Nga: Xhemaledin SALIHU, profesor
Preshevën në kohëra të ndryshme e sunduan Romakët, Bizantët, Sllavët, Turqit, Jugosllavët, mirëpo ajo asnjëherë nuk u dorëzua dhe me dinjitet dhe xhelozi ruajti dhe mbrojti traditën e kulturës popullore.Ajo nëpërmjet vallës dhe këngës, të veshur me veshje kombëtare edhe me plis të bardhë protestoi, kundërshtoi, por edhe luftoi pozitën e saj të prapambetur shekullore dhe ditti që nëpërmjet valles dhe këngës me plis të bardhë në kokë, të gëzohet në dasma, gazmende e festa familjare e kombëtare.
Në Preshevë ishte traditë popullore që të vishen tirqit e zi, këmisha e bardhë, xhamadani dhe Plisi i Bardhë, nga persona të njohur,të dalluar në veshje, duke filluar nga Emin Kurbaliu, Isa Bina, Ali Rrustemi, e të tjerë, të cilët ishin paria e Preshevës..
Presheva banohet me shumicë shqiptare dhe aktualisht shtrihet në jug të Serbisë dhe qysh në Antikë ka bërë pjesë në territorin e Dardanisë.
Në Preshevë jetojnë kryesisht Shqiptarët me 95% të popullatës.Popullatën tjetër e bejnë Serbët, të cilët erdhën përmes kolonizimit në Preshevë dhe ajo Rome.
Shqiptarët e Preshevës, me kohë e lidhën fatin e tyre me Kosovën dhe morën pjesë aktive në të gjitha Lëvizjet Kombëtare dhe politike të Shqiptarëvë të ish-Jugosllavisë për të drejta dhe çlirim e bashkim kombëtar.
Edhe pse pas viteve 1454 e 1455, Presheva u pushtua nga Perandoria osmane, ajo asnjëherë nuk u pajtua me gjendjen e vështirë nën sundimin turk otoman.
Në Kryengritjen e Dervish Carës, më vitin 1844, e cila ishte kryengritje për Shqipëri Etnike mori pjesë edhe popullata shqiptare e Preshevës.
Kryengritja e Shqiptarëve kundër Perandorisë Otomane me në krye të Madhin Idriz Seferi, ku ishin të pranishëm shumë kryengritës preshevarë me plisa në kokë, në Kaçanik, më 1910 dhe në Shkup, më 1912: Hasan Kadriu-Plaku, Kurtë Tërrnava, Mulla Sinan Maxherja e të tjerë.
Kryengritësit me Idriz Seferin në Kaçanik
Kryengritësit me Idriz Seferin në Shkup
Më 1911, në Prishtinë Vilajetin e Kosovës duhet ta vizitonte sulltani Hamiti dhe porosia e tij ishte që t’i bëhej pritje madhështore, ku do të merrnin pjesë edhe Grupi i Këngëtarëve dhe Vallëtarëve nga Presheva, të veshur me veshje kombëtare e plis të bardhë. “Vallja preshevare ishte një protestë e gjithë popullatës shqiptare kundër sulltan Hamitit dhe sundimit shekullor të Perandorisë osmane /Xhemaledin Salihu, Kultura shqiptare në Preshevë 1945-1995, Preshevë, 1999, f.62,631 /Mehmet Kajtazi, Vallja preshevare si protestë, Bujku. Prishtinë, më 12 gusht 1994/2
Në qershor të vitit 1930, Grupi i Vallëtarëve dhe Këngëtarëve nga Presheva të veshur më veshje kombëtare dhe plis të bardhë shkojnë në Beograd dhe marrin pjesë në manifestimin kulturor dhe gjimnastikor të organizatave “Soko” të Jugosllavisë Mbretërore. /Kujtimet e Mulla Tefik Osmanit nga Presheva/Xhemaledin Salihu, Presheva pjesë e pandarë e Lëvizjes kombëtare nëpër shekuj, Preshevë, 2017, 186/3
Presheva në fotografi të vitit 1913, ku shihen banorët shqiptarë me veshje komëbëtare dhe plisa në kokë. Në foto, poashtu hihet rruga e Gjilanit, në të cilën organizohet panagjyri I themeluar më 1519.
Presheva më 1916, në foto shihet qendra e saj, ku të hëneve organizohej tregu I qytetit, një numër I madh banorë shqiptarë shihen me plis të bardhë.
Nga e majta: Deli Meta-Sefer, Zymer Ajeti-Peçenë, të Preshevës dhe I treti I panjohur të fotografuar para LDB me veshje kombëtare e plisa të bardhë.
Nga e majta: Nazmi Ymeri, A.Krashnica-Presheva, Ibrahim Meqa-Gjakova, Gjatë LDB, luftëtarët e Lirisë me Plisa.
Në prill të vitit 1941, në Shkup u themelua Lëvizja Kombëtare për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar, me shumë patriotë nga Presheva, të cilët e organizuan organizuan demonstrata te Ura e Gurit në Shkup dhe aty të gjithë me plisa të Bardhë kërkuan bashkimin e Shkupit, Kumanovës, Preshevës dhe Gjilanit me Shqipërinë Etnike.
Tubimet pas LDB në Preshevë oranizoheshin në qender të qytetit dhe shumica e popullatës ishte me plis të bardhë. Kjo foto e dëshmon.
Pas LDB në Preshevë hapen shkolla fillore katërklasëshe në të gjitha
vendbanimet e mëdha. Në Caravajkë, mësimi ka filluar në vitin shkollor 1947/48 dhe mësimi është mbajtur në shtëpi private. Me ndërtimin e ndërtesës së Kooperativës bujqësore filloi mësimi të mbahet në lokalet e saja deri më 1954.
Edhe pse ishin kushtet e vështira të punës, mësuesit atdhetarë dhanë maksimumin
e tyre në procesin edukativo-arsimor, vetëm e vetëm për t’i edukuar nxënësit në frymën e atdhetarizmit.
Kështu veproi edhe mësuesi nga Bushtrani Kadri Rexhepi, i cili gjatë vitit
1950/51 punoi në Caravajkë, në klasën e tij nxënësit vinin në shkollë me plisa.4
Mësuesi Kadri Rexhepi me nxënësit e vitit shkollor 1950/51 në Caravajkë, me
plisa të bardhë në kokë.
Shkolla fillore “Migjeni” në Caravajkë të Preshevës, nxënësit dhe mësimdhënësit me plisa të bardhë në vitin shkollor 1955/56
SHKASH “Presheva” dhe “Abdullah Krashnica” të Preshevës në programet e tyre kulturore-artistike me veshje kombëtare dhe plisa të bardhë.
Me Plisin e Bardhë nga Presheva u varros Ndrek Luca, Artist i Popullit nga Shqipëria
SHASH “Presheva” më 1955/56 në Ristovc të Serbisë SHKASH “Abdulla Krashnica” Preshevë, më 1956/57
Gjatë viteve 1980, 1981, 1982 dhe 1983, Shtëpia e kulturës “A.Krashnica” planifikoi edhe programe kulturore artistike të importuara, sidomos në gjuhën shqipe.Kështu u realizuan edhe disa programe nga Shqipëria, Turqia dhe Greqia.1
U realizua edhe vizita e Teatrit Popullor “Migjeni” Shkodër, i cili shfaqi dy shfaqje të dramës “Baca i Gjetajve” të Fadil Krajës, në regji të Serafin Fanko, ku rolin kryesor e pati Ndrek Luca, në rolin e Bacës.
Isa Alibali, drejtor i Teatrit në librin: “Rrënjë Dashurie, Shkodranët për Kosovën” Tiranë, 2012, f.95 shkruan:5
“Në shfaqjen e dytë, ndodhi një ngjarje jo e zakonshme. Kur në fund të shfaqjes aktorët dalin për të përshëndetur spektatorët entuziastë, një plak, me hap të ngadaltë i ngjitet skenës, i mbajtur nga dy nipat e vet. I afrohet Ndrekë Lucës, i heq qeleshën nga koka dhe i vë të veten. Sala nuk përmbahet më. Duartrokitjet e fuqishme, të cilat u shtuan tepër nga shpërthimet e papërmbajtshme, u dukën si një shpërthim i shpirtit të kombit tonë.
Plaku nuk lëvizi nga skena. Ishte bërë pjesë e trupës së teatrit, si të ishte një nga aktorët më të vjetër. Herë pas herë i fryhej gjoksi dhe dukej se donte të shfrynte diçka që e kishte mbërthyer të tërin.
Të gjitha shfaqjet e tjera Ndreka i bëri me qeleshen, që i dhuroi plaku patriot nga Presheva.
E ruajti përgjithnjë këtë relikë të rrallë.
Kur në vitin 1993 i ra infarkti i dytë, para se të ndahej prej nesh, porositi të shoqen dhe të birin që ta varrosin me atë qeleshe, të dhuruar aq bujarisht dhe aq solemnisht nga vëllezërit e një gjaku.
Amaneti u zbatua. Ndrekë Luca u nda nga jeta me qeleshen e plakut nga Presheva, për ta ruajtur e për ta mbajtur pranë vetes përjetësisht.”1
E kërkova plakun e Preshevës, disa herë e takova dhe e luta të tregoj se a ishte ai që i dhuroi plisin Ndrek Luca, asnjëherë nuk mora përgjigje, sepse ai shkoi në haxhillëk dhe plisin e zëvendësoi me atë qeleshe arabe.
Esat Rexhepi/1944…/6
Esat Rexhepi I lindur në Muçibabë, më 1944.Prindit I kane vdekur herët dhe ka mbetur jetim.
Më vonë paska shkuar në Llojan, në Maqedoni, fshat afër kufirit Serbi-Maqedoni. Nga viti 1980 jeton në Preshevë.
Në pyetjen time pergjigjet se baba, gjyshi dhe stërgjyshi sa mban në mend kanë veshur plisin dhe se e ka traditë familjare veshjen e plisit. Ai edhe sot e mban plisin në Preshevë, edhepse falet dhe me plis shkom në xhami.
Në pyetjen time ndonjë ngjarje të keqe apo të mirë lidhur me veshjen e plisit.
Më tregoi se pas vitit 1980, pasi erdhi në Preshevë me dy të rinjë u nis për Kumanovë dhe po sa e kaloi kufirin Serbi-Maqedoni, në Tabanoc shkoi në Fri Shop-in e parë, te Pompa e benzinës, për të blerë cigare, kur ka hyrë brenda policët I kanë thënë qëta heq plisin dhe ky nuk e hoqi, duke I thënë se dal por nuk I hiçi plisin për të blerë cigare. Në të dalë prap e ka ndalur policia dhe I ka rrahur këta të rinjtë, ndërsa Esatit I kanë ra kokës dhe me at rast i ka ra plisi në tokë.Te mjeku nuk e kanë marrë parasysh, por edhe në polici të Preshevës
Nuk e kanë përfillë rastin e tij.
Ngjarja tjetër por me epilog të mirë I ka ndodhur në Surdulicë, duke pritur për biletë, dikush e ka thirrur që të hyjë pa rend dhe I ka thënë se meriton, përshkak se mban plisin, identitetin shumë të rendësishëm shqiptar.
Halit Jusfi/1940-2013/7
Halit Jusufi ka lindur në fshatin Gosponicë të komunës së Preshevës. më 20.05.1940.
Ishte njëri nga tre djemt e Ramës i cili nuk arriti ta njihte babain e tij Halitin/Litën/ që luftoi kundër Perandorisë osmane në çetën e Idriz Seferit dhe që i ri u plagos në grykën e Kaçanikut dhe nga plagët e marra vdiq në burgun e Prishtinës.
Rama lindi më vonë shtatë fëmijë, tre djem dhe katër vajza! Djemtë e Ramës dhe ai vet,Musai, Haliti dhe Sabiti mbanin që në rini plisin e bardhë, në shenjë respekti të babait dhe gjyshit të rënë për çlirimin e vendit.
Haliti e bante dhe e çmonte shumë plisin e bardhë në kokën e tij. Mbaj mend që e lante shpesh e me kujdes të madh në një kallëp druri, të përshtatur bukur pėr ta vendosur aty, dhe me dorë ngadalë e me sapun,mjeshtërisht e me kujdes që mos ti prishej forma plisit, mandej po ashtu e linte në diell, ngadalë të terej dhe kur e nxjerrze për ta vurë në kokë, plisi rrinte në formën e tij, i bardhë i lartë, sa që jepte nji madhështi respekti babait tim, dhe jo vetëm por gjithë atyre që e veshnin.
Ky simbol kombëtar ishte halë në sy për ata që donin të na humbnin farën.
Halitit shpesh i kishte pasë shkaktuar kokëçarje, kur ai donte, ose kishte punë me forcat e rendit!
Njerëzit me plis, ishin të urryer nga slavopopujt që na rrethonin.
Haliti kishte prooblem në dëgjim! Sa punoi pak në Austri, kishte arritur ta siguronte nji aparat dëgjimi, që e barti tërë jetën, sa për ti bërë jetën më të lehtë atij. Ai kishte në përkujdesje nji kohë dy prindërit, deri vonë Tixhën gjyshe, gruan dhe tetë fëmijë.
Ai e donte lindjen e sa më shumë fëmijëve dhe haptas thoshte ne duhet sa më shumë të shtohemi. Gjatë disa viteve, sa nuk dëgjoi iu kishte pasë përvjedhur leximit të librave,duke ja siguruar vëllai i vogël Sabiti, që arriti të shkollohej dhe punoi për shumë deceni si arkatar në komunën e Preshevës.
Prehja e shpirtit të Halitit në lexim, e ndihmoi ta kuptonte jetën, ta njihte atdheun dhe e bëri edhe më të dieshëm e që lehtë bisedonte me njerëz të shkolluar më vonë.
Ishte bërë i mirë, dhe tërë fshati i madh i Rahovicës më vonë e thirrni baba Lit.
Plisi dhe respekti që ai kishte për te, e bënë figurë stoike për ata që e njohën.
Halitit ndodhte ti prishej aparati i dëgjimit dhe për ta rregulluar shkonte vetëm në Shkup!
Më 1 prill 1981, pikërisht ishte në Shkup, la në mëngjes aparatin për ta rregulluar dhe planifikoi për t’u kthyer pasdite me autobusin që ishte lidhje e rregullt Shkup-Preshevë.
Ai mori aparatin e dëgjimit dhe me të ngutur iu drejtua stacionit të autobusave, autobusi ishte i ndezur, për tu nisur për Preshevë. Iu afrua derës dhe vozitësi i autobusit, maqedon e pyeti për biletën. Haliti i tha, që do ta merrte në autobus. Menjëherë e vërejti se vozitësi i autobusit me një urrejtje të madhe e shikonte, me që Lita kishte plisin e bardhë mbi kokë dhe gazetën Rilindja që sapo e kishte blerë rrugês për stacion e për ta lexuar në autobus!
Me një ton nënçimi i kishte pasë bërtitur vozitësi, shko bleje biletën në stacion të autobusave, në gjuhën serbe. Haliti ia ktheu: po ju jeni gati për tu nisur, mos nuk po mjafton koha, unë nuk kam tjeter lidhje për Preshevë, ju lutem. Mirëpo, vozitesi me urrejtje të madhe it ha: nuk mund të hysh në autobus, pa biletë.
Babai me një të ngutur i ofrohet kioskut dhe blen biletën, por kur del, e vëren që autobusi po delë ngadalë nga stacioni i autobusave. Haliti Haliti u ngjit për dere të autobusit, mirëpo vozitësi shpejto ate dhe ky ran ë tokë. I indinjuar nga sjellja barbare e vozitësit maqedon, u drejtua në stacion të autobusave për ankesë.
Nuk e përfillën ankesën e tij, edhepse i thanë se nesër mund të ushëtoje për Preshevë, me të njjëjtën biletë. Haliti nuk kishte ku të bunted he vërejti se një kombibus shkonte për Kumanovë, ndërsa vërejti së zyrtarja e lajmëroi me telefon policinë.
Bbai im Haliti vozitësit dhe bashkëudhëtarëve i tregoi ngjarjen, vozitësi it ha sikur ta kasha ditur nuk do të merrsha për Kumanovë.
Po sa arriti në Kumanovë, policia e mori në pyëtje dhe në fund e lirua, duke i thënë se përshkak të familjes dhe fëmijëve e liruan, se përndryshe do t’i jepnin dajak.
Pasi e liruan, nuk shkoi në Preshevë, por fjeti në corridor të Spitalit në Kumanovë.
Në fund të bisedës më Hyrije Jusufin, poete për familjen e saj, ajo më tha rregullist për shkak se baba i saj, gjyshi Rama, xhaxhai Musa dhe familja e tyre kishin shumë telashë se e veshnin rregullist plisin e bardhë. ‘
Haxhi Murat Jusufi/1896-
I lindur në vitin 1896 në Gosponicë, komuna e Preshevës. Ishte një njeri i ndalur, por shumë i mençur, ashtu fjalen i tij nuk ka mundur askush ta kthej mbrapshtë. Haxhi Murat Jusufi Gosponica i ndjeri prej lindjes e deri në vdekje nuk e hoqi kurrë plisin si shenjë kombëtare.Ai i punoi në komunë të Preshevës shumë vite, por shumë u angazhua edhe nëpajtimin e gjaqeve në Preshevë e më gjërë. Shumë herët, në rini vendosi ta vishte plisin por shum shpejt ran ë sy me veshjen e plisit të bardhë dhe pati shumë sfida në këtë drejtim.
Familja e Murat dhe Halit Jusufit
Në familjen Jusufi e veshën plisin: Ramadan Jusufi(aga Ram) djemt Halit Jusufi, Musa Jusufi, Jusuf Jusufi dhe Bektesh Jusufi.
Shefki Asllani/1935-2017/8
Njerëzit lënë gjurmë në jetë, për shkak të veprave të tyre të mira, fisnike, bujare dhe humane. Njeriu është i detyruar që në Tokë të kultivojë punën e mirë, veprën e ndershme që i sjell edukim njeriut, familjes dhe shoqërisë i sjell zhvillim, kulturë, emancipim dhe progress.
Nga kohërat e lashta, njerëzit rrobat i perdornin jo vetëm që të plotësonin nevojën për mbrojtje nga të ftohtit dhe të ngrohtit, por shërbenin edhe për qëllime shprehëse ndaj shoqërisë.
Thuhet se një njeri me pamje dhe veshje të bukura qëndroi përpara Sokratit i krekosur me prezencën e tij! Sokrati i tha: “Fol që të shoh.”
Megjithatë, mund të themi lirshëm se në ditët e sotme, është veshja e një njeriu, ajo që jep përshtypjen e parë dhe shpreh njëherësh një pjesë të personalitetit të gjithësecilit prej nesh. Veshja dhe pamja e një personi na jep informacione, përshembull mbi origjinën e tij, profesionin, gjendjen financiare dhe statusin shoqëror.Veshja shihet edhe si një mënyrë për të shprehur veten. Madje, psikologët thonë se rrobat mund të ndikojnë në psikologjinë tonë dhe anasjelltas; domethënë ne vishemi sipas gjendjes sonë shpirtërore.
Ka njerëz që mbesin gjatë në kujtesën e njerëzve, edhe për shkak mënyrës së veshjes apo edhe për shkak se kanë përdorur simbolika. I tillë është personaliteti me plis, Shefki Asllani nga Rahovica e Preshevës. Ai ishte person karizmatik, plotë jetë. Fliste pak por me vend, vishej bukur, mbante sahat xhepi me qystek, pinte duhan me llullë, por ajo që e veçonte nga shumë të tjerë ishte shkëlqimi i plisit në kokën e tij – kapelja me të cilën identifikohen shqiptarët. Shefki Asllani, edhe pse i rritur jetim, qysh në moshë të re ishte i frymëzuar për kultivimin dhe ruajtjen e traditës dhe kulturës shqiptare. Ai kishte trashëguar shumë cilësi e veti nga familja e tij e ngushtë, por edhe nga burrat me nam të kësaj nahije e më gjerë.
Paris, 1996
Në moshë të re, si beqar, ai nisi të mbante plisin, të cilin nuk e hoqi gjatë tërë jetës së tij. Këtë vlerë nuk ia mori as Parisi i Francës ku veproi dhe punoi për 31 vite të plota për mirëqenien e familjes.Tregonte se gjithë shqiptarët që jetonin në Paris, saherë që e shihnin me Plis i jepnin përshëndetje dhe u çmallnin me dicka të bukur shqiptare. Madje edhe gjatë kryerjes së obligimit të Haxhit, në qytetin Meke, gjatë tavafit në Qabe, shumë haxhinjë shqiptarë e kishin përshendetur dhe ishin fotografuar me të. Një besimtar nga Shqipëria i paska pas thënë: Të lumtë o mixhë e paske pru shqiptarinë nē Qabe!Tregonte ai vetë se në udhëtimet e tij gjatë rrugës Paris-Preshevë, shpesh herë, për shkak të plisit, e kishin marrë në pyetje policia serbe! Ishte koha kur gjithçka e bukur shqiptare përbënte pengesë për regjimin e Millosheviçit.
Në një rast duke u kthyer nga Parisi, në pikën kufitare të policisë serbe, i bie në sy shkëlqimi i Plisit! Asnjë udhëtar tjetër nuk ishte marrë në pyetje, përveç tij! Asnjërit nuk i ishin kontrolluar valixhet në detaje, përveç tij! Gjatë kontrollit të valixheve polici i thotë: “Ku e ke revolën, atë jam duke kërkuar!” Shefkiu, në mënyrë metaforike, ia kthen: “Zotni, revolja nuk mbahet në kofer?”
Si pasojë e kësaj fjale që kish thënë, atë e kishin kontrolluar në detaje edhe të rrobave që kishte veshur.
Gjatë festave dhe faljes së Bajramit, Shefkiu i urdhëronte djemtë dhe nipërat e tij të vendosnin Plisin në kokë. Kur merrte rrugën për diku dhe planifikonte të rrinte më shumë se një ditë, ai i merrte me vete dy plisa. I dukej e neveritshme dhe e shëmtuar që plisi të pluhërosej. Sa herë që i pluhërosej, ai e lante plisin vetë, me orë të tëra, ngase duhet ditur se si të lahet dhe se si të thahet, ngase për shkak të mosdijes mund të prishej i tëri. Për pastrim kishte një mjet prej alumini që vetë e kishte rregulluar në formën e plisit. Plisin në familjen e tij e ka mbajtur edhe mixha i tij, Fahredin Asllani. Gjatë veprimit në Paris kishin themeluar shoqërinë kulturo-artistike ”Trepça“, e cila kishte shtri aktivitetin kulturor për shqiptarët që jetonin në Paris. Shefki Asllani ishte nënkryetar, ndërsa kryetar ishte Abedin Lepraj, sot dëshmor i Republikës së Kosovës. Në organizimin e shoqërisë “Trepça”, janë mbajtur shumë aktivitete kulturore në bashkëpunim me ansamblin “Shota“, ku shpesh herë ishin ftuar artistë nga Kosova. Asokohe, u hapen shkolla shqipe, organizoheshin drama, si dhe aktivitete humanitare për të ndihmuar jetën institucionale në Kosovë, dhe jo vetëm. Haxhi Shefki Asllani, pas daljes në pension, jetoi në Rahovicë të Preshevës dhe vdiq në moshën 83 vjeçare në vendlindjen e tij.
Referencat
Alibali, Isa, Rrënjë Dashurie, Shkodranët për Kosovën” Tiranë, 2012, f.95
Kajtazi, Mehmet, Vallja preshevare si protestë, Bujku. Prishtinë, më 12 gusht 1994
Punimin mbi Halit e Murat Jusufin e shkroi Hyrije Jusufi, poete nga Presheva
Punimin mbi Shefki Asllanin e shkroi Leutrin Asllani, imam në xhaminë e Rahovicës së Preshevës
Salihu, Xhemaledin, Bisedë me Esat Rexhepin, më 2023
Salihu, Xhemaledin, Kultura shqiptare në Preshevë 1945-1995, Preshevë, 1999
Salihu, Xhemaledin, Presheva pjesë e pandarë e Lëvizjes kombëtare nëpër shekuj, Preshevë, 2017/Kujtimet e Tefik Osmanit, Preshevë/
