (për qumështin etj.). Është fare kulloshtër.
*) Kanacë, lloj përparëse i maruar me vek. Për vajza kanacët kishin ngjyrën e b+ardhë, për nuse, të kuqe kurse për plaka kishin ngjyrën e zezë
*) Bakshish m.sh. –
Të holla që i jepen dikujt për shërbime të vogla mbi vlerën e punës që bën (te ne luftohet si mbeturinë e së kaluarës në ndërgjegjen e njerëzve). Jepte bakshish. Nuk kërkon (nuk merr, nuk pranon) bakshish (dhurata, peshqeshe).
*) PESHQESH m.
Dhuratë që i bëhet dikujt për dasmë për ndonjë rast tjetër të veçantë. I bëri (i çoi) një peshqesh. Ia bëri peshqesh. Kemi hequr dorë nga peshqeshet.
Ma la peshqesh në derë shih te DER/Ë, ~A.
*) IBRIK m.
Enë e lartë zakonisht prej metali, me përmasa të ndryshme, me grykë të ngushtë, me vegjë e me lëfyt, që shërben për të mbushur ujë a për të pirë me të, për të zier kafe, çaj etj. Ibrik i argjendtë (i kallajisur). Ibrik bakri (zinku). Ibrik balte. Ibrik çaji (kafeje). Lëfyti (veshi) i ibrikut. Pi ujë me ibrik.
Bie shi me ibrik (me gjyma, me shtamba, me kova, me legenë) shih te GJYM,~I.
Vazhdon
Malmö, 28 shkurt 2023
