Bisedë: Zuvdi Hoxhiq-Berisha, shkrimtar nga Podgorica
Intervistoi: Bajram Kabashi, shkurt 1996
Zuvdi Hoxhiqi : Mitikja në veprën time i ka rrënjët në Guci
Edhe po të mos ishte ajo bllokadë, dalja në gjuhën shqipe do të më gëzonte, sepse unë, desha s’desha, i takoj kësaj tradite shpirtërore, pa marrë parasyshë që shkruaj në gjuhën tjetër,
Mendoj se kjo dihet nga proza ime, në veçanti nga “Ylli i Davidit”, për çka do të bindet lehtë lexuesi shqiptar. – Thonë se nëse nuk ka artistë pa vendlindje, atëherë ka, mjerisht, vendlindje pa artistë. Në këtë vështrim ana jonë ka pasur me të vërtetë fat. – Mali i Zi është viktimë e fundamentalizmit serbomadh, ai nga lufta është kthyer i poshtëruar dhe atë e presin “njëqind vjet turpi”. – Jam rritur atje, ku Bjeshkët e Nemuna janë më të mëdhatë dhe më të bukurat… Aty njeriu jeton në harmoninë më të plotë me natyrën, mëson prej saj.
I vënë re si gazetar dhe publicist, reporter dhe udhëpërshkrues, redaktor revistash dhe gazetash, nismës i aksioneve të rëndësishme, por edhe si një vizatues dhe grafist i talentuar, Zuvdia Hoxhiqi është më i njohur si një shkrimtar, i cili e ka begatuar letërsinë me “Afshin e zjarrtë të Bjeshkëve të Nemuna”, vepra, e cila e ka renditur mu në krye të letërsisë që krijohet në këto hapësira. Botuar nga “Gjon Buzuku”, sa i doli romani “Ylli i Davidit”, ndërsa në Ulqin është në vazhdim ekspozita me vizatime të tij “Visore ulqinake”, e cila ka zgjuar një interesim të madh.
Kritikët që kërkojnë ndjesë që është “një kohë e tillë”!
Kritikët dhe lexuesit shtyhen në lavdëratat për krijimtarinë Tuaj. “Yllin e Davidit” e konsiderojnë një vepër kulminante. Edhe reportazhi Juaj “Një ditë jete” u ka pëlqyer jashtëzakonisht shumë lexuesve. Adhuruesve të pikturës u pëlqejnë gjithashtu grafikat dhe vizatimet Tuaja. Pas “Vitit të Gucisë” (dy botime) dhe “Dimrit”, ja edhe “Ylli i Davidit” po del në shqipe. A jeni i kënaqur?
Jam i kënaqur derisa krijoj. E ndiej veten si një fëmijë i dhënë pas lojës – jam i rijedhshëm. Bëj vetëm e vetëm atë që dua, që më sjell kënaqësi. Kurrë nuk e kam detymar veten që të bëjë një diçka që “nuk më shkon”. Prandaj i kam ndërruar shpesh hobit – kam vizatuar, jam marrë me botanikë, me alpinizëm, me sport, kam udhëtuar. “Ylli i Davidit” ka ngjallur, me të vërtetë, një interesim të madh, sado që për të më shumë flitet se që shkruhet: organet shtetërore të informimit të Maht të Zi, lëre më të Serbisë, nuk kanë dashur as ta shënonin daljen e tij. Ç’është e vërteta, ka mjaft kritikë, që më shkruajnë se u ka pëlqyer, e ngrenë në qiell, por edhe kërkojnë ndjesë që është “një kohë e tillë”, ndaj nuk mundkan as të njoftojnë për këtë. Madje dhe ata, të cilët patën shkruar se jam “një shkrimtar i madh që del në periudha kohore të mëdha”, “i një force epike të madhe”, “njëri nga më të mëdhenjtë që i kemi”, etj. – tash nuk guxojnë as ta përmendin këtë libër, megjithëse e dinë se është më i mirë. Ose, ç’të thuash për ata, të cilët Ju renditin në antologjitë dhe përzgjedhjet më rigoroze, kurse tash nuk guxojnë ose nuk duan t’Ju përfshijnë as në panoramën më të gjerë. Ndiej keqardhje për ta, sepse e di se si do ta ndiejnë veten herët a vonë.
Edhe po të mos ishte ajo bllokadë, dalja në gjuhën shqipe do të më gëzonte, sepse unë, desha s’desha, i takoj kësaj tradite shpirtërore, pa marrë parasysh që shkruaj në gjuhë tjetër. Mendoj se kjo ndihet nga proza ime, në veçanti nga “Ylli i Davidit”, për çka do të bindet lehtë lexuesi shqiptar.
Veprat Tuaja përshkohen nga një humanizëm i thellë dhe nga një realizëm mitik. Atë rrafsh mitik e gjeni prapë e prapë në Gucinë Tuaj, në të kaluarën dhe të tashmen e saj, në fatin dhe jetën e bashkëvendasve Tuaj. A janë ata vallë aq të jashtëzakonshëm dhe të veçantë?
Duke e prezantuar “Yllin e Davidit” në “Doclea”, Marko Shpadier shkroi se “Hoxhiqi i do njerëzit e vet, edhe kur janë të egër si shkëmbinjtë e pingultë të Bjeshkëve të Nemuna dhe të’ rrëmbyer si ujërat e Gërnçarit, të ëmbël si pasqyra e Liqenit të Plavës dhe të këndshëm si Ulqini”. Jam rritur në gjirin e njerëzve, të cilët më kanë mësuar me shembullin e vet që t’i dua njerëzit. Çmos ka ndodhur dhe është kapërcyer, por gjithmonë është mbijetuar, sepse njeriu e ka nderuar njeriun, fqinji fqinjin, trimi trimin. Është ndërtuar një etikë e mbështetur në traditat më të mira të popujve stiqiptar dhe malazias. Ndërsa sa i përket pjesës së dytë të pyetjes Suaj – se mitikja që është në veprën time i ka rrenjët nga Gucia, keni të drejtë. As aty nuk kam “trilluar” asgjë. Shumë ngjarje dhe fate njerëzish ia kalojnë, me dramatizmin dhe jashtëzakonshmërinë e vet, edhe fantazisë së shkrimtarëve më të guximshëm. Përveç kësaj, për njeriun e këtij mjedisi, sado të bashkëbartë frymën jetëdhënëse mesdhetare ose atavizmin malësor, është karakteristik edhe ndijimi mitik i jetës dhe i botës…
Vendlindja Juaj është njëri nga ato vende, i cili ka qenë prej kohe në njëfarë “kufiri” – gjeografik, historik, shtetëror, metafizik sa dhe real. Kufiri dhe është tema themelore e “Yllit të Davidit”…?
Po, veçse këtë herë një periudhë e caktuar në të, e shkurtër, por shumë dramatike, kur ndodh një konflikt mes dy shteteve, gjë që, nga vetë natyra e gjërave, i tund me themel vendet që janë buzë kufirit. Nuk thuhet pa arsye: lum vendi buzë kufiri në paqe, vaj për të në luftë. Gjithçka që ndodhte atyre “viteve kthesa” në Guci dhe rreth saj, që e ndërron edhe jetën e saj, edhe jetën e banorëve të saj, i provon dhe i përjeton thellë një çunak, shkrimtar i ardhshëm. Vrasje, inkursione, pusi, arratisje, të gjitha këto pasqyrohen nëpër psikën e tij. Përjetimet e huaja i merr ai si t’i kishin ndodhur atij. Gjithë këtë e ringjall tre dhjetëvjetësha më vonë, me mirësi, me njërin nga autorët kryesorë të ngjarjeve në kufi, kur shumë gjëra janë më ndryshe, por jo edhe pa befasi të reja.
Është interesant se në roman paraqiteni edhe Ju si njëri nga personazhet. Flitet për Ju, lejoni që të zbulojnë të tjerët “dobësitë Tuaja”…?
– Po, një njeri që flet për mua, një ish-udëbist, duke rrëfyer pëijetime të veta, thotë: “Ja, kjo është për libra e jo ajo që e shkruan Zuvdia Hoxhiqi”, me çka e zbulon një të vërtetë të madhe: secili nga ne e ka tregimin e vet dhe secilit i bëhet se ai është më i rëndësishmi, i lindur “për libra”. Kurse njëmendësia, si për inat, nuk do në libra, të paktën jo në mënyrën, çfarë do ta dëshironim. Unë ia kam arritur, besoj, që ta rrëfej një tregim për veten, por edhe për të tjerë, nëse ka dallim në këtë. Natyrisht, askush nuk e ka rrëfyer deri në fund tregimin. Për këtë arsye dhe shkruhen pandërprerë libra.
Është pak të them se e doja Esadin, atë e adhuroja…
“Ylli i Davidit”, të përdorim fjalë të një kritiku, “ajo poemë e madhe mbi zemrën njerëzore”, vëzhgon fatet e shumë njerëzve – myslimanë, shqiptarë, malazez, ose hungarezë dhe çifutë, njerëz fesh dhe bindjesh gjithfarësh, ndërsa Ju i doni dhe i kuptoni të gjithë, sikur e ndieni me secilin fatin e tij.
– Epo, edhe për këtë, për qëndrimin e tim ndaj njerëzve, i detyrohem më së shumti mjedisit, në të cihn jam formuar, vendlindjes dhe mjedisit më gjerë, familjes. Në Guci njerëzit nuk i kanë ndarë kurrë sipas fesë ose kombit, të cilit i takojnë. Gjithçka që i ka ndarë njerëzit, ata sikur i ka bashkëlidhur. Mbaj mend kishë katolike dhe ortodokse afër njëra-tjetrës, xhami, hoxhë ose prift ortodoks a katolik tek shkojnë bashkë në tubime. E di se shqiptarët u janë drejtuar fqinjëve të vet, malazez ose myslimanë, në gjuhën e tyre, ndërsa ata u janë përgjigjur në shqipe. Në Malin e Zi kemi kisha me dy altarë, kulte shenjtërish, të cilat i nderojnë njerëzit e të tri feve, kryqin e Shën Vladimirit, pas së të cilit ecën vargani i përmortshëm, në të cilin ka edhe katolikë, edhe oitodoksë, edhe muhamedanë. Shumëkush, ashtu si dhe unë, të parët i ka të bashkëlidhur dhe të përzier me lidhje të ndiyshme – me nunëri dhe vëllamëri, të cilat nderohen si të ishin farefisnore. Ashtu jetohej, por vetëm ashtu dhe duhej jetuar, vetëm ashtu dhe është e mundshme.
Dr. Hasnia Muratagiq – Tuna, në librin mbi simpoziumin e mbajtur në Plavë – “Identiteti i boshnjakëve myslimanë”, në një analizë me titull “Një vështrim mbi gjuhën e shkrimtarëve të Plavës dhe të Gucisë”, thekson: “Askush nuk ka qenë i detyruar që të më thotë se ku kanë lindur. Si ua kam identifikuar vendlindjen? Lehtë, mjaftonte t’i hidhej një sy cilësdo nga përmbledhjet e tyre me poezi, tregime ose romani e të shihej se sa shumë që bashkëbart në shprehjen e vet secili prej tyre ngjyresën e mjedisit, përkatësisht se sa është i pranishëm në ta vendlindja e tyre”. Siç mund të vërehet edhe nga ky libër, Plava dhe Gucia paraqesin një fole (gurrë) të fuqishme të intelektualëve, pra një forcë të gjallërimti shpirtëror dhe të ekzistencës për banorët e këtyre viseve? Sa ka të vërtetë në këtë? Çfarë dhe sa munden intelektualët e kësaj ane?
– Thonë se nëse nuk ka artist pa vendlindje, atëherë ka, mjerisht, vendlindje pa artist. Në këtë vështrim ana jonë ka pasur me të vërtetë fat. Nuk thuhet pa arsye se nëpër letërsinë malaziase rrjedh Limi. Ndërsa Limi më i bukuri dhe më i freskëti është në burim. E aty kanë lindur dhe janë rritur Esad Mekuli, Radovan Zogoviq, Dushan Kostiq, Rexhep Qosja, Husein Bashiq, Hasan Mekuli, Idriz Ulaj, Rexho Mulliqi dhe shumë aitistë të tjerë, intelektualë të lartë të një lloji tjetër. Të gjithë ata, me sa di unë, janë të lidhur shumë emocionalisht me anën e vet, shihet kjo edhe nga vepra e tyre, ndërsa se sa kanë mundësi edhe për t’i ndihmuar – kjo është një çështje tjetër tashmë. Më e rëndësishmja është që ai u ka ndihmuar atyre …
Ju, thonë, keni qenë i lidhur në veçanti pas Esad Mekulit, i cili Ju donte si më të afërmin e vet? A ishte kjo respekt dhe simpati vetëm letrare, e ndërsjellë, apo rrënjët ishin njerëzore më të thella?
– Ai është njëri nga ato personalitete, të cilat kanë ndikuar më së shumti mbi mua. Librat e tij ishin një lektyrë e vërtetë, nga duart e tij mora më vonë edhe librat e parë të shkrimtarëve shqiptarë. Kur u shpërngulëm në Plavë nga Gucia, Mekulët i kishim fqinjët e parë, megjithëse miqësia e familjeve tona ishte shumë më e vjetër. Secili takim me të më begatonte dhe më frymëzonte. Nga ai dhe mund të mësohej, me të vërtetë – edhe si të shkruash, edhe si të punosh, edhe si të qëndrosh në rragën e zgjedhur, edhe si të punosh e të jetosh për popullin tënd. Është pothuaj e pabesueshme se sa urtësi, forcë e guxim, këmbëngulje kishte në atë njeri të mrekullueshëm, të qetë dhe bujar. Është pak të them s’e e doja, unë e adhuroja. Pavle Mioviq, një mik i tij, akademik dhe shkencëtar malazias i njohur, ka shkruar se nga unë “shpërthen me tërë forcën çapkënëria orientale”. Po të isha ndodhur më afër Esad Mekulit, ndoshta nga kjo çapkënëri do të kishte më pak, ai me qëndrimin e vet ndaj punës do të më shtynte të bëhesha më serioz, që “të mos shkapërderdhem”. Në njëfarë mënyrë sikur i kam mbetur borxh, ndoshta nuk kam dhënë as sa priste ai nga unë dhe sa mundja objektivisht.
Tema e librit Tuaj është aktualizuar edhe nga ngjarjet më të reja në hapësirat e ish-shtetti jugosllav. Veçse tash Gucia Juaj është në njëfarë mënyre edhe Mal i Zi, apo jo?
– Po, këtë herë Malin e Zi e futën në një luftë të turpshme, nga e cila u kthye i poshtëruar. Ajo që ishte ndërtuar me shekuj, u rrënua me aventurën në fushëbetejën e Dubrovnikut. Mali i Zi është viktimë e fundamentalizmit serbomadh; ai që ka ditur t’i qëndrojë çdo pushtuesi, fatin e vet e njëjtëson me regjimin, i cili do ta marrë më qafe atë, pastaj veten. E presin “njëqind vjet turpi”. Ç’është e vërteta, gjithnjë e më shumë ka rezistencë ndaj atij projekti të krijimit të një shteti fetar, por, gjithçka që është përparimtare në Malin e Zi, sot është në njëfarë mënyrë e burgosur, e penguar për të bërë çfarëdo që është serioze. Mbyllen institucione të kulturës, gazeta dhe revista, përndiqen njerëz, lihen pa punë, shpallen tradhtarë. Në anën tjetër, kriminelë mermin shpërblime letrare dhe të tjera, shtetarë mermin nga duar të kriminelëve dekorata a urdhra. Pushteti i Malit të Zi, i përforcuar nga prania e madhe e ushtrisë, në bashkëveprim me policinë, i shërben si vasal regjimit serb, punon për serbizimin e gjithçkasë që ekziston. Malazeztë, në thelb një popull mesdhetar, janë të kthyer – megjithëse u pëlqen të flasin për të kaluarën dhe për historinë – nga jeta dhe njeriu e jo nga zoti dhe qiejt. Kurse tash po bëhet gjithçka që të kthehen në mesjetë. Me shthurjen e Jugosllavisë, më duket, Mali i Zi e ka humbur veten…
Një “nënpyetje” Juaja, kolegu Kabashi, ishte edhe rreth mundësive të afirmimit të shkrimtarëve që shkruajnë në gjuhën shqipe. Përgjigjen e shihni tashmë nga qëndrimi ndaj krijuesve malazez. “Kohën” e kanë mbyllur, “Fati” del me ndihmën e “Sorosit”. Del kohë pas kohe nga ndonjë libër me poezi ose publikim “botuar privatisht”. Edhe unë i kam botuar privatisht “Yllin e Davidit” dhe “Një ditë jete”, mezi i mblodha paratë për shtypjen, ndërsa për ndonjë honorar as që më ka shkuar mendja. Kurse në inaugurimin e tij në Podgoricë kishte aq shumë njerëz, saqë edhe korridori i Pallatit të Rinisë ishte plot e përplot. Megjithëse “Pobjeda” nuk njoftoi as se ishte bërë inaugurimi, kronisti i “Docleas” shënoi “se është e pabesueshme që të ketë mbledhur aq shumë njerëz një libër”. Kështu ishte edhe në ekspozitën time të vizatimeve …
Më vonë zbulova se të parët e mi kishln qenë me të vërtetë dervishë
– Po, e di se keni mbetur pa punë ndër të parët. Kuirfarë zgjidhjeje nuk kishte, Ju kanë harruar …
– Ishte si “në film”. Vij në punë dhe gjej atje të tjerë tek rrinë. Gjërat e mia të shtyra në një skutë … Por, të paktën Ju keni mirë dijeni për një gjë të tillë. Mund të kishte qenë edhe më keq, mund të kishin ardhur në shtëpi, të më merrnin me vete, të trillonin ndonjë faj, të gjenin ndonjë përligjje, nëse u lypset fare ajo.
Mbi veprën Tuaj, përkatësisht mbi stilin dhe gjuhën Tuaj, ka dalë studimi i dr. Hasnia Muratagiq – Tunës “Bukuria e rrëfimit”. Keni një gjuhë të pasur. “Qoftë dhe vetëm kjo do ta bënte të përjetshëm këtë libër” – ka shkruar një kritik. Përveç kontemplacionit të thellë, njohjes së jashtëzakonshme të mendësisë dhe të psikologjisë së njerëzve, për të cilat shkruani, historisë dhe jetës, forcës epike dhe frymëzimit lirik të veprës Suaj, jeni i njohur edhe si një njohës i shkëlqyr i natyrës dhe i botës së saj.
– Jam rritur atje, ku Bjeshkët e Nemuna janë më të mëdhatë dhe më të bukurat, pranë Burimeve të përmendura të Ali Pashës, ujëvarës Gërla, nën Majën e Karanfilit, buzë lumenjve të mrekullueshëm, Liqenit të Plavës. Aty njeriu jeton në harmoninë më të plotë me natyrën, mëson prej saj. I dua bjeshkët, këtej dhe pasioni im për t’u marrë me alpinizëm dhe botanikë…
Në “Yllin e Davidit” ka shumë personazhe interesante. Megjithatë, mua më janë imponuar fytyra e Ramë Berishës, “kushëri” Juaji, dervish, si dhe i bajraktarit Sokol Ujka. A është fjala për persona konkretë dhe çfarë janë fatet e tyre?
– Kur shkruaja për kushërinjtë e mi dervishë, edhe kur i “hidhja” në roman, kisha bindjen se gjithë ajo ishte pjellë e fantazisë sime. Mirëpo, më vonë zbulova se të parët e mi kishin qenë me të vëitetë dervishë, se shumë prej tyre kishin pasur edhe role të dalluara në tarikat, të cilit i takonin. Madje kishin pasur emra të njëjtë si dhe personazhet, heronjtë e mi letrarë. Mund ta përfytyroni se çfarë ishte befasia ime, kur konstatova se ndër ta ishte edhe një shkrimtar, të cilin e quajnë si unë dhe fëmijët e të ciht kanë emra të njëjtë si dhe të mitë, por të cilët, sikurse, ta zëmë, Daniel, nuk i përkasin as traditës islame, as traditës etnike shqiptare. Ndërsa përputhje të këtilla ka tepër shumë, aq sa njeriu nuk beson pothuaj në rastësinë, veçse në diçka më të thellë, në diçka që ka karakter fati. Por, kjo është një temë për disa biseda të tjera.
Po kështu është edhe me Sokol Ujkën. Nuk e kam pasur parasysh një person konkret. Në të vërtetë, më ka shërbyer fytyra e një njeriu, të cilin e kam njohur dhe vrasjen e të cilit e kam parë dhe përshkruar, por i kam atribuar edhe veti të disa personaliteteve të tjera të Malësisë, njerëz që zotërojnë parime etike të jashtëzakonshme dhe që janë shumë të çmuar në anën time. Në të vërtetë, unë kam dashur që çdo kapitull ta kem një miniroman: surrealist, psikologjik, realist, historik, romantik, me detektivë. Në këtë vështrim duhet parë, ndoshta, edhe kapitulli mbi dervishët dhe bajraktarin…
Jeni i njohur edhe si një grafist dhe vizatues i shkëlqyer. Është në vazhdim ekspoztia Juaj në Ulqin. Njohës dhe krtiikë figurativë malazez të shquar të këtij arti, si akademik prof. dr. Pavle Mioviq, autor i monografisë “Thesari artistik i Malit të Zi”, lavdërojnë këtë veprimtari Tuaj. “Ashtu siç hesht urtësisht dhe nuk boton asgjë edhe nga nja dhjetë vjet dhe papandehur e elektrizoni atmosferën rreth vetes me një vepër që habit dht ngjall mahnitje, ashtu duke heshtur urtësisht – pikturon” – ka shënuar Mioviq. Ç’është për Ju piktura?
Le të përgjigjet në vend tim letrari malazias Sreten Peroviq: “Ashtu siç gjenin kënaqësi në punën e vet mjeshtrat e vjetër, edhe ai ndien kënaqësi në gjallërimin e hapësirave të vjetra, të mjediseve të harruara, me bindjen se kjo i fisnikëron njerëzit dhe i largon nga jeta e përditshme e mundimshme …”
Duke vizituar përmendore kulturo-historike dhe qytete malaziaçe të vjetra, duke shkruar për to, jam mahnitur nga bukuria dhe harmonia e kryqëzimeve dhe gërshetimeve të pazakonshme të qytetërimeve dhe të kulturave, të dlave njeriu i këtij mjedisi ka ditur t’u japë kuptim dhe t’i trashëgojë. Do të doja t’i vizatoj, duke e ndier veten gjithmonë sikur i shoh për herë të parë. Më ka tërhequr gjithçka – fortifikimet, kullat dhe portat, urat, shkallët e veshura në bar, gurët e shkapërderdhur, karakatina të së kaluarës dhe të së lashtes. Gjithçka gjallëronte dhe merrte tek unë pamjen dhe shkëlqimin e dikurshëm, bëhej edhe më e bukur, kallëzonte tregimin e vet, të njëmendshëm ose të fantazuar, duke dëshmuar për mallin dhe nevojën e vazhdueshme të njeriut për bukurinë dhe për entuziazmin ndëitues, i cili fisnikëron dhe pasuron shpirtin …
Intervistuesi: Bajram Kabashi
BOX:
Lum vendi buzë kufiri në paqe, vaj për të në luftë
…kur ndodh një konflikt mes dy shteteve, gjë që, nga vetë natyra e gjërave, i tund me tbemel vendet që janë buzë kufirit. Nuk thuhet pa arsye: lum vendi buzë kufiri në paqe, vaj për të në luftë. Gjithçka që ndodhte atyre “viteve kthesa” në Guci dhe rreth saj, që e ndërron edhe jetën e saj, edhe jetën e banorëve të saj, i provon dhe i përjeton thellë një çunak, shkrimtar i ardhshëm. Vrasje, inkursione, pusi, arratisje, të gjitha këto pasqyrohen nëpër psikën e tij. Përjetimet e huaja i merr ai si t’i kishin ndodhur atij. Gjithë këtë e ringjall tre dhjetëvjetësha më vonë, me mirësi, me njërin nga autorët kryesorë të ngjarjeve në kufi, kur shumë gjëra janë më ndryshe, por jo edhe pa befasi të reja.
“Ja, kjo është për libra e jo ajo që shkruan Zuvdia Hoxhiqi”
…një njeri që flet për mua, një isb-udëbist, duke rrëfyer përjetime të veta, thotë: “Ja, kjo është për libra e jo ajo që e shkruan Zuvdia Hoxhiqi”, me çka e zbulon një të vërtetë të madhe: secili nga ne e ka tregimin e vet dhe secilit i bëhet se ai është më i rëndësishmi, i lindur “për libra”. Kurse njëmendësia, si për inat, nuk do në libra, të paktën jo në mënyren, çfarëdo ta dëshironim. Unë ia kam arritur, besoj, që ta rrëfej një tregim për veten, por edhe për të tjerë, nëse ka dallim në këtë. Natyrisht, askush nuk e ka rrëfyer deri në fund tregimin. Për këtë arsye dhe shkruhen pandërprerë libra.
Ajo s’ishte pjellë e fantazisë sime
Kur shkruaja për kushërinjtë e mi dervishë, edbe kur i “hidhja” në roman, kisha bindjen se gjithë ajo ishte pjellë e fantazisë sime. Mirëpo, më vonë zbulova se të parët e mi kishin qenë me të vërtetë dervishë, se shumë prej tyre kishin pasur edhe role të dalluara në tarikat, të cilit i takonin. Madje kishin pasur emra të njëjtë si dhe personazhet, heronjtë e mi letrarë. Mund ta përfytyroni se çfarë ishte befasia ime, kur konstatova se ndër ta ishte edhe një shkrimtar, të cilin e quajnë si unë dbe fëmijët e të dlit kanë emra të njëjtë si dhe të mitë, por të cilët, sikurse, ta zëmë, Daniel, nuk i përkasin as traditës islame, as traditës etnike shqiptare. Ndërsa përputhje të këtilla ka tepër shumë…
- E shtunë, 3 shkurt 1996. Kjo intervistë e imja me Zuvdi Berishën – Hoxhiqin, është botuar në gazetën Rilindja (në atë kohë për shkak të rrethanave pushtuese quhej “Bujku”). Intervista është botuar nga botuesi Avdulla Zeneli nga Prishtina, si hyrje në përkthimin në gjuhën shqipe të romanit “Ylli i Davidit” nga shkrimtari satirik Ramiz Kelmendi.
