Ne shkrimin “Kontributi i klerit katolik Kongresit të Manastirit” profesori kosovar Dr. Jahja Drançolli nder te tjera thote:
Para vitit 1899 “ ..në tërë Shqipërinë, publikimet e çdo teksti në shqip ishin të ndaluara. Madje edhe publikimet e librave që nuk ishin thjesht me lutje fetare, nga ana e Qeverisë turke konsideroheshin porsi vegël politike me qëllime kryengritjeje dhe ligjërisht dënohet autori dhe shpërndarësi….”.
Tue qene se gjate pushtimit turk-osman kleri katolik shqiptar ka dhane kontributin kryesor per gjuhen shqipe, studjuesi Dr. Jahja Drançolli asht perqendrue ne kontributin e pikrisht te ketij kleri per shkrimin dhe levrimin e gjuhes shqipe gjate ketij pushtimi shume shekullor obskurantist si nji problem me randesi te veçante patriotike.
(Ne foto At Gjergj Fishta – kryetari i komisionit ne kongresin e Manastirit 1908)
KLIKONI MBI FOTOGRAFI PER TA ZMADHUE
Nga te dhanat historike rezulton se per shkak te perpjekjeve te klerit katolik shqiptar per te ruejte gjuhen shqipe, ky kler asht persekutue nga pushtuesi turk-osman simbas sanksioneve te percaktueme ne urdhnat e sulltanit dhe ka pase priften katolik qe jane eleminue edhe fizikisht per kete shkak tue u ba martir te Atedheut per gjuhen shqipe. Ky kler ka qene koshjent per rrezikun e jetes per shkak te shkeljes se ketyne urdhnave te pushtuesit turk, me gjithe ate ai nuk asht terhjeke nga kryemja e kesaj detyre patriotike, vetem e vetem qe te mos humbin gjuha dhe kultura e shqiptarve, prà identiteti shqiptar. Nji kontribut te randesishem, por ma te vogel, per ruejtjen dhe levrimin e gjuhes shqipe ka luejt edhe kleri orthodoks shqiptar, tue luftue ne dy fronte qofte ndaj urdhnesave ndaluese te pushtuesit turk-osman, qofte edhe ndaj nderhymjeve te egra te shovinistve grek. Ky kler ka luftue gjithnji per krijimin e nji Kishe Orthodokse Autoqefale Shqiptare te shkeputun qofte nga Patriarkana e Stambollit, qofte edhe nga Kisha Orthodokse Greke. Edhe ky kler ka pase martirt e vet te Atedheut per gjuhen shqipe.
(Ne foto martiri i gjuhes shqipe Papa Kristo Negovani, 1875-1905)
Nji shembull i njohtun nga te gjithe asht prifti orthodoks Papa Kristo Negovani (1875-1905), te cilin e vrane shovinistet grek ne vitin 1905, sepse donte te perdorte gjuhen shqipe per Liturgjine kishtare orthodokse, qe ishte nji nga elementet e shkeputjes se Kishes Orthodokse Shqiptare nga ajo greke. Mendoj se asht i nevojshem nji studim edhe mbi kontributin e klerit orthodoks shqiptar per gjuhen shqipe gjate kohes se pushtimit turk-osman.
Me te drejte studjuesi nga Gjakova Prof. Mexhid Yvejsi nder te tjera thote:
“ …. Gjuha është shenja më e madhe e një kombi… Këta gjuhëtarë, këta atdhetarë, ishinë shqiptarë kur ende s’kishte Shqipni…. “ .
Dhe pikrisht per kete arsye se Gjuha është shenja më e madhe e një kombi pushtuesi turk-osman ka dashte ta çveshin popullin tone, veç aspekteve te tjera, edhe nga ky element i randesishem i identitetit te tij.
Prandej qendrimi ndaj lavrimit te gjuhes shqipe gjate pushtimit turk-osman kishte karakter jashtezakonisht te madh patriotik dhe asht nji nder treguesit e ketij qendrimi, asht vija e demarkacionit midis qendrimit patriotik te vertete dhe qendrimit kuislingo-oportunist.
I vetmi “autoritet shqiptar” gjate pese shekujve te pushtimit turk-osman, qe populli respektonte me bindje, ishin tre kleret shqiptare te besimtarve shqiptar. Keto klere kane qene mbeshtetja shpirtnore dhe morale respektivisht e besimtarve musliman, e besimtarve orthodoks dhe e besimtarve katolik shqiptar. Por nga ana tjeter keto klere nga ana e tyne kishin edhe detyra ndaj popullit te vet. Keto klere veç detyrave shpirtnore, kishin edhe detyren e randesishme patriotike ndaj besimtarve te vet ne lidhje me lavrimin e gjuhes shqipe si nji nder aspektet e identitetit shqiptar. Pa dyshim detyren kryesore gjate okupacionit turk, e ka pase natyrisht kleri musliman shqiptar, qofte si kleri i 70% i shqiptarve, qofte edhe sepse ky kler ka pase pozita ma te forta gjate pushtimit turk-osman..
Prandej vetevetiu lindin keto pyetje:
Mbasi “ …Gjuha është shenja më e madhe e një kombi …” a e ka krye dhe si e ka krye ne pergjithesi kleri musliman detyren e vet patriotike per gjuhen ndaj besimtarve te vet shqiptare musliman, prà ndaj shumices se popullsise shqiptare?
A e ka ba kleri musliman perkethimin e Kur’an-it ne gjuhen shqipe gjate pushtimit turk-osman, apo, per oportunitet ka miratue urdhnesat ndaluese te pushtuesit per shkrimin e gjuhes shqipe pa ba asnji lloj tentative apo qendrese?
Pra perfundimisht cili ka qene Kontributi i Klerit Musliman Shqiptar per gjuhen shqipe gjate pushtimit turk-osman dhe per Kongresin e Manastirit?
Un mendoj se asht i nevojshem nji studim edhe mbi kontributin e klerit musliman shqiptar per gjuhen shqipe gjate kohes se pushtimit turk-osman si kleri dominant shqiptar dhe keshtu te percaktohet njikohesisht edhe qendrimi patriotik apo jo i tij.
