Nga Ilir Seci, Irvington, New York
…Zukama e tyne ma nxirrre gjumin nadjeve në fminine teme…Çdo Qershor dhe fillim Korriku zukama e tyne ishte muzikë per veshët tanë…Zukama e Bleteve në Markaj…Bletet punetore, mijera sosh që në fluturim ngarendnin me kullotë ne lulet e kshtajes, në Resat e kshtajes si u thonë luleve te kshtajes ne Malsine e Gjakoves,(Tropoje)… Resa vjen nga fjala “E re”…
-“A kane resue kshtajtë hala?” – ishte dvetja e dites në muejin qershor në Markaj e anembane Malsise ku ka kshtaje…Nadjeve kur zgjohesha bashke me zukamen e bleteve ndihej edhe ama,(aroma), e luleve te kshtajes,(resave), ama e forte që mbushte mushknite me optimizem e dashni per jeten. Delsha në oborr të shpise me la syte te kroni ku duhej me ecë me shume kujdes sepse kishte me qindra blete aty që pinin uje…”Nanë rueju e mos shkel në blete se drue i mbyt e asht gjynah i madh” – na kish mesue Nana tanaheret…Ne Malsi Bleta adhurohej, aq sa ishte e vetmja gjallese per te cilen thuhej “Vdiq” siç thuhet per Njeriun…Ne Malsi vetem per Bleten nuk asht thane kurre “Cofi” ose “Ngordhi” por asht thane “Vdiq” – “Vdiq Bleta”…
Ndërsa laja syte tane kujdes te gurra, në ajri ndiejsha zukamen e Bleteve qe fluturonin per ne kashnjetet e lulueme në resa…Çfare gjallnie, nji vibrancë që të bante me u ndie kaq mire, si mundet me të ba vetem jeta kur asht ne funksionim perfekt…Çfare palodhshmenie, çfare ngarendje…vargu i bleteve në ajri zulmonte si gjaku në deje…gjaku në dejtë e natyres…Ne fmini shpia jonë në Markaj rrethohej nga parqet e bleteve te ndermarrjeve te shtetit te asaj kohe, Parqet e ndermarrjeve bujqesore te Tiranes dhe Krujes si dhe parqet e ndermarrjes pyjore te Mirdites, që vinin çdo vjete, aq sa ardhja e tyne ishte e pritshme çdo vjete si puna e ardhjes se zogjve shtegtare. Vinin bleterritesit dhe vendosnin secili parkun e vet me nga 100-120 qegja,(koshere), bletesh në roga,(livadhe), rreth shpise tonë…Logu i Gjokhasanit ku asht shpia jone ishte destinacioni ma i preferuem per ta sepse ishte në krye të katundit e bletet aty mujshin me ndjeke kullosen deri në fund të korrikut kur mbaronin resat e kshtajve edhe rrethit bjeshkes. Në Log tonë vendoseshin 10 ose 12 parqe, aq shume sa zukama e bleteve ndihej prej lerg…Bleterritesit e atyne parqeve u bane si te shpise per ne, u miqesuem me ta, Rrustemi nga Tirana që kishte parkun e Institutit Bujqesor te Kamzes, Tafa nga Kruja me parkun e nji nderrmarrje bujqesore, me parqet e shumta te Pyjores se Mirdites ishin Jaku nga Rresheni, Lleshi nga Rubiku, Prenga nga nji katund i Fanit, Bardhoku nga Lura që jetonte në Tirane…u miqesuem me të tane dhe në vitet në vazhdim patem shkue te shpiat e secilit prej tyne. Si fmije kureshtar unë nuk u ndahesha kur merreshin me bletet dhe prej tyne kam mesue aq shume zejen e bleterritjes, jeten dhe zakonet e bleteve, tiparet dhe reagimet e tyne…dhe natyrisht mesova edhe per llojet e mjaltnave sepse keta ishin bleterrites shetites qe ndiqnin kullosat e bleteve anembane Shqipnise…Nga tana llojet e mjaltnave pa perjashtim tanë ata bleterrites që vinin në Markaj në kohen e luleve,(resave), te kshtajes, vleresonin ma se shumti mjaltin e kshtajve.
-“E ruejme edhe per veti dhe familjet tona.” – shpreheshin…
Po çka e ban kaq unik mjaltin e Kshtajve?
Per me dale te pergjigjia e kesaj pyetje si fillim duhet me fole per origjinen e kshtajes dhe lulen e saj…Legjenda e lashtë romake difton se si Nimfa Nea, nji nga vashat shonquese të perëndeshës Diana, bani çmos me hjekë qafe perendine Jupiter që i vardisej dhe kur vardisjet e tij të bezdisshme u bane të pdurueshme, ajo kreu vetëvrasje. Për këtë, ajo u shndërrue në nji pemë të bukur të harlisun në gjelbrim, me fletë të gdhendura me damare si damare njeriu, lule të bukura dhe fruta jashtëzakonisht të shijshme, të fshehuna e të ruejtuna në nji eshkë me gjemba. Prej aty rrjedh edhe emni i Kshtajes, nga fjala “Castanea” – që perbahet nga “Casta” – (ne shqip “e paster, e purifikueme, e virgjën”), dhe “Nea” – (që asht emni i Nimfës Nea)…E permenda këtë legjende sepse nga pikëpamja mitologjike evokon sakrificen sublime per me u ruejte pastertia, kurse nga pikepamja historike ka bazen se Kshtajen si peme e kane perhape Romaket…Ata e prune nga Azia e Vogel dhe e perhapen ne tane pellgun e Mesdheut perfshi edhe trojet shqiptare…E perhapen per frutin qe ban, per vleren e saj si lande drusore dhe per mjaltin e kshtajes te cilin atebote e quenin “Dhurata e ambël e Hyjnive”, shprehje qe ende ruhet edhe sot në Itali, aty ku nxirret ky mjalte – “Miele Di Castagno” – në ato zona të Italise ku vilet ky mjalte ende e quejnë “Dolce dono di Dio” – “Dhurata e ambël e Zotit”.
Dihet që llojet e mjaltnave janë të pakufishme, siç jane edhe lulet ose bimët nga të cilat merret poleni që mbledhin Bletët në kullosa. Zonat gjeografike, naltesia mbi nivelin e detit si dhe stina në të cilën nxirret ky mjalte, të tana kanë nji ndikim vendimtar në prodhimin e tij. Nuk duhet me harrue se Bletet e mbledhin polenin kudo, nga lule të ndryshme, prandaj asht thuesje e pamujtun me pasë nji mjaltë të prodhuem nga nji lule e vetme, “mjaltë njilulësh”,(“unifloral” si quhet), dhe vetëm kshtaja kur reson e krijon këtë privilegj dhe mjalti i saj asht ekskluzivisht nga nji lule e vetme…kush ka pa masivin e madh të kshtajve në Malsine e Gjakoves e ka parasysh se per çka po flitet…
Bleta e ndihmon Kshtajen e Kshtaja e ndihmon Bleten…Kshtaja i ka lulet mashkull dhe femen dhe Bleta qe kullot ne resat e saj ia kryen pllenimin…Resat jane të gjate mbi gjashte centimetra dhe bleta gjan polen me bollek aty… prandaj ky mjaltë përmban nji sasi të madhe të kokrrave të polenit të cilat i japin ate shije aq të fortë. Kjo asht nji prej përparësive kryesore te ketij mjalti sepse prania e fortë e polenit ia rrit vlerën ushqyese duke e pasunue…Fale nivelit te nalte te polenit ky mjalte ndihmon në qarkullimin e gjakut dhe asht po ashtu nji tonik shumë i mirë. Prandaj mjalti i paster, (i papërpunuem), i kshtajes asht mjalti ma i pasun në botë me antioksidantë.
Indeksi i ulët i Glicemisë në mjaltin e Kshtajes shpjegon arsyen pse ky mjaltë shijon si i idhët e jo i ambël si shumica e mjaltnave tjera…kjo e ban mjaltë te persosun për diabetikët. Përmbajtja e naltë e fruktozës në mjaltin e kshtajës e ban që me i rezistue grimcimit,(kokrrizimit), çka e ban atë mjaltë me ndejtë në gjendje te langët për nji kohë të gjatë. Ketu në Amerikë kam kerkue e gjurmue plot libra studimore dhe revista shkencore mbi Kshtajen dhe mjaltin e saj dhe kam mesue se në dekadat e fundit Mjalti i Kshtajes asht nji nga varietetet ma të studiueme në kërkimet e studiuesve te farmaceutikes qe vleresojne vetitë anti-mikrobe të ketij mjalti. Shumë studime kërkimoro-shkencore kanë dale në perfundime se ky mjalte ka përmbajtje te pasun mineralesh dhe nivele jashtëzakonisht të nalta të acideve fenolike, veti të fuqishme anti-oksidante dhe anti-bakteriale. Mjalti i Kshtajes përmban nji numër të madh të kripnave minerale si magnez, bakër, hekur, vitamina B dhe C. Nga studimet ka rezultue se ky mjaltë ka nivel te nalte tanini dhe me vetite kurative asht veçanërisht i dobishëm për sistemin e qarkullimit të gjakut dhe rekomandohet për sëmundjet kardiovaskulare. Ndihmon në rregullimin e funksioneve të mëlçisë, semundjeve gastrointestinale dhe asht efektiv në trajtimin e ulçerave të stomakut dhe zorrëve. Mjalti i kshatjes asht vleresue si ma i pasuni nga tanë mjaltnat persa i takon elementëve si Kaliumi, Magnezi, Mangani dhe Bariumi, por edhe në Fruktozë dhe Taninë, për shkak të pemës së kshtajës. Mjalti i kshtajës asht mjaltë natyral antiseptik, me veti stiptike, dezinfektuese dhe shëruese veçanërisht të dobishme në sistemin urinar dhe tretës, qe lufton mikrobet në zorrë.
Fruktoza ne nivel shume të nalte asht një rezervë shumë e mirë e energjisë. Mjalti i kshtajes asht shumë i pasur me fruktozë. Konsumimi i rregullt i mjaltës se kshtajes largon lodhjen e trupit. Asht ilaç per puçrrat që janë problem per shumë njerëz. Fale vetive anti-bakteriale mjalti i kshtajes e rigjeneron lekuren duke shërue puçrrat. Për shkak të antioksidantëve të lartë që përmban i parandalon rrudhat e krijueme nga mosha dhe plakja. Mjalti i kshtajes e forcon sistemin imunitar pse ne perbamje ka vitaminë B, vitaminë C, kripna minerale. Tue qene i pasun me hekur i forcon muskujt dhe kockat, shton qarkullimin e gjakut duke ndihmue në parandalimin e atakut kardiak sepse ulë kolesterolin dhe forcon ritmin e zemrës. Meqe asht i pasun me antioksidant ky mjalte asht i mirë për sëmundjet e artritit të cilat shkaktojnë inflamacion në kyçe. Jane te mirenjoftuna efektet e ketij mjalti kundër gripit, rrufës dhe ftohjeve që hasen shpesh kur ndrron moti. Ndikon në kollën dhe bajamet. Mjalti i kshtajes asht gjithashtu efektiv per sëmundjet e syve, ndihmon shikimin dhe zvogëlon rrezikun e sëmundjeve të syve si kataraktet.
Para tre vitesh ne revisten “Biokimia e Ushqimit” pata lexue mes tjerash edhe nji perfundim shkencor mbi nji veti kurative te panjoftun ma pare, vetine mbrojtese te ADN-së :
“Përmbajtja e naltë fenolike e mjaltit të kshtajës kontribuon në aftësinë rezistuese ndaj damtimit të ADN-së…dhe mund me qenë e dobishme në aplikime të ndryshme si ilaçet, produktet kozmetike dhe ushqimi.” – “Biokimia e Ushqimit” (Janar 2018), (“The high phenolic contents of chestnut honey contribute to the ability to resist DNA damage…and can be useful in various applications such as medicine, cosmetics, and food.” ~ Food Biochemistry (January 2018)…
…Pra ma se e vertete thanja e moçme në Malsi – “Mjalti i Kshtajes asht ilaç.”…Nga pervoja shekullore e kane dite…Italianet me te drejte e paskan quejte “Dhurata e ambel e Zotit.”…Italianet qe ia dine vleren dhe e çmojne kete mjalte ma shume se askush tjeter ne bote… Italia qe mban vendin e pare ne bote per festivale të Kshtajës…mbahen në fillim të vjeshtës, ne muejt shtator-tetor organizohen shumë panaire dhe festivale per Kshtajen dhe Mjaltin e saj qe perdoret gjanesisht ne gatime, ushqime e ambelsina…Festivale si ne Montalcino, “Java e Mjaltit”, (Settimana del Miele), ne Soriano nel Cimino, “Festivali i Kshtajës” (La Sagra della Castagne), ne Summonte (AV), (Sagra della Castagne), Sassofortino (GR), (La festa Della Castagna), Trecchina, (PZ),(Amici della Castagna), Valle di Soffumbergo, Faedis (UD), (Festa delle Castagne e del Miele di Castagno)… gjithashtu festivale mbahen edhe ne tjera vende tjera si në Francë-Monts d’Ardèche, “Festivali i Kshtajës” (Castagnades d’Automne), nji seri festivalesh në Parkun Natyror të Monts d’Ardèche, ne Greqi-Arna në prefekturën e Laconias, “Festivali i Kshtajës”, Zvicër-Bregaglia, ne Zvicër – “Festivali i Kshtajës”,(Festival della castagna, Kastanienfestivali), ne SHBA-Rowlesburg, West Virginia, “Festivali i Kshtajve”,(Chestnut Festival),etj…kur sheh tane keto celebrime te vjen keq se si nuk e kemi edhe na ne Shqipni nji tradite si kjo…
***
…Sa here me kujtohet dita e vjeljes se mjaltit kur ne shpine tone lironim nji dhome per me nxjerre bleterritesit mjaltin me centrifuga…Merreshin voshtinat,(hojet), u hiqej me thike korja e dyllit qe ia kishin vndue bletet punetore dhe 4-5 voshtina vndoheshin ne centrifuge…e rrotullonim me manivel dhe perfundi centrifuges, nga tubi i shkarkimit gufonte mjalti si qelibar…me ngjyren dhe amen,(aromen), e pagabueshme, unike qe e ka vetem ky mjalte…
