Sinan Kastrati, Suedi
Vazhdon nga numri i kaluar me titull ”Podrimçakja takohet me çobanin turjakas në vreshtë”, 22 Maj 2023
Pjesa e pestë (5)
Tregim
“-Ti shka ki more vlla?
-Mu knë bâ teshat pa la
-Dishi e lej qaty te gardhi
ti lan motra kur t`vjen s`pari” (Këngë kanagjegji, mbledhur nga Sinan Kastrati, Turjakë, Rahovec *)
Syla kishte dalur në kohën e caktuar në vendin ku e kishin lënë pjeken mbesat e Sylës dhe të podrimçakës. Rruga deri në vnesthtë ishte 15 minuta larg, me ecur në këmbë por Sylës i dukej sikur koha nuk po ecte e ora është ndalur në vend. Takimi edhe pse ishte i planifikuar dhe e dinin të dytë, Syla nuk ndihej mirë e nuk ishte në qef. I vinte keq për qikën fatkeqe që kishte ikur nga katundi Pataçan. Se i cilit Pataçan ishte, Syla nuk e dinte sepse ishin dy katunde, ndoshta mahallë me të njëjtin emër, Pataçani i Epërm dhe Pataçani i Poshtëm. Ai madje i kishte përzie emrat e katundeve të Podrimes, Pastasellë, Pataçani i Epërm, Pataçani i Poshtëm, Petkoviqi, Papazi, Peqani, Popolani etj. Katunde të Podrimes, të komunës së Rahovecit dhe Suharekës dhe i dukeshin gati të njëjtë.
Udha nëpër vneshat (vreshtë-at) e Drenocit që te popullsia e asaj ane njihet si Drenofci i Zatriqit, ishte udhë e ngushtë jo më shumë se 2 metra e gjërë, sa për me bajtut të lashtat katundarët, me kerre të drunit, me ki e kuaj. Në të dy anët e udhës, ardhitë rrushit iu bënin hije udhëtarëve. Udhtari, më mirë me thënë mysafirin që rastësisht e qitëte udha anej pari, mund të merrte rrush të bardhë, të zi e të verdhë (sariht) sa të dojë. Ishte nder që ndonjë plak të qëllonte të ishte në vneshtë e të mos mos i lutej udhëtarit:
-O ndalu bre burrë e ham ni bostan *) a e kërkojmë naj*) kalavesh *) me rrush. Dhe Podrimja më shumë se çdo krahinë tjetër në Kosovë e (ndoshta) edhe në Shqipëri, dhe podrimçakët janë shumë, ama shumë bujarë e bukëdhënës. Nëse ke shkua në dasmë, si krushk me e marrë nusen në katunet (katundet) e fshatrat e Podrimës, nuk ka ndodhur që kur kanë mbërri krushqit (psh.) në Samadrexhë*) Semetisht ose në Studençan me e marrë nusen, pa iu kthye bukë dasmorëve, përveç kafeve, edhe nga një tepsi me pite dhe nga një sepet me rrush, që e hanin nga dy- tre ose katër dasmorë.
Rrugës kur këtheheshin krushqit që e kishin marrë nusen (psh) në Samadrexhë, katundet prej Samadrexhe, (nëpër Reti, Zoçisht) e deri në Rahovec, ndonjë nip, mik ose i njohur tjetër që e dinte se i njohuri është dasmor, ai e zinte një pulë të gjallë e ia jepte të njohurit ndërsa, katundarët tjerë, e mbushnin nga një tepsi me petlla me tlyn, pemë e rrush, ujë me knata e buria dhe iu jepnin dasmorëve. Në keso raste, i zoti i dasmës, i falenderonte dhe krushqit, ndaleshin e dasmorët pushonin në ndonjë arë, fushë a livadh *). Shahirat (këngëtarët) këndonin një ose dy këngë kaçakësh (këngën e Halilit e Musës, të Hazir Gariqit, Dan Retisë, Halil Hamzës … etj.), bingjitë i ladronin, luanin me kuajt e këcimtarët, valltarët që Podrimja kishte kërcimarë që s`i kishte (psh.) Podguri, Llapi, Llapusha, e as Drenica e Dukagjini kërcenin para surlave e tupanave.
Podrimçakja kishte shkua përpara Sylës, më herët në vnesht. Ishte hy në kolibën e bostanit dhe ishte ulur në një ”krevat” të kolibës e kishin marua sa mos me i lag shiu e djeg dielli, që në vend të dyshekut, i zoti vneshtës që e ruante vneshtën, e kishte shtrua me kashtë.
Ajo u qu në këmbë, shenjë nderimi që e bënin qikat dhe gratë podrimçake për ”burrat”, shenjë dhe gjest poshtërues për gratë e mjera dhe e përshëndeti Sylën. Dukej shumë e ndrojtur sikur mos të kishte qenë qika e mbrëmshme që e kishte takua Syla të Kroi i Makshanëve.
Mbesat e podrimçakes dhe Sylës shkuan pakë më larg në vneshtë dhe i lanë që të flasin shlirë (lirshëm, pa u pengua) dy të rijet.
Syla nuk e kishte mendua kurrë një pjekje të tillë me një qikë të panjohur në kolibat e bostanit dhe vneshtat me rrush të Drenocit. Ai nuk dinte më shumë për Gonën përveç se ajo kishte ikur nga familja. Nuk ia dinte as emrin asaj. Njëra nga mesat i tha podrimçakes, Gona Syla por nuk e dinte a është emri i vërtetë i saj Gona.
Pasi u qetësua pakëz, ani pse Gonës i dridheshin duart ndërsa buzët i lëviznin pashtë e lartë, nga frika e sikur të mëdhinte ose të frikësohej.
-Po pse frikësohej Gona?
Syla guxoi e ia mori duart Gonës dhe ia shtrëngoi që ta ndiej ajo vetën të sigurtë afër tij, së pakut tash, dhe se asgjë e keqe nuk do ti ndodh sa ishte me te.
Ajo i tregoi Sylës se edhe një muaj ka me u martua me një djalë që nuk e njeh. Syla i hapi sytë dhe e u pre kur dëgjoi. Gona i kishte dëgjua burrat se ka me shkua nuse, ajo kish vendosur të ik nga shtëpia. Nuk donte të martohej …
Veëm nënes dhe motrës së vogël i kishte tregua se do të ik nga shtepia. Nëna kishte qajtur e motra e vogël iu kishte ly përmas, Gonës. Ajo nuk donte të ndahej nga Gonja por motra e kishte lutur që të këthehej se ajo nuk do të shkoj askund dhe do të këthehet shumë shpejt në shtëpi.
Pasi i tregoi shkurt për jetën e saj dhe të familjes dhe pasi kishted dënesur e kajtur me zâ, dukej sikur Gona u qetësua. Lotët i shkonin rrëke e Syla, me shami të ngjyrës së fletëve të ardhisë së rrushit, shenjë e simbol i Podrimes, ia fshinte sytë e fytyrën, shami të cilën ia kishin mbesat.
***
Megjithë vendosmërinë që kishte mendua Syla e ajo e ka, që kishte dëgjuar Syla, kur Gona, kishte ikur, ajo kishte n`drrue mendjen, nuk mundi të ia këthent shpinën nënes, motrës dhe vëllait të vogël. Gona kishte vendosur që të këthehej në Pataçan e mos ta lë nënen të vauj. Nëna mund të dergjet*). Çka do të flisnin mahalla e katuni po të mos bëhej nuse Gona e ti vdiste nëna? Po motra e vogël që flinte me Gonën? Gona e lante ia krihte flokët ia nxinte bistekat, e veshte dhe e bënte gati mëngjeseve kur shkonte në shkollë. Kush do të kujdeset për motrën atëherë?
-Po vëllai i vogël që gjithashtu, edhe pse e kishte rritur shtatin, ai ishte shtalb. Kur i binte delet nga kullosat, ai e thirrte Gonën e jo nënen. Gona i milte delet, e tunte t`pinin, e vlonte tamlin dhe e zinte kosin sepse nëna kishte shumë punë të tjera, me mysafirë që vinin çdo natë në odë, si në han*).
Kur e kujtonte Gona vëllain për të cilin nuk i hiqej nga mendja kur vinte me delet nga kullosatm, kur motra kur zgjohej, e kjo të shkonte … nuse, te burri?
Në vesh i tingëllonin ”fjalët e vëllait”:
“-Ti shka ki more v`lla
-Mu kanë bâ teshat pa la
-Dishi e lej qaty te gardhi
Ti lan motra kur t`vjen s`pari”
Me këto mendime Gonja veç sa s`kishte fjetë dhe “ëndërronte”. Brenda pakë dakika ajo e kishte kujtua të kaluarën e dëshirat për të ardhshmen. Kishte harrua Gona që e kishte mbështetur kryet në prehën të Sylës e … zemra i rrihte si sahati, i pulsonte … .
Po as Syla nuk e kishte më të lehtë kur e mendonte Gonën se pas 3 javë dite do të mbështeste kryet në krahët e dikujt tjetër, një djalit podrimçak. Ajo, do të fle në shtrat të shtruar me dyshek kashte. Do ta marrë qejzin *) e shumtë, këmishat e pëlhurës, qilima, çorape, meste … që i kishte marua ne vek si qikë disa vjet pa e ditur se ku kur e ku do të shkoj nuse. Syla nuk do ta sheh dhe do ta “harroj” Gonën sikurse që nuk e kishte harrua ”tiransen”.
*) BOSTAN m.
- Shalqi; pjepër; përmb. shalqi e pjepër. Boston farëvogël (i ëmbël, dimërak). Farë bostani. Mbjell bostan. Çahet si bostan. Dy bostane nuk mbahen në një dorë. fj.u.
- Tokë e mbjellë me shalqi e me pjepër; perimore. Dolën nga bostanet. Ruan bostanet. E rrahën si qenin në bostan e rrahën shumë.
* Për të vënë në bostan i rreckosur, si dordolec. Mbolli bostan e i dolën kastravecë iron. shih te MBJELL. Pikaloshja e bostanit zool. mollëkuqe.
*) KALAVESH m.
- Vesh rrushi; pjesë e veshit të rrushit që ka disa kokrra së bashku; tufë qershish të lidhura në një rrëfanë. Kalavesh rrushi. Kalavesh qershie. Këput një kalavesh.
- Bigaçe. Furkë me dy kalaveshë. E kap me kalavesh.
*) Samadrexhë, katund në komunën e Suharës, në kufi me Rahovecin. Popullsia i thonë: Samadraxhë.
*) Dasmorët pushonin në ndonjë arë, fushë a livadh etj. Dasmat shqiptare në Kosovë janë bërë zakonisht në vjeshtë, kur janë marrë të korrnat e bereqeti i vitit, gruni, kallamoqi, janë kositur livadhet, janë vjelur pemët, janë sigurua drutë për dimër. Vetëm atëherë kur hambarët janë mbushur me grunë, koshet me kallamoq, lama me ushqim për gjâ (kafshë, bagëti), i zoti i shtëpisë e ka nda vaden. Gjyshi thonte se gjâ-en, në dimër e mban gjalë: kashta dhe krahni.
*) Shlrë, lok. nga LIRISHT ndajf.
- Pa e kufizuar veten ose pa u shtrënguar nga të tjerët, me vullnet te lirë, pa pengesë; pa druajtje, në mënyrë të lirë e të pavarur. I shpreh mendimet lirisht.
Nuk i shfaq lirisht ndjenjat.
- Me lehtësi, pa vështirësi. Marr frymë lirisht. E flet lirisht frëngjishten.
Përkthen lirisht.
- Pa ndonjë pengesë a ndalim; sipas dëshirës së vet, si të dojë. Hyn e del lirisht. Qarkullon lirisht. Vepron lirisht.
- Në mënyrë të natyrshme e pa druajtje, lirshëm. Luan lirisht në skenë.
*) DERGJË f.
- Sëmundje e gjatë dhe e rëndë që u bie frymorëve e bimëve; lëngatë. Dergja e syve. Dergja e kafshëve. Dergja e bimëve (e pemëve, e rrënjëve). Duhanit i ka rënë dergja. E ka dobësuar (e ka këputur) dergja.
- krahin. Tuberkulozi. Nuk vdesin më nga dergja.
*) HAN m.
- vjet. Ndërtesë pranë udhës ose në qytete që shërbente si bujtinë për udhëtarët e që kishte edhe vend për kafshët e tyre. Dera e hanit. Fjeti në han. Zuri han.
- keq. Hotel që nuk mbahet pastër a që nuk ka as pajisjet më të thjeshta, hotel i keq.
- fig. keq. Vend me rrëmujë të madhe, ku hyn e nga ku del kush të dojë e kur të dojë. Han me dy (me shtatë) porta. U bë han. Ç’është ky han?
* As në han, as në va pa vend të caktuar; as në qiell, as në dhe.
*) Këngë kanagjeqi, Turjakë *)
Sipas traditës e zakonit, kur qika shkonte nuse, tuboheshin qikat e mahallës dhe katundit dhe e këndonin, ndërsa nusja e re qante me zë dhe i merrte n`grykë të gjithat.
Kjo fillonte, ditën e enjte, kur familja e djalit që martohej, I bibin teshat te miku. Po të entjen, qikës ia ngjitnnin KANËN (bojën, ngjyrën). Ia lyenin flokët … Nga ajo dikë, ajo nuk ishte më nuse anipse jetonte te baba e nëna.
Te shtëpia e vajzës kemi festën e kanagjeqit kurse te ajo e djalit, dasmën.
Në vitin 1976, 1977, 1978 dhe 1979 kur sjudjoja Letërsinë (popullore) dhe punoja si mësues Letërie Gjuhe Shqipe, kam mbledhur disa dhjetëra këngë dasme, kangjeqi, këngë djepi etj. Por të gjithat më kanë humbur, djegur, kalbur dhe ndoshta mi ka marrë policia. Kjo strofë e këngës, është këndua nga Qamile Shaban Seferi, gruaja e mixhës nga Turjaka, bijë e Sejdi Godancit nga Gremniki i Klinës.
Shpresoj se do të shkruaj njëherë tjetër, aq sa më kujtohen edhe për për këngët e vajtimit, këngët e dashurisë, të trimërisë, këngët e kreshinëkeve etj.
*) PAJË I f.
- etnogr. Plaçkat dhe pasuria që merrte me vete nusja e i çonte në shtëpinë e dhëndrit kur martohej. Pajë e madhe. Paja e nuses (e vajzës). Qëndismat (jastëkët) e pajës. Arka e pajës. Bënte (përgatiste) pajën. Nisi (dërgoi) pajën. Nuk sjellin më pajë me vete.
- bised. Barrë që i ngarkohet dikujt. Ia bëri (ia la) pajë atë punë. I mbeti pajë.
* Bëhu pajë! keq. shporru, qërohu! E mori pajë me vete (iu bë pajë) i mbeti përgjithnjë si njollë, nuk i hiqet më. Ia bëri pajë dreqit (shejtanit) e shporri dikë, e hoqi qafe.
Shpegim rreth fjalëve dhe gjuhës së Podrimes
Sinan Kastrati, maj 2023, Malmö
Edhe e folmja e Podrimes ka karakteristikat e veta, të ndryshme nga krahinat tjera. Fjala ”kërkojmë naj…”, këtu e ka kptimin ”hamë, shijojmë), jo ”kërkoj”, ”të gjej dikë a diçka që nuk dihet se ku është a që ka humbur ose diçka të re a të panjohur, duke hetuar… ” sipas fjalorit të gj. shqipe.
Vazhdon
Malmö, 22 maj 2023
