Reuben Henry Markham (1887 – 1949)
Nga Aurenc Bebja*, Francë – 14 Maj 2023
“The Christian Science Monitor” ka botuar, të premten e 20 marsit 1931, në ballinë dhe në faqen n°8, rrëfimin e gjashtë të reporterit amerikan Reuben Henry Markham rreth 7 udhëtimeve që ai ka realizuar asokohe nëpër Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Butrinti, qyteti i Shqipërisë, i dashuri i Virgjilit, mbart thesare të fshehura shekullore
Pjesa e gjashtë : “Një vizitë në Butrint të ofron një nga ditët më mbresëlënëse dhe më të këndshme që Europa ka për t’i ofruar udhëtarit…”
urimi : The Christian Science Monitor, e premte, 20 mars 1931, ballinë dhe faqe n°8
Statuja mermeri të gjetura në kënetë
Qyteti antik i braktisur dikur lulëzonte përmes gjashtë qytetërimeve
Nga R. H. MARKHAM
Korrespondenti i stafit të The Christian Science Monitor
Butrinti, Shqipëri — Kur Enea ! I ndalur këtu në rrugën e tij nga Troja në Romë, ai gjeti një qytet të bukur dhe mbresëlënës; Muret e tij masive dhe të konsiderueshme i bënë përshtypje dhe mikpritja e tij e përzemërt e preku.
Kur doli nga varka e vogël me vela që e kishte ngjitur lumin nga deti Adriatik dhe arriti te porta kryesore e qytetit – një kalim i ngushtë, i ndërtuar shkëlqyeshëm përmes një muri të trashë me gurë të mëdhenj, të vendosur me kujdes, pa llaç, ai u ndal dhe puthi, sepse e bëri atë të mendojë për Trojën, qytetin nga i cili po ikte. Kështu thotë Virgjili të paktën në Eneidën e tij.
Lulet po lulëzonin atëherë në Butrint, qentë lehnin dhe fëmijët e drejtonin me gisht të huajin teksa kalonte nëpër rrugët e pjerrëta dhe gjarpëruese. Por sot këtu nuk ka fëmijë, nuk lehin qentë dhe nuk ka vendbanim ku mund të kalojë natën i huaji ose vendasi.
Butrinti shumë kohë më parë u zhduk poshtë pemëve dhe shkurreve, barit të harlisur dhe hardhive pjellore. Shumica e mureve, banjave, shatërvanëve dhe kishave të tij janë varrosur thellë nën tokën e grumbulluar dhe një qytet që kishte lulëzuar gjatë gjashtë qytetërimeve, duke shijuar artin dhe pasurinë e Athinës, Romës, Venedikut dhe Kostandinopojës, nuk është më shumë se një kodër me gurë në mes të një moçali të braktisur. Ai është krejtësisht i egër dhe i shkretë, i heshtur si yjet, larg vendbanimeve njerëzore dhe i vizituar vetëm nga rosat e egra, bufat, gjarpërinjtë dhe derrat e egër.
Rrënojat e mahnitshme të zbuluara
Megjithatë, rrënojat e lashta po zbulohen nga një mision arkeologjik italian i kryesuar nga Dr. Luigi Ugolini, dhe një vizitë në to ofron një nga ditët më mbresëlënëse dhe më të këndshme që Europa ka për t’i ofruar udhëtarit.
Çdo vizitor është vetë një eksplorues. Ai hyn në cepin e një deti klasik, kalon një ngushticë ku anijet fenikase, greke, romake dhe veneciane vraponin përpara erës dhe ngjitet në një lum të çuditshëm dhe të qetë ku, për 2000 vjet, shumë detarë të goditur nga stuhitë duke kërkuar strehim, drejtonin varkën e tyre. Më pas, duke depërtuar nëpër xhunglën e një kënete të bollshme, ai hyn në gërmadhat befasuese që ndjekin njëra-tjetrën.
Qyteti shqiptar u jep thesar gërmuesve
Këtu nuk ka muze të zymtë, nuk ka tufa shikuesish, nuk ka autobusë të mbushur me njerëz, por një shkretëtirë madhështore, luksoze midis një lumi dhe një liqeni një milje larg detit, në pellgun e maleve të larta rrethuese ku moshat vijnë e shkojnë para syve të vizitorëve.
Është buzë dy shteteve, Greqisë dhe Shqipërisë dhe jo shumë larg një të treti, Italisë. Është po aq afër Korfuzit si me çdo port tjetër, por meqenëse shtrihet në Shqipëri, arrihet më lehtë nga qyteti i vogël i Santi-Quaranta, ose siç e quajnë shqiptarët, Saranda, e cila përbëhet nga disa rreshta të shkurtër shtëpish, në pjesën më të madhe të vogla, të lidhura përgjatë një gjiri të vogël në skajin shumë jugor të vendit. Pikërisht prej andej vizitova Butrintin.
Pa asnjë vështirësi, gjeta një motobarkë të madhe të ngathët, detare, të cilën pas disa pazareve e angazhova për të më çuar në qytetin antik dhe për të më kthyer sërish mbrapa.
Duke u larguar pa vonesa apo formalitete, ne u nisëm drejt jugut, me bregun e lartë të zhveshur të Shqipërisë në të majtë dhe ishullin e gjatë të Korfuzit në të djathtë, duke ndjekur një nga rrugët detare famëkeqe të djeshme për në vendin e betejës së famshme detare të ‘Actium-it’.
Joshjet e bregut të braktisur
Bota ishte e qetë, relaksuese dhe e rehatshme. Asnjë trazirë, përpjekje apo zëra të lartë. Vetëm kodra dhe ujë të ndritshëm që mbështjellin butësisht një varkë të vjetër besnike; një diell i butë dhe i lezetshëm. një motor që gjëmon në mënyrë të sigurt dhe një helikë që rrotullohet, rrotullohet dhe vetëm rrotullohet. Sa mirë që ekuipazhi nuk duhet të japë asnjë urdhër dhe që ne nuk mund të flasim me njëri-tjetrin. Nuk është koha për fjalë të pavlera.
Kaluam një kep të mrephtë dhe që shtrihet thellë në det, dhe arritëm në një gji të vogël në skajin ekstrem të Shqipërisë. Pas saj është një luginë e madhe që shtyhet përsëri në male për shumë kilometra. Toka e saj është e gjelbër dhe e harlisur, me pemë që rriten rreth e qark. Duket si një vend ideal për një qytet të lulëzuar dhe një numër të madh fshatrash. Por duket krejtësisht e egër dhe e shkretë.
Në breg është një kështjellë e vjetër në rrënoja, por nuk ka fusha, kopshte, vreshta dhe shtëpi, përveç objekteve të bardha që njollosin kreshtën e largët në fundin e këtij pellgu të thellë janë banesa. Është e qartë se ky vendstrehim i gjelbërt është një moçal, se një det i kripur ka pushtuar një tokë të ulët, të rrafshët dhe se fshatarët, si të apasionuar për fushat, preferuan të gërvishtin një kodër sterile sesa të përpiqeshin të nënshtronin këtë moçal. Kështu e kanë lënë të shkretë, të çuditshëm, tërheqës.
Motobarka jonë u ndal te kalaja e vjetër, përballë së cilës pashë tabelën me shkronja të mëdha Port Vivari. U shfaq zyrtari i portit, kapiteni im paraqiti letrën e tij, unë tregova pasaportën time dhe na lejuan të zbrisnim.
Dukej se ishim në grykën e një lumi që rrjedh ngadalë nëpër luginën e mbuluar me kallamishte, por ai ishte i mbyllur për varkat nga një sistem shumë i përpunuar rrjetash teli dhe kurthe për kapjen e peshqve që përpiqen të ngjiten në përrua në këtë periudhë të vitit. Kështu, ne ecëm rreth barazhit, kaluam kasollet e peshkatarëve dhe gjetëm një varkë të vogël. Pronari i saj pranoi të më merrte në lumë dhe unë u nisa përsëri me një kapiten të thinjur e të zbathur, i cili shtriu velin e tij drejt erës së lehtë dhe e vuri peshën e tij në rremat e tij.
Asnjë mbretëreshë përrallore dhe as mbret legjendar me lëvozhga të arta e me vela të mëndafshta, detet e argjendta lundruese nuk kanë pasur ndonjëherë një udhëtim më të mirë se unë. Është një tokë e çuditshme, joshëse, e qetë. Uji është si një gotë që rrjedh lehtë. Nuk e dija se sa afër ose sa larg ndodhej qyteti im i lashtë. Unë dhe kapiteni im nuk shkëmbyem asnjë fjalë. Nuk kishte fatura për të paguar, asnjë shqetësim dhe asnjë dëshirë.
Vështroja tërheqjen e një vele të lehtë paksa të fryrë, shumë të arnuar, dhe dëgjoja zhytjen e rregullt, të rremave që hynin dhe dilnin nga uji i heshtur. Ne shtyhemi butësisht nga erërat e pandërprera në një përrua të vjetër drejt ditëve të lashta dhe lëvizim krah për krah me varkat me vela fantazmë që transportojnë grekë, romakë dhe venedikas. Është një vend i të djeshmeve të pafundme, të gjitha të përziera sot.
Statujat e gjetura mes pemëve
Por realitetet kanë mbërritur. Këtu është një kullë e madhe e vjetër veneciane, e ruajtur në mënyrë perfekte. Asnjë varkë nuk do të guxojë të kapërcejë këtë rojtar rrjete teli. E jona të paktën jo, sepse kallamishtet janë prerë nga bregu i lumit dhe shfaqet një skelë e vogël krejt e re në të cilën kapiteni im ndalon. Ky është Butrinti.
Zbrita dhe ndoqa një rrugë të hapur enkas nëpër xhungël deri në kështjellë. Një shigjetë tregonte në të djathtë, kështu që unë u ktheva në atë drejtim dhe menjëherë gjeta një rrugicë me statuja të bukura mermeri që qëndronin drejt mes pemëve. Ata janë si zanat në një pyll. Pas tyre është një teatër grek në natyrë gjysmë i zbuluar, i ruajtur në mënyrë të shkëlqyer. Sa perfekt shkon me shkurret e trazuara, pemët dhe malet përtej. Krahas tij ndodhet një tempull i vjetër romak.
Vazhdova dhe gjeta një dysheme të bukur mozaiku në mes të pemëve. Rruga shkon më tej dhe më çoi në një vend të dytë të pastruar me kolona dhe statuja dhe një dysheme tjetër të bukur. Duhet të ketë qenë qendra e një parku. Pastaj erdhi një tempull shumë i vjetër në një cep tjetër të pyllit. Një çerek milje më tutje ishte një kishë me pemë brenda dhe jashtë, dhe hardhi të zbukuruara mbi të gjitha. Sa bukur dhe me nderim i kanë mbuluar plagët e rrënimit.
Një rrugë tjetër të çonte në një faltore të lashtë me kamare për statujat që i mbushnin ato. Birucat, puse, cisterna, kolona dhe porta, themele greke, mure romake, dekorime bizantine, kulla veneciane. Ka vazo, dhjetëra e dhjetëra topa guri, mbishkrime të shumta, një pafundësi figurash me ngjyra.
Dhe këto janë vetëm ato gjëra që kanë arritur të përgjojnë nga toka! Pjesa më e madhe e tyre mbeten të mbuluara. Shtresat e egra ende mbajnë pjesën më të madhe të sekreteve të tyre. Megjithatë, janë zbuluar mjaft për ta bërë këtë udhëtim në një qytet të varrosur në kënetat e këtyre maleve të egra të duket si një vizitë në vendin e çudirave. Këtu jemi ndërhyrës të fshehtë, që shikojmë lashtësinë në shtëpi. Është një ndërhyrje rrëqethëse dhe me ngurrim kthehem tek varka ime, kapitenini im dhe Saranda e vogël që po mundohet.
Pjesa e tretë : “Tirana është qyteti më triumfues në këtë pjesë të botës…”
Pjesa e pestë : “Nga Vlora për në Sarandë, ndalesa në Tepelenë dhe legjendat e Ali Pashës…”
*Aurenc Bebja, Francë. Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania, https://www.darsiani.com/la-gazette/7-udhetimet-e-reporterit-reuben-henry-markham-neper-shqiperi-rrefyer-ne-gazeten-amerikane-me-1931-pjesa-e-gjashte-nje-vizite-ne-butrint-te-ofron-nje-nga-ditet-me-mbreselenese-dhe-me-te-kendshme-qe-europa-ka-per-t-i-ofruar-udhetarit/.
