1389-2023,  634 vjet nga Beteja e Fushë-Kosovës kundër Osmanëve 

Prof. Pirro Prifti, Tiranë

Serbët e festojnë si fitore të veten një betejë të humbur të koalicionit të krishterë ballkanik, pra edhe shqiptarë të asaj kohe .  

Për Betejën e Kosovës së 28 qershorit 1389 është folur e shkruar shumë , në të cilën Koalicioni i Krishterë Ballkanik , ku morën pjesë edhe ajka e Princave Shqiptarë (Arbër dhe Epirotë) , e humbi luftën ndaj osmanëve të komanduar nga Sulltan Murati  dhe i biri Bajazidi . 

Pas kësaj beteje çdo gjë ndryshoi , madje edhe Dardania u quajt , sipas serbëve , Kosovë për shkak se në vendin ku u zhvillua lufta kishte shumë mëllenja . 

Mëllenjës në sllavishte i thonë “kos” (cërnij kos) , dhe Fusha e Mëllenjave , në të cilën u zhvillua lufta , u quajt “Kosovo Polje”, e më vonë Kosovë . Ekzaktësisht sipas burimeve historike , beteja u bë në rrjedhën e poshtme të lumit Llap , në verën e vitit 1389 , më 28 qershor 1389 , kurse sipas kujtimeve të Konstandin Jeniçerit , ajo filloi të mërkurën dhe përfundoi të premtën . 

Ka shumë të dhëna për këtë betejë . Por të dhënat më të hershme janë nga burimet osmane dhe më vonë nga burimet serbe dhe ato të Venedikut e të të tjerëve përfshirë dhe kujtimet e njërit nga nipërit e Muzakës , që mori pjesë në luftë . 

Burimi i parë historik, deri tani i panjohur vjen , nga poema “Iskender-name” i poetit Ahmedije të Anadollisë , të shkruar më 13 mars 1390 , pra pothuajse një vit pas betejës së Fushë Kosovës , por dhe nga shkrimtari Persian , Ardardshir Astrabadija , në vepren “Bazm u Razm” ku flitet për komplotin e Bajazitit , njërit nga djemtë e Sulltan Muratit , kundër të atit dhe të vëllait të tij Jakupit Vepra u përfundua më 1398 në persisht . 

Kjo Poemë hedh dritë për komplotin e djalit të Sulltan Muratit të Parë me emrin Bajazit, i cili mori fronin pas vrasjes së të atit nga trimi Milosh Kopili (Kopiliq) dhe vrasjes se vëllait të tij Jakupit , por gjithashtu hedh dritë edhe për komplotin e djalit të Sulltan Muratit të Parë me emrin Bajazit , i cili mori frontin pas vrasjes së të atit nga trimi Milosh Kopili (Kopiliq) dhe vrasjes së vëllait të tij Jakupit . Ky është rasti i parë ku përmendet Princi i Arbrit , që jetonte në Fushë Kosovë , në Kopiliqin e Sipërm , Millosh Kopiliq , një nga vasalët e Vuk Brankoviçi t. 

Sulltan Murati i Parë erdhi në Gjilan e pastaj në Prishtinë që më 14 qershor në krye të një ushtrie prej 40-60 mijë vetash , dhe përbëhej nga 2000 jeniçerë , 6000 spahinj , 20.000 azapë dhe akinçinj , 2.500 vetë nga kavaleria e Sulltanit , dhe 8.000 trupa nga vasalët . 

Car Llazari grumbulloi trupat e veta në Nish në anën e djathtë të lumit Morava (e jugut) . 

Ushtria e tij përbëhej nga 12.000 – 30.000 trupa , 15.000 të Car Llazarit , deri në 10.000 nga Vuk Brankoviqi (këtu shumica ishin arbër të Kosovës) , disa mijëra trupa u dërguan nga mbreti i Bosnjës , Tvrtko i Parë Kotromaniq (nën komandën e Vllatko Vukoviq) ishin të pranishëm nga sllavët e Kroacisë dhe Kalorësit e Kroacisë të udhëhequr nga Gjon Palisna . Disa mijëra ishin kalorës . 

Në këtë betejë morën pjesë edhe princërit e Arbërisë dhe të Epirit . Nga forcat e Arbërisp dhe Epirit morën pjesë princërit : Gjergji I Balsha , Teodor Muzaka I , Pal (Gjegj-Jorgji) Kastrioti , Dhimitër Jonima (zotëruesi i Lezhës dhe Rrëshenit) , dhe Marash Nikolla Kopili (Komneni) ose Kopiliq , Princi i Fushë Kosovës . 

Sipas Jeraksit , në Betejën e Kosovës nuk shkuan vetëm sundimtarët arbëresh nga Shqipëria (Gjergj I Balsha , Dhimitër Jonima , Theodor Muzaka etj.) , por edhe feudalët shqiptarë nga Kosova : Milosh Nikollë Kopiliqi , sundimtar i Drenicës , Ban Strahinja , sundues i Trepçës , Gjon Kosançi , sundues i Llapit , Musa Arbanasi , sundues i Ibrit të Poshtëm . Po kështu nga Shqipëria morën pjesë edhe Lekë Dukagjini , Gjon Kastrioti etj . Është e njohur se në traditën mesjetare fshati merrte emrin e zotërisë , e së këndejmë fshati Kopiliq i Drenicës , përgjithësisht njihet si vend i Milosh Kopiliqit . 

Historiografia e princit Arbër Millosh Kopiliq është e ndërlikuar , sepse historia serbe e mohon ose flet pak për të por flet vetëm për Car Llazarin , kurse historia e zonës dhe këngët epike të shqiptarëve të Kosovës flasin kryesisht për Millosh Kopiliqin dhe aspak për Car Llazarin . Jean Palerne Forensien , një udhëtar që vizitoi viset e Dardanisë vitet 90 të shek XVI , regjistroi kujtesën historike të shqiptarëve për Gjergj Kastrioti – Skënderbeu dhe për Milosh Nikolla Komneni , ose Milosh Kopiliqi , apo siç e quanin serbët Milosh Obiliqi , nga fshati Kopiliq i Epërm . 

Humanisti raguzan Tuberoni , nënshtetasit e Car Llazarit i quan Dardanë , Ilirë dhe Maqedonas , ndërkaq vetë Llazarin mbret i Dardanëve , të cilët gjatë betejës mbroheshin me aq guxim , sa që turqit mezi bënin ballë . S`ka dyshim se është fjala për popullsinë arbërore të Kosovës , që autori e përmend me emrin e saj të vjetër . Se arbërit e Kosovës kishin marrë pjesë masivisht në betejë , dëshmohet edhe nga një e dhënë tjetër , ”despoti Lazar i Serbisë, bullgarët … dhe sundimtarë të Arbërit nga Dardania … u mblodhën … u hapën luftë turqve , por Lazari dhe shumë të tjerë humbën jetën në betejë”. 

Sipas Filip de Mezier , jo rastësisht këtë betejë e vendosi në pjesët e Arbërit, me çka la vend që të kuptohet drejt karakteri etnik arbëror i Kosovës , pasi kuptimi gjeografik , parimisht nuk e mohon kuptimin etnik . 

Edhe rrënja Mil (Mill) lidhet me emrat shqiptar , si , bie fjala , Mëhill , Mhill , Milo , (humanisti raguzan F. Petançi e përmend Milloshin me emrat : Milon dhe Milo) dhe diç të ngjashme . 

Milosh Kopiliqin , humanisti raguzan Feliks Petançi , e quan “Princ ilir”; humanisti arbëror nga Kosova , ipeshkvi i Ulqinit , Martin Seguni , e quan “Baron” ; arqipeshkvi i Tivarit , Andrea , e quan “Ban” ; kurse humanisti ynë Marin Beçikemi e vë atë në cilësinë e “Perandorit të Mizisë”) , i cili për kryezot kishte Vuk Brankoviqin . 

Kronisti osman Enveri thotë : “Llazari i dha Miloshit një gotë me pije duke i thënë : thonë për ty që je bërë tradhtari im…- Miloshi i`u përgjigj : – nesër ke për ta parë tradhtarin , ke për të parë nëse jam njeri i drejtë apo tradhtar .- Llazari në atë moment e mori në dorë gotën e dollisë dhe e piu “. 

Aq e vërtetë është se trimi Marash Nikollë Kopili (disa i venë mbiemrin Komneni) ishte arbër i Kosovës , sa që edhe sot në Kopiliq të Poshtëm ka vende që quhen : “Te trolli i Miloshit”, “Veneshta e Miloshit”, “Te kisha e Miloshit” etj . Në Sallabajë gjendet “Vorri i Milosh Kopiliqit”. “Milloshi e mbante ushtrinë në pyjet e Çiçavicës e të Kukës” (pyje të Drenicës) . “Car Llazari… vendin e tij e ka pasur kah Kraleva dhe jo në Kosovë”. 

Interesant është përshkrimi i historianes Ana di Lelio për problemin e vrasësit të Sulltan Muratit në Betejën e famshme të Fushë Kosovës – Millosh Kopiliqin , për të cilin historiografia serbe flet pak , por ka qenë e detyruar të pranojë se ai vrau Sulltan Muratin në luftë . Për këtë arsye ata e kanë bërë shenjtor dhe ikona e tij gjendet në Hilandar , mali Athos . 

Ana di Lellio ,e cila erdhi për herë të parë në Kosovë me trupat e NATO-s në vitin 1999 , gjatë takimeve me ushtarët e UÇK-së , dëgjoi së pari për këngët shqiptare mbi Betejën e Kosovës (1389) dhe për një të dhënë të re , origjinën shqiptare të Millosh Kopiliqit . 

Autorja Ana di Lellio , pas vite pune takimesh intensive me njerëzit në terren dhe pas vite kërkimesh për dokumente e literaturë nëpër biblioteka dhe arkiva , arriti të dalë publikisht me qëndrimin e saj lidhur me këtë problematikë , duke e botuar librin “The Battle of Kosovo 1389 : An Albanian Epic” (Beteja e Kosovës 1389: Një epikë shqiptare) .  Afër 50 faqet e para të librit përmbajnë komentet e detajuara të saj lidhur me gjurmimet për origjinën e Kopiliqit si dhe shumë komente të tjera që lidhen me arsyet se pse kujtesa popullore e ka ruajtur deri më sot origjinën shqiptare të tij , dhe pastaj pjesa tjetër e librit , 150 faqet e tjera , përmbajnë tetë variante . 

Nga këto këngë , e para është e mbledhur nga Glisha Elezoviq (1923) , e dyta nga Margaret Hasluck (1931) , e treta nga Albert Lord (1937) , nga Anton Çeta , e katërta (1952) dhe e pesta (1954) , e gjashta (1954), e shtata (1955) dhe e teta (1998) janë të mbledhura në Karaçevë , Rahovec dhe Shkodër nga studiuesit e Institutit Albanologjik , e gjenden të botuara në vëllimin e parë të Këngëve historike (2007) , botim i Institutit Albanologjik . 

Gjurmëve të kërkimit të mitit serb , i cili pikënisjen e kishte në Betejën e Kosovës , me ç‘rast sjell të dhëna e dëshmi nga burimet osmane-turke , italiane , frënge , angleze , serbe dhe shqiptare , autorja konfirmon se në fillimet e tij emri i vrasësit të Sulltanit del si Millosh Kobila , Kobiliq , Kopiliq dhe nuk përmendet identiteti i tij kombëtar , pos si “një i pafe” që vrau sulltanin . Emri Obiliq , si emër heroi serb është zbulim i shekullit XVIII , kur e paraqitën së pari dy historianët serbë , Petroviq dhe “Unë jam prej Kopiliqit , prej vendit ku ka lindur njeriu që e vrau Sulltanin”, përderisa një plak kish thënë “Millosh Kopiliqi ishte prej Drenicës , Llazari ishte serb , por Milloshi ishte yni” (fq.25). 

Për Millesh Kopilin thoshte se , siç kishte dëgjuar nga pleqtë , mbiemrin e ka marrë “kopil” për shkak se që i vogël kishte qenë i zhdërvjelltë , djalë që s’kishte lënë dy gurë bashkë , por edhe i mençur sa të duash !  “Ja kjo luginë , thoshte ai , edhe sot thirret Lugina e Sharanit”  dhe ky emër i ka mbetur që nga koha e Millesh Kopilit !  Kishte ai , siç thoshin pleqtë , një kalë të sharmë (të zi e me lara të bardha) dhe kur i binte huj çdo ditë e kalëronte nga disa herë , andej e këndej kësaj lugine !” 

Sipas një burimi tjetër , Milosh Kopiliqi kishte marrë pjesë në Betejën e Kosovës si prijës i djalërisë së Drenicës me 2000 luftëtarë , numër i konsiderueshëm ky , pasi i tërë koalicioni krishter përbëhej prej 40.000 luftëtarëve Ballkanas . 

Sa i përket përkatësisë fisnore të trimit në Drenicë që të gjithë pohonin se ishte nga fisi Gash , 

Kurse për emrin e babait të Milloshit , përveç emrit Nikollë , në popull dëgjohet edhe një emër tjetër Sharrjan . 

Origjina e familjes fisnike Kopili duhet kërkuar në Drenicë . Figura më e shquar është Mëhill/Milush/Millosh Kopili , që mori pjesë në Betejën e Kosovës (1389) . Pas pushtimit Osman të Shqipërisë , familjes Kopili e ndeshim në Republikë të Raguzës , ku gëzonte titullin fisnik “kavalier”. Stema e Kopilajve është e kuqe me tri koka të argjendta kali (2-1) . Mbi shqyt një përkrenare e kokërrethëzuar me një kokërreth (kurorë kavalieri) dhe me një kryq të madh “të ndarë trish” ; në qafë të përkrenares një kryq i zi patent , me pëlhurë koke të hapur nga të dy anët dhe dy xhufka që varen në fund të saj (pëlhurës) . Pëlhura Brenda është e bardhë dhe jashtë e kuqe . Kreshta përbëhet nga një gjysmëkalë i kuq i ngritur dhe me një zambak të kuq në kokë.  

Sipas Ana di Lellio , rekruti serb Veselin Cajkanoviq gjate luftërave ballkanike (1912-1913) , i cili duke lëvizur me armatën serbe , në Elbasan kupton se ishin disa vendas qe deklaronin se janë pasardhës të drejtpërdrejtë të luftëtarit mesjetar . 

Sipas këtij burimi , Millosh Kopiliqi ka lindur ne rrethin e Ohrit dhe ishte djali i një prifti ortodoks shqiptar , nga familja Blloshmi , i cili me vone shkoi ne Drenicë dhe u bë kapetan i Vuk Brankoviqit . 

Me sa duket më vonë edhe mbreti serb Aleksandri i shkroi një ftesë Hajdar Bej Blloshmit për të shkuar ne Beograd dhe të nderohet ne emër të “Heroit të Kosovës”, mirëpo ai e refuzoi . 

Sipas K. Filozofit , vrasës i Muratit është një njeri i shquar ; sipas Oruçit , ai është një beg nga kundërshtarët e fuqishëm të krishterë ; sipas kronikës së Bogdanit  “Kronikës bullgare”  një ushtar trim etj . Të huajt para shkruesve serbë do të përmendin emrin e tij si bizantinasi Halkokondili dhe Ashik Pasha Zade nga historianët turk . 

Kështu K. Mihajloviq në fillim të shekullit XVI do të thotë se vrasësi i Muratit është Millosh Kobiliq dhe e dhëna doli më tepër se 100 vjet pas Betejës . 

Përkatësia thjesht arbërore e heroit të betejës dëshmohet edhe nga vetë kënga arbërore – shqiptare për Betejën e Kosovës , ku ai del si figurë kryesore e këngës . V. Çajkanoviq , duke shpjeguar motivet e këngës arbërore – shqiptare , të botuar nga ana e G. Elezoviqit , e karakterizon atë “epopeja shqiptare… nuk është gjë tjetër veçse kënga për Miloshin”. 

Debatet historike të akademisë serbe për t`i ulur vlerën Millosh Kopiliqit dhe për të ngritur në shenjtor Car Llazarin janë mesa duket vazhdimi i përpjekjeve politike serbomëdha për të shuar historinë e arbërve të Kosovës duke i quajtur ata sllavë apo serbë . Këtë gjë e përmend dhe një historian serb J.Tomiq . Pasi që ishte sulmuar nga kritika , J. Tomiq kishte dhënë përgjigje : “Mbytjani dikujt të kaluarën e tij , me këtë ia keni rrezikuar ardhmërinë” . 

Serbët për shkak të mbiemrit (sepse ata e përkthyen në Kobilla – pelë , në fakt fjala ka rrënjë shqiptaro-thrake-kopil- djalë) , Kopili ja ndërruan mbiemrin dhe e vendosën – Obiliq- në vend të Kopiliq . 

Shkurtimisht beteja përfundoi me humbje të rënda të të dy palëve aq sa nuk u mor vesh se kush fitoi , por burimet osmane thanë që Car Llazari i koalicionit të krishterë u vra në dyluftim , kurse Sulltan Murati u vra nga një i pafe . 

Humbja e luftës ndodh edhe për shkak se Vuk Brankoviqi , duke parë se beteja do të humbej , iku. pasi Car Llazari u kap dhe u vra (por disa thonë që u vra në dyluftim) . Në atë moment për të vërtetuar që ai Princ Milloshi nuk ishte tradhtar si komandanti i ushtrisë Vuk Brankoviq , u afrua ngadalë afër çadrës së Sulltanit dhe i tha rojeve që donte të takonte Sulltanin për ta “nderuar”, dhe se ishte princi Millosh Kobiliq . Rojet e lanë dhe sapo iu afrua për t’i dhënë dorën , Millosh Kopiliqi nxori kamën dhe ja nguli në lukth . Sulltani vdiq menjëherë . Rojet e kapën dhe e vranë në vend 

Epika legjendare shqiptare i ka thurur princit të saj këngë që këndohen me lahutë . 

Sa i përket legjendës shqiptare , ajo thotë se Millosh Kopiliqi , kur ia prenë turqit kokën ai kapi kokën me duart e veta dhe shkoi tek një krua që ta ngjiste me ujin e kroit . Por kur shkoi aty disa vajza bërtitën “shih një njeri pa krye”, dhe Milloshi iu bërtet “Unë pa kry e ju pa sy”, në kuptimin se ato nuk ia kanë parë kokën që e ka me vete . Në atë moment sipas legjendës i zuri mallkimi , Milloshi vdiq dhe vajzat u verbuan . 

Epika , këngë legjendare Arberore-Kosovare për Millosh Kobiliqin kur vret sulltanin flet vetëm për Millosh Kobiliqin dhe aspak për Car Llazarin : 

Se zhag shkinën ma kanë afrue 

se me dhambë Milloshi e ká kafshue . 

At’her shpata Milloshit i ká mshue 

kryet Milloshit , tha , i ka flutrue 

se n’Magrip Milloshi kur á shkue 

gra e çika tuj la janë qillue : 

– Kqyrne , motra , nji njeri pa kry ! 

– Un pa kry kish thanë , ju pa sy ! 

Qat’her kryet Milloshit n’tok i ra . 

Kështu përfundoi koalicioni i krishterë me humbj e, sepse nuk dëgjuan këshillën e Pal Kastriotit , i cili u tha t`i sulmonin papritur natën , por nuk u pranua nga Car Llazari . Kështu u vranë edhe të gjithë princat shqiptarë .