Shoqatës “Kosova për Sanxhakun” iu dhanë mundësi të mëdha bashkëpunimi, andaj ne do të jemi gjithmonë për ti shpënë përpara marrëdhëniet ndërvëllazërore

Në foto: Sanxhakas me ish- Presidenten Atifete Jahjaga , në Prekaz

Intervistoi: Gjergj – Bajram Kabashi

Ismet Azizi është gjeograf i njohur dhe shkrimtar nga Gjilani. Ai njëherit është kryetar i Shoqatës “Kosova për Sanxhakun”, që tashmë njihet si njohësi më i mirë i marrëdhënieve me Masbjeshkën, të njohur ndryshe si Sanxhaku. Tashmë e ka botuar librin Aqif Blyta: Kolosi i Pazarit të Ri  dhe rolin e tij në mbrojtjen e Masbjeshkës (Sanxhakut), që njihet si krenari historike e asaj malsie. Arsyeja e intervistimit të gjeografit, historianit dhe studiuesit Azizi, është e ndërlidhur me përgatitjet për botimin e librit Biseda (të papërfunduara) me Hasan Mekulin & Intervista nga Sanxhaku.

Shumë prej atyre intervistave i kam zhvilluar përpara luftës kur shkoja në Masbjeshkë (Sanxhak) e disa edhe pas luftës, si ato me Amina Nurajn. Të mos e intervistosh Ismet Azizin , kryetarin e Shoqatës “Kosova për Sanxhakun” dhe mos ta vëresh ndihmesën e tij të madhe në mbajtjen e marrëdhënieve të ngrohta ndërvllazërore me banorës e Masbjeshkës , do të thotë që në aspektin profesional detyra nuk është kryer. Sidoqoftë, punët dhe angazhimet e Ismet Azizit dhe të tjerëve ishin aq të mëdha sa që nuk ka qenë e mundshme të mos shiheshin.

Profesor i nderuar, Ju jeni nismëtar i themelimit të Shoqatës “Kosova për Sanxhakun”… Si lindi ideja për themelimin e saj dhe çka të nxiti ta themelonit? Në të vërtetë kur u themelua kjo shoqatë ? 

Në fillim të vite të 90 ta, tashmë kisha njohuri të konsiderueshme për Sanxhakut në tërësi. Ishin vitet kur kishte marrë frymë liria e të shprehurit, tubimet dhe të krijimit të shoqatave dhe partive politike. Me qëllim të  ruajtjes së lidhjeve  vëllazërore, nga intelektualët te kohës,  është themeluar një shoqatë, por rrethanat megjithatë ishin të vështira për të vepruar. Në të njëjtën kohë shpërthyen luftimet në Slloveni, Kroaci e Bosnjë. U vështirësuar veprimi në Sanxhak, pas dy tri takimeve shoqata  pushoi së vepruari. Pra, në një mënyrë ideja në mendjen time për themelimin e një shoqate tashmë ekzistonte.  Duke e parë se lidhjet në mes Kosovës dhe Sanxhakut për shkaqe të ndryshme ishin zbehur, por jo edhe interesimi im, sepse unë kisha vazhduar të hulumtoj për gjeografinë dhe  historinë e kësaj krahine. Pas disa publikimeve të mia, dhe  emisioneve televizive të RTV Mitrovica, me Nexhmedin Spahiun dhe Genc  Kastratin, vendosëm të themelojmë këtë shoqatë, e propozimin e emërtimin e saj e ka dhënë vet studenti Genc Kastrati, i cili bashkë me ne dy ishte bashkëthemelues.  

Ftesës së Kuvendit themelues iu përgjigjen shumë personalitete nga gjithë trojet shqiptare, që nga Plava, Gucia, Peshteri, Pazari i Ri, Lugina e Preshevës, Kukësi dhe mbarë Kosova. Pjesëmarrja e intelektualëve, politikanëve, shoqatave, institucioneve  nga Pazari i Ri ishte tejet i madh. Në kuvendin themelues morën pjesë veprimtarë, ish politikan e studiues, por edhe deputet e intelektual të pavarur të kohës e përfaqësues të shoqatave të ndryshme.  

Nga fillimi i vitet të 80-ta, kam ra në kontakt me studentët që vinin nga ajo krahinë e që për mua ishte shumë pak e njohur, ose fare. Gjatë studimeve krijova kontakte dhe shkova për herë të parë Pazar të Ri. Natën e parë e kam kaluar te Bajram Salihoviqit, nga Baçica përndryshe axha i  Ramiz Salihoviqit mikun tim të parë që njoha nga kjo krahinë. Në këtë familje dhe  në të gjitha familjet nga Baçica flitej gjuha shqipe. Edhe pse, miku im Ramizi student i kimisë, fliste shkëlqyeshëm gjuhën shqipe, megjithatë ishte një befasi për mua kur dëgjoja se si flisnin.   

1. Ju, pothuajse i vetmi po merreni me çështjen e historisë së Sanxhakut (Masbjeshkës); traditave, dokeve, zakoneve dhe kulturës në rajonin e Masbjeshkës. Çka keni kuptuar e që se dinit përpara ? 

Për fat të keq plan programet shkollore dhe ato universitare nuk kanë qenë adekuate. Për shqiptarët e Sanxhakut pak është ditur. Me vendosjen e pushtetit komunist në vitin 1945, për shqiptarët më nuk është folur e shkruar kurrsesi. Edhe vizitori i zakonshëm, sidomos para viteve të 80 të shekullit të kaluar, por edhe sot kushdo qoftë ai, mund të vërej se për veç gjuhës nuk mund të vërehet ndonjë dallim  mes banorëve të kësaj krahine dhe krahinave tjetra të shqiptare.  

Mënyra e jetës,  traditat , zakonet janë  krejtësisht të njëjta. Apo, sa mund të ketë dallime në mes Luginës së  Preshevës, Karadakut, apo Rrafshit të Kosovës, Dukagjinit e Llapit, në mes tyre, aq mund të dallojnë me ato të Sanxhakut.  

Mbi njëzet histori gojore që i kam realizuar me bashkëpunëtorin tim Ali Daci, me njerëz të vjetër të Sanxhakut dhe me prejardhje nga Sanxhaku, dëshmojnë se dallimet në të gjitha aspektet janë minore. Tjetër gjë është që sundimi, mbi njëqindvjeçar serb e malazez mbi këto treva, ka pas ndikim të madh, sidomos në mos kultivimit e gjuhës shqipe, për mos me thanë të humbjes së sajë.  

A kishit kontakte me intelektualët e Masbjeshkës, përpara se ta themelonit shoqatën?  Çka mendonin ata rreth nismës suaj? A e mirëpritën apo ishin mosbesues rreth suksesit të saj ?  

Kontaktet e mia me studentët që studionin në Kosovë i kam ruajtur dhe intensifikuar në vazhdimësi. Sidomos nga fillimi i viteve të 90-ta kur edhe fillova të hulumtoj, e grumbulloj literaturë. Në këtë kohë kontaktova shumë intelektual, historianë, e aktivist politik. Por edhe pasrdhësit e personaliteteve të rëndësishme nga e kaluara e Sanxhakut. Vlen ta përmendi kontaktin e parë me pasardhësit e  personalitetit më të shquar të kësaj treve Aqif Blytën, kur edhe realizova intervistën e parë me mbesat (bijat e motrës) e tij. Takimi me  to ishte shumë emocional dhe vendimtarë për mua. Ky ishte momenti kur unë i shtrova detyrë vetes që të merrem me ndriçimin e personalitetit të Aqif Blytës, dhe jo vetëm të tij por edhe krejt periudhën nga Kongresi i Berlinit e deri në ditët e sotme. Përveç dhjetëra punimeve për Sanxhakun, botova dy libra dhe një përmbledhje të punimeve shkencore të dala nga simpoziumi Lahutarët e Sanxhakut të Pazarit të Ri. Në vitin 2019 nxora në botim librin Aqif Blyta, Kolosi i Pazarit të Ri, ndërsa vitin e kaluar në gjuhën boshnjake ribotimin voluminoz dukshëm të plotësuar, tash me titull Aqif Blyta Kolos i Sanxhakut të Pazar të Ri (Aćif ef. Haxhiahmetović Bljuta, Velkan Sandžalka“). Të gjitha këto botime u shpërndanë nëpër të gjitha bibliotekat kombëtare e rajonale, disa ambasadave në Prishtinë. Kurse libri “Lahutarët e Sanxhakut të Pazarit të Ri, edhe në bibliotekën e Harvardit dhe Kongresin e SHBA-ve.  

Themelimi i shoqatës në Sanxhak u prit shumë mirë. Që në fillim u vërejt se një shoqatë e cila do përtërinte lidhjet në mes një “bije të martuar pa dëshirën e saj dhe të ëmës”, siç e thotë heroi nga Rugova i lindur në Ugëll të Peshterit Selman Lajqi, ishte më se e domosdoshme.    

Në kohën kur e themeluam shoqatën, ndasitë politike dhe fetare në Sanxhakun verior, i cili administrohet nga Serbia, ishin jo të vogla. Ndërkohë kuptuam se bashkëpunimi me njërin krah politik është i pa mundur. Por u pritëm shumë mirë nga pjesa tjetër. Krah hapur dhe ofertë për të bashkëpunuar menjëherë na ofroi Këshilli Kombëtar Boshnjak, i cili Këshill ishte edhe  institucioni më i lartë i Boshnjakëve në Serbi, që kishte shumicën në kuvendin e tij e kishte Partia e Aksionit Demokratik (SDA) të udhëhequr nga Dr. Sulejman Uglanin.  Që në vizitën e parë zyrtare këtij institucioni që ia bëmë si shoqatë, Dr. Uglanin na ofroi memorandumin për bashkëpunim, përkatësisht shoqata të ketë status participues konsultativ, me të drejtë pjesëmarrje të rregullt të punimeve të këtej Këshilli. Shumë shpejt, në takimin e radhës u nënshkrua memorandumi për bashkëpunim, e që na u dhanë mundësi të mëdha bashkëpunimi. 

A ishte dikush që u kundërshtoi në fillim dhe kush ishte ai ? Si arsyetoheshin intelektualët e asaj ane që i kontaktonit ? A ishin ata për shfletimin e historisë dhe kulturës së vërtetë të asaj ane apo që të mos prekej e “trazohej” asimilimi i njerëzve, që fillimisht i kishin mësuar të deklaroheshin si “myslimani” e pastaj, sidomos pak para se të përfundonte lufta e Bosnjës dhe Hercegovinës, si “boshnjaci” ?!… 

Kundërshtime të hapura nuk kishte. Bashkëpunimi me Këshillin Kombëtar Boshnjak ishte hap shumë i mençur, e me këtë rast e falënderoj dr. Sulejman Uglanin. Bashkëpunimi me këtë instuitucion  na mundësonte në të njëjtën kohë të bashkëpunojmë me shoqërinë civile e jo me partitë politike, e që ishte qëndrim dhe synim i yni. Mandej ne vazhduam të kontaktojmë dhe  të bashkëpunojmë me shoqërinë civile, siç ishte  “Bosnjačka Kulturna Zajednica” (Bashkësia Kulturore Boshnjake), që më vonë u shndërrua në Parti politike të cilës i printe Myftiu i Bashkësisë Islame në Serbi, Muamer Zukorliq, e që pastaj, përkundër dëshirës sonë, erdhi deri te ndërprerja e bashkëpunimit. Të jemi më të qartë në besimtarët islam të Sanxhakut janë të ndarë në dy Bashkësi Islame të cilat janë tejet të  politizuara.  

Deklarimi “etnik” si “muslimani” në Masbjeshkë (Sanxhak), erdhi duke u sforcuar pas ngjarjeve të vitit 1981 në Prishtinë e Kosovë, kur frika e dhunës dhe terrorit të policisë dhe UDB-ës, ndikuan që njerëzit të iknin sa më shumë nga përkatësia entike shqiptare, apo …?  

Rezultatet e hulumtimeve tregojnë diçka tjetër, bile edhe të kundërtën. Inteligjenca, ideologët serb kanë vepruar me mjeshtri. Duke ditur mirë se Kosovën dhe Sanxhakun e Pazarit të Ri e kanë okupuar e jo çliruar, kanë vepruar në atë mënyrë që shqiptarët, përkatësisht popullsinë e besimit islam e kanë trajtuar si popullsi turke, ndërsa popullsinë  e Sanxhakut në at Malisori, për peshterasit ( “malok të egër”) dhe at qytetare si popullsi sllave e islamizuar. Kjo ndarje është gjithkund. Këtë doktrinë në masë të madhe e kanë aplikua dhe ia kanë arrit në Sanxhak. Dëshmitë flasin se deri në vitin  1993  nuk është thënë askund, e as edhe nga histrianët shqiptarë se Muslimanët- Boshnjakët janë Ilir, e edhe më pak se janë shqiptarë të përkatësisë islame të sllavizuar.  Duhet ta kemi të qartë, regjistrimi i popullsisë për herë të parë pasi është okupuar Sanxhaku dhe Kosova është mbajtur në vitin 1921. Në regjistrimin e popullsisë së viti 1921, përkatësi kombëtare kanë pasur të drejtë ta deklarohen vetëm si kroatë slloven apo serbë dhe në bazë të gjuhës dhe besimit. Në këtë rast shqiptarët kanë pasur mundësi të deklarohen sipas gjuhës dhe besimit. Tash mund ta paramendojmë si kanë mund të deklarohen banorët e Sanxhakut në këtë kohë. Sa prej tyre janë deklaruar shqipfolës. Cila ka qenë levërdia e tyre të rrezikojnë e të thonë se janë shqipfolës, gjegjësisht shqiptarë?   

Për ta ilustrua gjendje e shqiptarëve në Kosovë e Sanxhak, do të përmendi një detal nga  Procesverbali i konferencës ndërministrore, e cila u mbajt në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Jugosllavisë më 20 shtator të vitit 1935, në të cilën u diskutua për dëbimin e popullatës jo-sllave nga Serbia Jugore. Ilija Milikiq, Shef i Seksionit të IV repartit politik në mes të tjerave,  thotë: ”Në radhë të parë është vërejtur se është bërë një gabim, për shkak se në mesin e deklaratave për largim gjinden edhe një numër i madh i kërkesave të myslimanëve nga Sanxhaku, të cilët janë megjithatë njerëz tanë. Prandaj, nuk ka arsye që ata të largohen nga vendi. Ne ia kemi tërheqë vëmendjen Ministrisë së Brendshme se deklarata të tilla në të ardhmen të popullatës sonë sllave mos të pranohen”. Ky  qëndrim i politikës zyrtare serbe flet qart për metodat përfide që i kanë përdorur në Sanxhak për asimilimin e shqiptarëve. Shqiptarët e Peshterit  në vitet e tridhjeta, nuk kanë pranuar të hapen shkolla serbe, vetëm e vetë ta ruajnë idenditetin e tyre, qoftë edhe të pa arsimuar.  

Shqipatrë etnik të deklaruar në Sanxhak ka pasur vetëm gjat  periudhës së Luftës së Dytë Botërore, kur shiptarët okupimin Italian dhe Gjerman në Kosovë e Sanxhak e kanë përjetuar si çlirim. Për herë të parë në këtë kohë shqiptarët në Sanxhak kanë qenë të lirë.  

Me përfundimin e luftës sa Dytë Botërore, me vendosjen e pushtetit komunist, ka përfunduar gjithçka për shqiptarët. Në regjistrimin e shkurtuar të popullësisë në vitin 1948, deklarimi i shqiptarëve  në Sanxhak ka qenë minor, Ndersa në Rrafshanlten e Peshterit, në komunën e Tutinit dhe Sjenicës, asnjë banorë nuk ka pas guximin të deklaorohet shqiptar. Kryesisht janë dekaluar serb të përkatësisë islame, apo vetëm serb, bile bila nuk ka pasur rast as të pa përcaktuar.   

Prandaj me ndryshimet politike, dhe kuhstetutare, popullsia e Sanxhakut, për herë të parë  janë liruar nga të qenit serb e malazez me rastin e  ndryshimeve kushtetuese në vitin 1968 kur përveq serbëve, malazezëve, maqedonëve, kroatëve dhe Slovenëve në regjistrimin e popullësisë të vitit 1971 iu jipet e drejta besimtarëve myslimanëve që kanë folur gjuhët sllave në mesin e tyre edhe shumë shqiptarë të deklarohen të përkatësisë kombëtare Muslimane. Ndërsa ndryshimet kushtetuese, të viti 1974, kur Kosova kishte  avansuar në statusin e saj politik, kur u bënë disa përparime në arsim e kulturë, fillon një perudhë kur sanxhakasit vërshojnë bankat  e Universitetit të Kosovës.  Në mesin e tyre kishte jo vetëm nga Plava e Gucia, Ulqini e Tuzi , por tash edhe nga Rrafshnalta e Peshterit. Bile hulumtimet e mia tregojnë me fakte të gjalla, për shqiptarë të Peshterit të cilët kanë migruar në Turqi në vitin 1978 kanë ardhur në Prishtinë dhe kanë kryer studimet në Universitetin e Prishtinës dhe kanë vazhduar të jetojnë në Turqi. Dua të them se edhe ndryshimet, që ndodhen me shpërthimin e demostratve të vitin 1981, tek shqiptarët e Sanxhakut kan ngjallë dëshirën që të studjojnë në fakultete dhe shkollat e larta të UP, natyrisht shumica e tyre në gjuhën serbokroate. Por, megjithatë dëshira e tyre dhe familjeve të tyre ka qenë të shkollohen në Kosovë (Jo në Beogard, Titograd e Sarajevë, që për këtë deklaratë ma kanë parë shumë për të madhe disa intelektual të Sanxhakut). Kjo është periudha e dytë më e ndritshme për shqiptarët e Sanxhakut që të ishin përkrah vllezërve të tyre edhe në demostrata e 81, dhe ato të 89, e më vonë. 

Në Masbjeshkë (Sanxhak), njerëzit janë asimiluar në periudha të ndryshme kohore, disa para njëqind viteve, madje edhe para vitit 1912, kur ishim nën pushtimin e Perandorisë Osmane, për shkak të kontakteve fqinjësore me popullin e Bosnjes. Pastaj, pas rënies nën robërinë serbe, nisi dhuna dhe terrori i organizuar shtetëror i Serbisë, që sanxhakasit të mos lejoheshin me u deklaruar si shqiptarë, të mos lejoheshin të flisnin shqip, të nxitej shpërngulja e tyre e organizuar etj?… 

Të dhënat relevante historike dhe gjetjet arkeologjike dëshmojnë se lugina e lumit Rashka që nga lashtësia zanafillore ka qenë e banuar nga Ilirët, madje me dendësi shumë më të madhe sesa në trevat tjera dhe ma tepër sesa është menduar deri vonë. Këtë, ndër të tjera, e dëshmojnë edhe shumë toponime të ruajtura deri në ditët e sotme, të cilat dëshmojnë për të kaluarën ilire. Shumë autor të huaj konstatojnë :Është e sigurt se sllavët, të cilët e kanë populluar më vonë luginën e lumit Rashka, kanë takuar aty popullsinë autoktone ilire, me të cilët me shekuj të tërë kishin zonat nën ndikimin herë të njërës, herë të tjetrës, shpesh edhe të mundur e të asimiluar. Mandej “është tërhequr në trevat tjera pas ekspansionit sllav”(Mushoviq). Këtë e thot edhe Jovan Cvijiq: “Ekspansioni i sllavëve, me procesin e asimilimit shkaktuan ndryshimin e përbërjes etnike të trevës së Sanxhakut”. Kështu banorët autoktonë nga tokat e tyre pjellore, të cilët qenë të detyruar të strehohen nëpër male të pakalueshme për të mbijetuar.   

Sipas studjuesit  Ilaz Resha: “Serbët e Rashkës, pas sundimit bullgar dhe bizantinëve, mezi arritën të vendosin pushtet dhe administrim në këto zona gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIII dhe fillimit të shekullit XIV. Ata bënë ndryshime të mëdha në jetën shoqërore të popullatës vendase, si në aspektin material dhe social, ashtu edhe në atë fetar. Në këtë mënyrë, kishat katolike, ortodokse romako-latine apo greko-bizantine, u uzurpuan dhe u kthyen në kisha ortodokse. Ky ishte faktori kryesor, përveç faktorëve të tjerë politikë, për asimilimin dhe sllavizimin e popullsisë parasllave.     

Kur jemi tashmë në epokën e Rashkës, vlen të përmendet themelimi i qytetit të Novi Pazarit. Qyteti i Novi Pazarit u themelua nga viti 1455 deri në vitin 1461. Në përmendjet e para të Novi Pazarit, nuk ka të dhëna për përbërjen e popullsisë së tij, dhe theksohet se themeluesi i tij Isa-beg Ishakoviq ndërtoi një xhami, një hamam, një kamp ushtarak dhe 56 dyqane. Kur themeloi, ai i dha pronën e tij në Novi Pazar, atëherë themeli i Isa-beut, i cili përfaqësonte bërthamën bazë të Novi Pazarit, përbëhej nga: një hamami, 12 karvanseraje, 56 dyqane dhe tre mullinj. […] Sipas Musoviqit, “Olga Zirojeviqi thekson se në vitin 1468 Novi Pazari kishte 276 shtëpi, nga të cilat 76 ishin myslimane, që do të ishin rreth 1050 të krishterë dhe 375 myslimanë”. Megjithatë, shumë shpejt numri i të krishterëve u zvogëlua dhe numri i myslimanëve u rrit. […] Lidhur me të krishterët e tjerë, përkatësisht katolikët, ka mendime të ndryshme. Së pari, se ato nuk ekzistonin deri në shekullin e 18-të, dhe së dyti, se në Novi Pazar kishte 221 shtëpi arbane katolike para shekullit të 17-të.  

Për strukturën etnike të banorëve të Novi Pazarit, duke filluar nga shekulli i 18-të e në vazhdim, shpërngulja e fiseve të Malësisë  është shumë domethënëse. Fisi Kelmendi, Shkreli , Shala (duke theksuar se Shkreli është në masë dërrmuese, dhe Shalë pothuajse të gjithë në Peshter, Malsorët, të cilët u vendosën në Peshter në fillim të shekullit të 18-të, ishin katolikë. Me islamizimin e Peshterit vazhdoi edhe asimilimi  i tyre. Ata ruajtën një identitet të ndërgjegjshëm etnik në ato fshatra të Peshterit ku përfaqësonin njësi më kompakte: Boroshtica, Uglla, Gradac, Devreçë, Baçicë etj , ku edhe sot flitet shqip krahas boshnjakishtes.  

Mandej edhe fiset tjera shqiptare që lëvizën drejt Rrfsnaltës së Peshterit, në kontakt  me popullësisnë ilire të asimiluar, dhe me at sllave gradualish, pas rënies nën sundimin serbosllav iu nështrua asmilimit të vazhdueshëm e që vazhdon edhe sot. Vetëm nga një humutim që jam duke e bërë muajve të fundit në lidhje me mbiemrat, të dhënat flasin se mbi 150 mbiemra janë të përbashkët që i gjemë në  Sanxhak e Kosovë. Mbiemra të fiseve dhe vëllazërive. Duke filluar nga fiset më të mëdha si Kelmend, Hot, Kuq; Shalë Shkrel, Muriq, Dacaj, Gashi, Leka e kështu me radhë të vllazërive dhe  prejardhja si,  psh. Makaj,  Ganiq, Hukaj , Shkrel, Kurtagaj, Qosaj,Gegaj, Bakiq, Numani, Zatriqi, Peja, Gjakova, Gucia , Kolashini e dhjetra e qindra. Të shumta, janë makro topnime dhe mikrotopnimet. Të rralla apo fare nuk mund të gjesh ndonji venbanim që nuk ka ndonjë mikrotoponim në shqip.   

Për strukturën e popullsisë së kësaj krahine që i kthehet Vilajetit të Kosovës studjuesi i kësaj periudhe F. Rifati jep këto të dhëna: “Struktura etnike e popullsisë brenda kufijve të Vilajetit të Kosovës përbëhej kryesisht nga shqiptarët, ndërsa grupet tjera etnike ishin minoritete, si serbët, bullgarët, turqit, boshnjakët, hebrenjtë, romët dhe vllehët dhe grupet fetare të myslimanëve dhe të krishterëve. Sipas të dhënave të dekadës së parë të shekullit të njëzetë (1907), të udhëhequra nga organet administrative osmane të Vilajetit të Kosovës, të cilat u riorganizuan pas pushtimit dhe aneksimit serb, kjo njësi territoriale dhe administrative kishte një popullsi prej 1.257.440 banorësh, sipas përbërjes etnike kishte: shqiptarë 55%,  serbë (17,83%). %), bullgarë  15,51%), turq 5,85%), boshnjakë 4%, romë 1,5%, hebrenj (2,624) dhe vllahe (5,369). Popullsia shqiptare u përhap në të gjithë hapësirën e kësaj njësie administrative osmane dhe përbënte një shumicë të madhe të popullsisë së përgjithshme në Prishtinë, Prizren, Pejë dhe Sjenicë në Sanxhak (bëhet fjalë për rrafshnaltën e Peshterit me 200 venbanime shqiptare). Sipas përbërjes fetare, popullsia e këtij vilajeti përbëhej nga: myslimanë (shqiptarë, turq dhe boshnjakë) 63,13% të popullsisë së përgjithshme; të krishterë (shqiptarë, serbë, bullgarë) dhe (romë, hebrenj) me 463.506 banorë. Ndërkaq, sipas regjistrimit të vitit 1911, demografia e Vilajetit të Kosovës u rrit në 1.603.000 banorë.

Në Masbjeshkë në pothuaj mbi 100 vityet e fundit ka pasur shpërngulje të mëdha të popullatës për në Turqi, që vazhdimisht ishin shpërngulje të detyrueshme që organizoheshin prej shtetit; kishte masakra të shumëta të përmasës gjenocidale . A i keni studjuar masakrat e tilla, si atë të Bihorit bije fjala, a vlerësoni se e njihni historinë e tyre ?… 

Migrimet e popullsisë janë të vazhdueshme. Pas Kongresit të Berlinit, kur Sanxhaku bëhet pjesë e Vilajetit të Kosovës, migrime ka pasur nga Kosova drejt Pazarit të Ri. Në këtë kohë nga  Rrafshi i Dukagjinit, përkatësisht nga rrethina e Gjakovës kanë migrua  mbi 40 familje zejtare, tregtare drejt Pazarit të Ri. Por  me  rënien e Perandorisë Osmane, dhe okupimit të Sanxhakut , dhe ndarje e tij në mes Malit të Zi dhe Serbisë,   jeta  iu është bërë e padurueshme. Dhe që nga që atëherë emigrimi nis drejt Kosovës, Maqedonisë së veriut  dhe Shqipërisë ka qenë i madh dhe i pa ndalur.  

Popullsia e Sanxhnakut me rënien e Sanxhakut nën sundimin e Perandorisë Osmane nga Rrafshnalta e Peshterit popullsia shqiptare e besimit të krishterë ka migruar  drejt veriut, përkatësisht në Srem dhe  Rudnik të Serbisë.   

Në Srem  edhe sot e kësaj dite ekzistojnë, vendbanimet  kelmendase siç janë  Nikinci, Hrkovci dhe Pllatiqeva. Ndërsa në Rudnik vlen të përmendet dinastia e  Karagjorgjeviqëve që janë me prejardhje nga Peshteri, të cilët shkuan si katolik e me kalimin e kohës u konvertuar në ortodoks.   

Migrim të madh nga Sanxhaku ka pasur dhe vazhdon të ketë drejt Bosnjës dhe Hercegovinës. Sot konsiderohet se  në këtë vend janë mbi 300 000 banorë me prejardhje  nga Rrafshnalta e Peshterit. Por  migrimi ka qenë dhe vazhdon të jetë tejet i madh drejt vendeve perëndimore dhe Amerikës veriore.  

Migrimet më të më dha kanë qenë ato me dhunë gjatë Luftërave Ballkanike, Luftës së Parë Botërore por edhe në mes të dy luftërave Botërore, dhe Pas Luftës sy Dytë, që kanë vazhduar deri në vitet 70-ta drejt Turqisë.  

Sipas autorit S. Banxhoviq: Nga126 968 myslimanë (pra shqiptarë e boshnjakë), sa kanë qenë në vitin 1911,  njëzet vite më vonë , sipas  „Gajretit“  kanë mbetur  99.208.  Ortodoks  në vitin  1911, kanë qenë  90 461,  ndërsa  në vitin 1931, kanë qenë  124 938 banorë.   

Pas Luftës së Dytë Botërore  deri në vitin 1967,  nga tre komunat Tutin , Sjenicë e Novi Pazar, janë shpërngulur vetëm për Turqi 9316 banorë.  

Një rast që deri më tani nuk e kam përmend, është ai i likudimit të 200  afaristëve nga Pazari  i Ri,  dëshmon Adil Zulfikarpashiq, partizan dhe  emigrant i pasluftës, që ishin strehuar në Zagreb dhe pas përfunsimit të Luftës OZN-a e Sarajevës i ka kapur dhe zhdukur diku në territorin e Bosnjës e Hercegovinës.   Në qytetin e Novi Pazarit përveç që 144 lufëtarë që ranë dëshmor për mbrojtje e Pazarit, 2000 banorë të tjerë, kryesisht përkrahës të Blytës pa kurfar vendimi gjyqësor7 jan likuduar në fshehtësi pas ekzekutimit të Aqif Blytës dhe Ahmet Dacit.   

Një shembull eklatant, për të shpërngulurit në Turqi tregojnë dëshmitarët, vetëm në lagjen e Stambollit në “Bajram Pashë”, “në dasmat tona ne i thrrasim  300 familje Shkreli nga  fshati Boroshticë e Peshterit të Epërm”. Të gjithë këta sot e kësaj dite ndjehen shqiptarë dhe të gjithë këta që u shpërngulën dhe ata që mbetën e flasin gjuhën shqipe.   

Kur flasim për maskarat, ato në Sanxhak janë të shumta. Të përmendim vetëm at të krahinës së Bihorit dhe luginën e lumit Lim, për të  cilat kam shkruar në media në 4  vazhdime. Natën e Bozhiqëve të 43-tës, më 5 dhe 6 Janar 1943, forcat pushtuese serbo-çetnike masakruan 9200 banorë  dhe detyruan të shpërngulën me dhunë 32 000 të tjerë.   

Me bekimin e Kishës uzurpatore Ortodokse të Serbisë, forcat çetnike kryen një prej krimeve më të rënda gjatë Luftës së Dytë Botërore në Gadishullin Ilirik. 

Jo vetëm si gjeograf, por tashmë edhe si studiues i historisë së Masbjeshkës së asimiluar gjuhësisht, ju i keni bërë një masë të madhe analizash, studimesh, dosjesh për ngjarjet historike e tj. A janë të gatshëm studiuesit e Sanxhakut që të zbulojnë dhe të vazhdojnë ti bëjnë të ditura faktet historike të asaj që ka ndodhur në Sanxhak për ma shumë se një shekull … ?  

Është e natyrshme se për tu marrë me historinë e një  krahine, së pari duhet  mësuar shtrirja gjeografike e asaj krahine. Kushte fiziko gjeografike që kanë ndikuar në popullimin e asaj krahine.   

Sanxhaku i Pazarit të Ri përfshin një sipërfaqe prej 8687 km², ku jetojnë mbi 400 000 banorë. Nga kjo sipërfaqe 4504 km² i përkasin Serbisë, ndërsa 4183 km² Mali i Zi. Mbi 60% e banorëve të dy pjesëve të Sanxhakut janë myslimanë. Në pikëpamje gjeografike, Sanxhaku kryesisht është hapësirë malore, rrafshnalta me shtrirje të gjerë të pasur me pyje e kullosa, si dhe male.  Gjithë këtë trevë e karakterizojnë thellimet a grykat e lumenjve Lim, Uvac, Ibër, Rashkë etj., me kanjone, gjë që e pasurojnë dhe e bëjnë mjaft atraktiv Sanxhakun.    

Sanxhaku është një rajon kompleks dhe shumë i rëndësishëm nga pikëpamja historike, gjeografike, gjeopolitike, gjeostrategjike dhe pikëpamja ushtarake. Është një territor që ndodhet në mes Serbisë, Kosovës, Shqipërisë, Mali të Zi dhe Bosnjës e Hercegovinës.  

Sanxhaku ndodhet në pjesën qendrore të Gadishullit Ilirik, i ndarë politikisht në mes të dy shteteve të pavarura, Serbisë dhe Mali të Zi. Ai paraqet një lidhje natyrore dhe të pashkëputshme territoriale dhe historike etnike me Kosovën dhe Shqipërinë.  

Duke qenë se i përket viseve më shkëmbore të Gadishullit Ilirik, është rrafshnalta më e lartë e sistemit të Dinariteve. Në tërësi është një “kala malore”, por edhe një udhëkryq që lidhë rrugët, të njohura që nga kohët romake, drejt lumit Morava, Detit Adriatik dhe, nëpër Fushën e Kosovës, drejt Vardarit. 

Hulumtuesit e Sanxhakut hezitojnë të merren me të kaluarën dhe të bashkëpunojnë me të tjerët, sidomos me shqiptarët. Për çfardo që hulumtohet  del që të njejtat ngjarje, lufta, maskara e njejta për shqiptarët të jenë shqiptare, për boshnjakët, të jenë boshnjake, Si Lufta e Nokshiqit ata thonë është luftë që e kanë bërë boshnjakët. Të rrallë janë ata që dinë të thonë të vërtetën. I njëjti hero, p sh , Jakup Ferri, për pasardhësi tij që ndjehen boshnjak , ai ëashtë boshnjak, për at që ndjehen shqiptarë, aiëashtë shqiptarë. Kompozitori  Rexho Mulliqi për dike ëashtë boshnjak për dike ëashtë shqiptarë I gjori nuk ka  kompozu bosnjakisht, vetëm shqip. Të jem më konkret. Historianët boshnjak hezitojnë të jenë prezent aty ku janë historianët shqiptarë.  Është për keq ardhje. Disi po mundohen të largohen nga shqiptarët aq sa është e mundur. Nga bineqë identik, në kusheri, e nga kusheri do të kalojnë në fqinjë. Dhe çka mbetet, fqinjët janëtë rrallë që nuk kanë luftuar në mes veti. Në fakt në Gadishullin Ballkanik vetëm shqiptarët dhe boshnjakët nuk kanë luftuar në mes veti. Gjithmonë kanë qenë në anën e njëjtët.  

A jeni entuziast, qysh ishit në fillim të angazhimeve tuaja për Masbjeshkën, që të vazhdoni me ngulm hulumtimet dhe studimet historike të asaj ane ? 

Entuziazmi nuk shuhet aspak. Kemi arrit në nivelin që më nuk kem kurrfarë hamendje as hezitimi. Një kohë kemi pas një dozë frike se a do të kemi mirëkuptim nga opinioni shqiptar. Në këtë drejtim kemi punuar shumë. Kemi shpenzuar shumë kohë për me i bind vet shqiptarët se popullsia e Sanxhakut  është me prejardhje shqiptare, dhe  janë shqiptarë. Një prej aktiviteteve tona që kem bërë në këtë drejtim është përgatitja dhe shfaqja e ekspozitës:  “Sanxhaku histori e dhimbjes kombëtare”. Kem përmbledhë rreth 100 fotografi, i kem futë në 65 korniza  të formatit 70×50, të punuara në forex, të cilën ekspozitë  e kemi shfaqë mbi 20 herë dhe vazhdon të shfaqet  në të gjithë trojet shqiptare. Ekspozita dëshmon prejardhjen dhe ekzistimin e shqiptarëve në Sanxhak. Me një fjalë kem arrit t’ua kthejmë vëmendjen skeptikëve nga Sanxhaku. Është e vërtetë që pak është mësuar, edhe  në Sanxhak edhe në Kosovë e Shqipëri për demografinë, historinë dhe gjeografinë e Sanxhakut.  

Sigurisht që jeni thelluar në periudhat e luftës së Shqiptarëve të Kosovës për ti dalë zot popullatës së pambrojtur të Masbjeshkës (Sanxhakut) ? Cili është mendimi juaj për qëndresën dhe organizimin e përbashkët të asaj mbrojtjeje ?  

Periudhat e luftës së Shqiptarëve të Kosovës për ti dalë zot popullatës së pambrojtur të Masbjeshkës (Sanxhakut), janë periudhat më të ndritshme kombëtare. Nëpër shumë tubime, manifestime në Sanxhak nga liderët e intelektualët dhe mbarë populli mund ta dëgjoni refrenin : “Sikur mos të ishte ndihma nga Kosova, sot në Pazar të Ri, përkatësisht  në Sanxhakun verilindor (vendbanimet e komunave Sjenicë Tutin e Novi Pazar)  do të kishte vetë 5-10% popullsi myslimane (shqiptare e boshnjake), sikurse që është struktura e popullsisë në Nova Varosh,  Prijepole. Falë ndihmës së 3200 vullnetarëve qëllimi për shfarosjen e popullatës ka dështuar. Atje ku nuk kanë arritur në zonën neutrale  në Bihor të futen vullnetarët shqiptar, në janarin dhe  shkurtin e 1943 ndodhi krimi më i madh  në Ballkan gjat Luftës së Dytë Botërore, me mbi 9000 viktima të pafajshme, gra fëmijë e pleq.  Në shumë raste thuhet se kjo masakër ishte “Srebrenica e parë”. Profesor H. Golosh  me rastin e promovimit të librit në gjuhën boshnjake: Aqif Blyta Kolosi i Sanxhakut, thot: “300 vjet me radhë Sanxhaku është mbrojur nga Shqiptarët”. 

Cilat ishin motivet (shtytjet) për ta mbrojtur atë popullatë të pa krah e mbrojtje; ishin motivet fetare apo kombëtare ? 

Duhet të jemi të sinqertë dhe ta themi të vërtetën. Shqiptarët nuk kanë pasur njohuri të mjaftueshme për ideologjinë, fashiste, naziste e as komuniste. Një gjë për çka kanë qenë të sigurtë, e që u dëshmua edhe më vonë, shqiptarëve vazhdimisht rreziku për zhdukje u ka ardhur nga Serbia. Nuk bëhet këtu fjalë as për  luftë fetare e as ideologjike, por për mbijetesë. Aty ku ka qenë nevoja krerët shqiptarë janë organizuar, iu kanë përgjigj ftesës së krerëve të Sanxhakut. Lufta për mbrojtjen e Pazari, siç thuhet në popull, është e pa shembull, dhe krenari kombëtare për të gjitha kohërat. Të gjitha dokumentet arkivore të kujtdo qofshin, tregojnë se në vjeshtën e viti 1941 në tre  beteja për mbrojtjen e qytetit kanë marrë pjesë 3200 luftëtarë nga Shala e Bajgorës, Drenica, Podguri, Rugova, Rozhaja e Peshteri nën komandën e Aqif Blytës , që ishte ushtarak dalur nga  Akademia e Manastirit.    

1. Ju keni shkruar edhe një librin Aqif Blyta: Kolosi i Pazarit të Ri  dhe rolin e tij në mbrojtjen e Masbjeshkës (Sanxhakut). Çka ju shtyri që ta shkruanit këtë libër ?

Nga qytetarët  e zakonshëm, natyrisht nga të moshuarit për të kaluarën e  kësaj krahine, nuk mund të mendohet të diskutohet pa u përmend  lufta për mbrojtje e Pazarit, e të mos përmenden figurat kryesore të kësaj  kohe, siç janë në radhë të parë Aqif Blyta, Ahmet Daci, Shaban Polluzha, Bilsim Bajgora, Mulla Jakub Kombi. Mulla Zekë Bërdyna, Mulla Iljas Spahiu-hoxha i Brojës, Xhemajl Koniça, Vllezërit Dreshaj të Peshterit, e shumë e shumë të tjerë. Por , për Aqif Blyten njerzit ngritën në këmbë në shenjë falënderimi që sot Pazari është i banuar, ashtu si është . Aqif Blyta dhe Ahmet Daci, të cilit ia kanë vra partizanët edhe dy djem, pas marrjes  së pushtetit nga partizanët e çetnikët, duke e detyruar qytetarët të marrin pjesë, më 21 janar 1945,  janë ekzekutuar publikisht. Kjo ngjarje për qytetarët e kësaj krahine është e pa harruar. Në varrezat    “Gazillar” të qytetit janë varret 144  dëshmorëve shqiptarë nga Kosova , të rënë për mbrojtjen e qytetit.  

Këto tregime dhe  takimi i parë me dy pasardhëset e Aqif Blytës, njëra nga të cilat ende është gjallë, i kam dhënë vetës detyrë ta ndriçoj këtë figurë markante të historisë shqiptare. Në fillim kam hezituar, duke menduar se nuk “ jam rritë me bë këtë punë”, por u detyrove sepse  u binda shumë shpejt se nuk e bënë kush tjetër. Aqif Blyta është thelmelues  i Xhemijetiti, në Shkup e Pazar, dhe nënkryetar, ka qenë deputet në dy mandate, në parlamentin Jugosllav, tre herë është bërë atentat në te  , porositur nga  pushteti. Nënkryetar i Kuvendit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit. Deputet i Kuvendit Kombëtar në Tiranë. Si të mos kesh motiv të merresh me një figurë të tillë . Fati e ka dasht të jem unë, dhe vazdoj ta bëjë,  asgjë tjetër. 

Meqenëse angazhimet tuaja nuk u pritën mirë prej politikës së shtetit serb, njëherit patën filluar edhe etiketimet e njohura tashmë ndaj teje si për një person që “ka qëllim ta “albanizoj” Sanxhakun”, pra ti shqiptarizoj njerëzit e kësaj ane. Ndërkohë, u ndaluar edhe prej BIA-s (shërbimit të fshehtë të Serbisë), kur iu patën ndalur disa orë duke iu pyetur. Për çka ju pyesnin dhe përse ishit shndërruar në shënjestër të atij shërbimi ? 

“Të këqijat vijnë nga i yti” është një thëne popullore. Dy vitet e para pas themelimit të shoqatës ngarendin individë e grupe të ndryshme të na presim, të ofrojnë bashkëpunim. Nganjëherë ia shtroj vetës pyetje, çka mendonin në at kohë, ata të cilët sot nuk duan të më takojnë e lëre më të bashkëpunojmë. Shqiptarët e boshnjakizuar, por jo vetëm ata, kanë problem me identitetin. Ndasitë janë shumë të mëdha si në aspektin politik, edhe  fetarë. Por hiq ma pak edhe rajonal. Peshterasi mbetet peshteras. Jo i mirëpritur për “qytetarinë”.   

Për me qenë i qytetëruar, është dash t’i përshtatësh jetës në qytet. Një ndarje të tillë te ta e kam vërejt te studentët që vinin nga kjo krahinë. Edhe pse është zbehur mjaft sepse  kanë ndryshuar rrethana ekonomike , arsimore e kulturore, por megjithëse vërehet kudo. Tek inteligjenca ekziston një lloj fobie  ndaj të kaluarës.  Dhe, nëse merresh me të kaluarën, dhe bisedon e hulumton për të kaluarën për një shtresë je i pa pranuar, për një tjetër, ia prish rehatinë. Por gjithsesi masa më e madhe janë kureshtarë dhe presin shumë nga ne.  

Këtu fillon  çështja, nëse merresh me të kaluar rreziku për dikë është se nëse mësohet e vërteta del që shumica absolutë  e boshnjakëve të Sanxhakut, por edhe më gjerë del të jetë me prejardhje shqiptare e që një numër jo që nuk e mohon, por krenohet. E pjesa tjetër, e përdorin një shprehje të pa kuptimtë dhe na thonë ju po doni me na shqiptarizuar. Kjo çështje të cilën e ngritin disa pseudo politikan , intelektual e historianë ndërmjet disa mediave elektronike, sa që  për këtë çështje  është diskutuar edhe në parlamentin e Serbisë nga shefi i grupit parlament i SPS famoz të Millosheviqit. Natyrisht  duke u thirrur në mjetet e informimit. Dhe pas gjithë kësaj zhurme, që pesë vite me radhë kam qenë i ndaluar në hyrje dhe dalje  në çdo pik  kufitare me Serbinë. E vitin e kaluar edhe nji ndalesë në kufi që rezultojë me bisedë informative nga njësia për terrorizëm e agjencisë informative  BIA. Të them të drejtën  një gjë të tillë e prisja, sa që kisha dëshirë të ndodhë sa më parë, sepse ishte mundim i madh edhe i atyre që udhëtonin me mua. Ato pritje 30-40 minutash ishin jo të lehta. Edhe pas  bisedës që pata me dy inspektorët , e njëjta gjë po vazhdon, përkudër që unë iu përgjigja në çdo pyetje që ishin të interesuar. Shoqata dhe ne  aktivistë e shoqatës edhe unë personalisht merremi vetëm me punë publike,  duke shkruar e shprehur lirisht opinionet. Për të cilat edhe janë shumë mirë të informuar, edhe pse sipas tyre kinse nuk dinin as pse kam ndalesa në kufi. Por propaganda e mediave po e bëjnë të veten. Ne po qalojmë në këtë aspekt , si zakonisht, edhe pse ne si shoqatë bëjmë përpjekje të mëdha nëpërmes dy portaleve ( www.kosovapersanxhakun.org  dhe www.dardaniapress.net   në dy gjuhët ta mbajmë të informuar edhe Sanxhakun edhe Kosovës  dhe shqiptarët kudo që jetojnë, medojmë se nuk e kem përkrajen e duhur nga medit dhe institucionet. 

A shprehin dëshirë politikanët e Sanxhakut që tu takojnë sërish, apo nuk duan që tu takojnë më për arsyet që mund të mirren me mend ?    

Në këtë pjesë ku ne jemi më të përqendruar me aktivitete, në Sanxhakun verilindor që përfshinë  komunat Sjenicë, Tutin e Novi Pazari  shumica e popullsisë është jo serbe ekzitojnë tri grupe apo të themi tre parti politike. Një që e kryeson Rasim Lajiq, që tradicionalisht është aleate e pushtetit të Beogradi, tjetra e ish politikanit të ndjerë Mytiut Zukorliq, që me kalimin e kohës po ashtu  u fut në koalicion me  partinë e  presidentit Vuçiq dhe partia tjetër sipas dy të parave, pro shqiptarë, që mbështet “Albanizaciju“, pra shqiptarizimin është partia e parë e themeluar në Sanxhak Partia e Akaionie Demokratik, (SDA) të Sanxhakut të cilën e udhëheqë mbi 30 vite  lideri Dr.Sulejman Uglanin. Me të partinë  që e kryeson  Lajiq, me at lokale  takohemi nëpër takime formale, por ma ata qendrore, nuk kem pasur  asnjëherë ndonjë takim. Sa për sqarim, Rasim Lajiq është lider i dy partive lokale SDP me seli në Novi Pazar dhe asaj qendrore me seli në Beograd. Me Rasim Lajiq dhe deputetët e tij, kem pas rast në një varrim të jem bashkëpjesëmarrës, përndryshe jo. Me deputet e SPP, të cilën e udhëheqë djali i Myftut Zukorliq, ka vite që nuk kem takim , por formalisht nuk kanë ndonjë urrejtje  të hapur ndaj neve.   

Lidhjet mes popullatës se Sanxhakut dhe Kosovës janë të natyrës vëllazërore, familjare, gjenetike, miqësore por jo fqinjësore sikurse me popujt tjerë. Pavarësisht si ndjehen apo deklarohen Dacajt, Daca, Daciqët ata janë një vëllazëri. Mandej: vëllazëria  Lajqi. Ljajić , Ljaić janë një, dhe për çdo vit i kanë takimet vëllazërorë, herë në Dugapolanë, herë në Rozhajë herë në Rugovë.  

Qëllimi parësorë i shoqatës është që këto lidhej ti ruajmë t’i kultivojmë. Kontaktet, lidhjet janë për çdo ditë e më tepër duke u përmirësuar. Thjeshtë, botërisht , miqtë dhe armiqtë tanë dhe të tyre e din se ne jemi një popull fatkeqësisht që flasim dy gjuhë. 

Je i njohur se në një pjesë të Kosovës, sidomos në rrethinat e Pejës dhe Istogut, ka pasur dhe fatmirësisht ende ka banorë të Sanxhakut (Masbjeshkës), sikurse edhe të Plavës e Gucisë, që janë vendosur aty para periudhës së autonomisë. Deri në kohën e autonomisë së Kosovës, ata që kishin origjinë shqiptare pavarësisht se mund të kenë folur serbisht, detyroheshin që ta fshihnin identitetin kurse ata që dinin shqip udhëzoheshin të mos e flsnin gjuhën shqipe. Tashmë dihet se UDB-a ishte direkt e përzier në asimilimin e tyre për hirë të interesave serbomëdha. A keni njohuri për veprimtarinë e tillë …? 

Siç edhe e përmenda ma herët, planet serbomadhe për asimilimin, dëbimin zhdukjen e shqiptarëve kanë ekzistuar gjatë gjithë historisë. Popullsinë e Sanxhakut kanë shpresuar se do ta serbizojnë: Këtë nuk e kanë arritur. Megjithë atë nuk kanë arritë as që ta bosnizojnë.   

Këtu dua ta bëjë një shpjegim për boshnjakët. Më në fund është e ditur se jo të gjithë boshnjakët janë sllav. Një pjesë e madhe e tyre  janë jo vetëm që janë ilir, por janë shqiptarë të asimiluar. Ky fakt ka ndikuar që në ADN boshnjake të jetë përqindja aq e madhe. Kur fola për  migrimet tregova se për numrin e popullsisë në B e H me prejardhje nga Sanxhaku. Kjo është më se e ditur se ata nëse nuk janë shqiptarë janë me prejardhje shqiptarë Në mesin e tyre ende flitet gjuha shqipe.  

Unë mundohem gjithherë të bazohem në hulumtime të cilat i kam bërë në terren. Popullsia e Sanxhakut që ka migruar në Kosovë dallon nga  boshnjakët muhaxhirë të Bosnjës, nga boshnjakët e Gorës dhe të Zhupës së Sreckës.   

Kam zhvilluar dhjetëra histori gojore me  banorë të Sanxhakut dhe me prejardhje  nga Sanxhaku, në Kosovë, Maqedoni. Nga të gjitha këto hulumtime kam ardhur në përfundim se ne  i kem quajtur boshnjak, për, çka edhe  na u janë falënderuar.   

Jam marrë me hulumtimin e mbiemrave në Sanxhak, por edhe me mbiemrin Boshnjaku që e gjemë në Kosovë. Mandej edhe  lagjes së Boshnjakëve në Prishtinë dhe  Mitrovicë.  

Profesoresha, Fatime Boshnjaku, e cila jeton  në Gjakovë, në pyetjen time nga e keni marrë mbiemrin Boshnjaku, thotë: Ne jemi kelmendas të Peshterit. Nga padituria pra duke mos ditur se Peshteri  ka qenë i banuar me shqiptarë, të ardhurin në Dukagjin nga andej vet shqiptarët të parët tanë i kanë quajtur boshnjak.  Këtë e kanë dëshmuar banorët e Plavës. Të cilët ata vet kanë qenë të habitur se si shqiptarët e Plavës, kur janë shpërngul në Kosovë, për me u akomodua sa ma lehtë dhe me qenë më të “përshtatshëm” nuk kanë folur shqip. Në këtë situatë si kanë mundur ti quajnë ndryshe, kur ata nuk kanë qenë serb e malazezë edhe pse kanë folur serbokroatisht dhe i kanë konsideruar si serb, apo malazez të përkatësisë islame deri në vitin 1971.  

Ismet Azizi, kryetar i Shoqatës “Kosova për Sanxhakun”

I kam intervistuar banorët në lagjen,  përkatësisht “Mahallën e Boshnjakëve”. Në këtë lagje  ende pa e marrë këtë emër ka pasur boshnjak të ardhur si muhaxhir nga Bosnja, në mesin e tyre  njëra nga familjet që po më kujtohet janë Atiqët. Por, kjo lagje ka filluar të quhet “ Mahalla e Boshnjakëve” pas ardhjes se  banorëve nga Peshteri. Edhe këtu  shqiptarët vendorë i kanë quajtur edhe pse këta ma vonë në vitin 1971 e këtej  janë deklaruar Mysliman, prap se prap lagja ka mbete ashtu siç e kanë quajtur vendorët. Të jemi të drejtpërdrejtë, lëre më që të ardhurit  në Kosovë, por as ata në Sanxhak deri në vitin 1993 nuk janë deklaruar e as që iu ka pëlqyer me i quajtur boshnjak, e edhe më pak bosnian (bosanci) por Musliman, komb i ri, që e çpiku Titoja, për  ti përgledhur boshnjakët mysliman të Bosnjës e me këtë edhe Goranët, Torbeshët, e edhe një numër të madh të shqiptarëve në Mal të Zi, si edhe  të Sanxhakut Jugor dhe verior në Serbi përkatësisht Peshterin e Poshtëm dhe Peshterin e Lartë, bashkë me vendbanimet e luginës së Ibrit dhe lumit Rashka rreth Novi Pazarit dhe fshatrat e  Rogoznës. Kam ardhur në përfundim se nëse i merrni dhe i dëgjoni intervistat gojore të realizuara me më se njëzet sosh , do të shihni këtë çfarë po ua them unë. Por, përkundrazi intervistat përveç që janë të publikuara në portale dhe rrejtët sociale po shpresojmë shumë shpejt do të botohen në një përmbledhje në shqip, boshnjakisht dhe anglisht, ashtu siç janë të video xhirimet e publikuara.