Shaban Seferi i Turjakës (1912-1982)
Sinan Kastrati, Suedi
- Fragmente nga libri në dorëshkrim për Turjakën
Mahi e mesele (11 mahi)
A hi e a dalë ramazani e unë nuk jam kânë mu falë
Syle Sahiti, djali i Sahit Mstafës me ni nejë*) do me nguc*) Bajram Ramadanin, për me ju kallxu të tjerëve kush a kâ mu falë e kush jo në ramazan.
-Mixha Bajrë, kur i falshum taravitë n`ramazan janë hup*) do apânga, dikush pi atyne*) qi janë falë i ka marrë apângat*).
-Vallahi bre Sylë Sahiti, a hi e a dalë ramazani e unë jam kânë mi falë taravitë.
A pa ha piten e hallven a pat mshoj n`krye me tapuz e pat mys
Në rrethin e Rahavecit, në shumicën e katuneve e në qytet ka dervishë, të tarigit Shia. Ni hoxhë ish pas shku musafir te ni familje dervishësh*). Atë, natë i qon Zoti musafirë edhe dy shehlerë. I zoti shpisë gzohet shumë e ju bân itibar e muhabet tej ngu*).
Hanë darkë e ushqimi qi met, i zoti i shpisë, e qet mi kaftorr*), mi do druna t`hollë qi i terin teshat e apângat kur lagen dimnit. Dikur natën hoxha ish pas untu*) e qohet dhe i hanë krejt, mish e pasulin e pitën e hallven.
I zoti i shpisë qohet herët, shkon n`odë dhe e kall zjemin e po ju qet kafe musafirëve e pi vetë:
-A kini fjet mirë mara miq?
Shehi*) qi ish ungj ma nelt, te axhaki flet i pari:
-Unë gjithë naten nuk kam fjetë.
-Pseee?
-Jam kânë n`shtatin kat t`qellit*).
-Eeee, pa bâjnë burrat, ky âsht njeri evlia.
Masi foli shehi i parë, me ren pa flet shehi i dytë:
-Edhe unë gjithë natën nuk kam fjetë se jum kânë shtatë pash teposhtë n`tokë*).
Burrat pa kqyren e pe ja bâjnë me shej shoqi shoqit:
-Edhe ky âsht njeri i mrrin*).
Dikur mas mrami i erdh reni hoxhës me folë. I zoti i shpisë pe vetë:
-Hoxhë, e ti a ki fjet, a ka pa naj ânerr*), a t`ka hânger naj plesht a?
Tash t`tanë pa kqyrin*) shka do me thânë hoxha.
-Edhe unë, s`kam shti gjumë n`sy gjithë natën.
-Psee?
– Po k`ta dy shehlertë, ishin shokë t`ligjë*), ikën e m`lanë mu vetë e kur shkuen, qysh thanë, njani shtatë kat n`qill tjetri shtatë pash n`tokë erdh ni njeri i madh me ni tapuz*) n`krah e m`tha:
– A pa ha qata pite e hallvën a t`mshova n`kry e t`myta. Unë e hângra krejt mishin, piten e hallvën, pi zorit e s`pata qare*)
(Tregoi baba, Ukë Imeri, 1920-2002)
Falë iu koft Mao Cetuni i dajve e unë trohën s`pe du!
Dajt e babës nga Damaneki, e kanë dashtë shumë, Shipninë*) socialiste e Enver Hoxhën, ma shumë se katunet tjera. Kur Shipnia lidhej herë me Rusin e herë me Kinëm, edhe pleqt e Damanekit, nuk e hiqnin pi goje Stalinin e Mao Cetunin. Baba Ukë thonte:
-Falë iu koft Mao Ceduni e Ču En- laj*) i dajve se trohën e hises unë nuk pe du!
Me shku mas dajve t`mi, t`zen sherri
Damaneki, katuni i dajve t`babës, komunizmin, enverizmin, stalinizmin e Maoizmin e kânë pas n`zemër qi vtëm sherr se hajr kurrë s`kimi pa. Edhe ata, Dameneku ia kanë pa sherrin. Baba Ukë, për dajtë e vetë thonte:
-Me shku mas dajve t`mi t`zen sherri.
Nxirri do kepë me krye!
Plaki*), i zoti i shpisë i kish pas thânë Miftarit, nga Damaneki, dajë i babës Ukë:
-Miftar, shko n`bashqe e nxirri do kepë*) me krye!
Miftari shkon n`bashqe ku i kanë mjellë keptë e hudrat dhe ja nis mi nxjerrë keptë me krye (t`Miftarit) tuj u munu me i nxjerrë kepët me krye, pi dheut. I kish pas nxjerrë nja dy a tri kepë por ballin e kryet e vetë e kish mush me gjak, sukur mu pas la n`gjak.
Kur shkon n`odë, i zoti sh`pisë pe sheh shka ish bâ e pe vetë:
-Miftar shka ki, shka je bâ kshtu me gjak?
Ai kallxon se i ka nxjerrë keptë me kry qysh i ka thânë ai.
-O Miftar, unë nuk t`kam thanë mi nxjerrë keptë me kry por me dorë, e keptë me kânë me krye.
Daja Miftar, daja i babës Ukë, ish kânë shumë i pasherrë por baba përbehej*) n`dajën Miftar. Kur shkonte baba n`Damanek te daja Lilë e Sadri*), atyne iu thojke
-Unë dajën Miftar e kam dajë.
Daja Miftar ish kânë edhe trim. Kish pas qit pushkë para komunarëve, si Xajë Kosova.
Axha Ban, a je ispat qi e mujta turrecin?
Në Turjakë, a kâ adet qi kush e ninte turrecin*) tuj knu mas pari, ate qi e kish me ngat, e thirrte me zâ e i lutej që t`bâhet ispat se e ”ka mujt turrecin”.
Axha Ban, baca Bali, burra e gra ishin kânë tuj punu n`lamë.
Selva, gruja e bacës Bali kur e nin turrecin tuj knu e thirr axhën Ban:
-Axha Ban, a je ispat qi e mujta turrecin?
Axha Ban duhej ti thonte hallës Selvë:
– Po, Selvë jam ispat.
Hala pa e marrë Selva përgjigjen pi axhës Ban, Zyma, gruja e bacës Dulë i thotë Selvës:
– Pse a ka qyqe e turrec*) që t`mun ty a?
Shapko, shapko, s`kam punë me ty!
Imer Mullamuqa, plak i mahallës së Mullamuqëve nga Turjakë. ish kânë shpijanik. Ai i kish pas ngat 100 copa dhi t`kuqe. Imer Mullamuqa nuk ka lân djalë. Ka jetu me djemtë e vëllait, Sadri Metën derisa ka dekë por edhe me nipat e tjerë: Musli, Ali e Selim Metën, vllaznit e Sadri Metës.
Niherë, n`sabah para se mi n`shu dhitë e me i qit n`bjeshkë mi kullotë, Imer Mullamuqa ish ardhë te baba Imer me nejt. Baba Imer ish kânë tuj pi kafe me axhën Ban në odë. Kur hin mixha Imer e ungjet baba Imer ja qet kutinë e duhanit dhe ja pjek ni kafe. Mixha Imer, kur e sheh axhën Ban tuj pi kafe i thotë babës Imer:
–Imer, edhe Murroja jem pin kafe*).
Axha Ban nuk e merr vesh se shka i tha mixha Imer e kur qohet e shkon mixha Imer mi n`shu dhitë e kuqe, baba Imer e vetë axhën Ban:
-Shaban, a e morre vesh shka na tha mixha Imer?
-Jo, pse shka tha?
-Tha “edhe Murroj jem pin kafe”, kur t`pa ty tuj pi kafe me mue.
-Aaaa?
Axha Ban e dinte që mixha Imer i n`shon dhitë tash e udhën për bjeshkë e ka kah dyrt e tona. I del para dyrve e pe pret. Kur vjen ngat dyrve tona, axha Ban, veç ia kishte zânë pritën*) e pe pret.
-Axha Imer, shka thae parez te na?
–Shapko, Shapko*) s`kam punë me ty! Shapko! Parez jam mahit me Imerin. Ta, ta, ta, ai iu iu bëriste, grahte dhive e ngutej me ik sa ma shpejtë pi axhës Ban,
Unë boll mirë pa shoh
Prashitshin kallamoq n`Turjakë kusheri e kajshi bashkë. Gjithë ditën, tuj punu argatët kohën e qonin tuj u mahitë. Punonin e mahiteshin. Kishte puntor që ishte i vjetër, rreth 60 vjet e ankohej se nuk pa sheh e nin mirë. Axha Ban që nuk kish mâ shumë se 18 vjet, kur i nin ata qi pa flasin qi s`pa nin e s`pa shohin*), iu thotë:
-Vallahi unë boll mirë pa shoh e pa ni.
Kqyre ti shoq, ku t`gjân ma mirë shko e bânum zâ edhe mu!
Niherë ish pas ardhë te na, n`odën tonë, n`Turjakë Vesel Pagarusha me ni shoq t`vetin. Baba Imer nuk ish pas qillu e axha Ban, âsht dasht me nejt n`odë edhe pse, ai ma me qef kish mi kqyr e me nejt n`aher me loptë se me nejt n`odë me musafirë, se nuk folte. Veseli, baba i Nexhmie Pagarushës kish pas shpërnda abetare, libra leximi e këndimi që i merrte ilegalisht nga Shqipnia. Masi hanë bukë, masdarke tuj nejt Veseli pa thotë:
-Oh, um hângri ni plesht, oh, um hângri ni plesht. Kur e tepron tuj thânë disa herë ”oh, um hângri ni plesht”*), axha Ban i k`thehet Veselit e i thotë:
–Qyre ti shoq*), n`tu nejt rri e mas tu nejt, ku t`gjân ma mirë shko e bânum zâ edhe mu!
-Eh po mirë ja bâne bre, tha ai shoqi qi ish me Veselin, se e teproi. Veseli ma nuk foli e as nuk tha: ”oh, um hângri ni plesht”.
Axha Shaqë e je lodh?
Shaqë Tusha n`sabah dilke n`sakak para dyrve të aborrit. Ungjej në ni pastaqi dhe i kqyrte gjân e katunit kur i n`shojshin çabatë. Axhën Shaqë e dojshin, fmitë, burrat e pleqtë se ai mahitej. Nuk bâjke vaki*) me kapërcy naj çaban e mas mi thânë axhës Shaqë:
-Axha Shaqë, a je qu, axha Shaqë a je lodhë …?
Djamtë e Sylë Ramadanit, Gania e Hamdia, çaban t`ri kur i n`shojnë loptë, n`sabah i thonë axhës Shaqë:
– A u lodhe o axha Shaqë?*)
Axha Shaqë, si hajgaregji, qi a kânë iu përgjigjet:
– Po Vallahi, jam lodhë se gjithë natën me Xhylen jemi kap fyt për fyti e dikur e mujta, e rrxova Xhylën, por hoqa shumë keq.
Sa lopë i ki o çaban?
Shaqë Tusha, gruen e parë, Ajnishahin e ka pas nga Drenoci, motrën e Selimit dhe Brahimit hallën e Avdyl Grandes, babës së Gjevë Krasniqit- Lladrofcit. Masi i kish pas dekë gruaja e parë, axha Shqë martohet me Xhylën e Patokit, mahallë e vogël e Kaznikit, në Padrime, komuna e Rahavecit. Me gruen e parë, axha Shaqë e ka pas vetëm 1 djalë, Sadrinë. Sadria a kân djali i madh i Shaqë Tushës. Me hallën Xhylë, axha Shaqë i ka pas edhe dy qika e dy djem, Zelfinë, Fatimen, Fazlinë dhe Ganinë.
Baca Sadri a kânë burrë i mirë e i urtë por si fmi jetim, ish kânë i hjekun keq e shpesh e munonin, e tutshin dhe e keqtrajtonin djemt e axhës, Hamid Tushës.
Baca Sadri shkonte me dhi e lopë, qysh kur ish i vogël bashkë me babën Ukë.
Niherë, kur baca Sadri ish në mal tuj ru loptë, ni udhëtar, i thotë bacës Sadri:
-O çaban, a pat hanë?
-Po, hanë kapakë e ti a mujte, a u lodhe a?
-Po kadalë, kadalë.
-Sa lopë i ki o çaban?
– I kam 1 lopë e kusur, i përgjigjet baca Sadria udhëtarit.
Udhëtari nuk e merr vesh dhe e vet apet:
-Po shka âsht ”kusuri” bre çaban se nuk pe di?
-Ti te koke krejt fushë, kusuri*) âsht viqi.
Fjalorth me fjalë e shprehje të Turjakës
*) Nejë, ndejë. Isha në një ndejë
*) Nguc, Ngacmoj diçka a dikë me dorë ose me një send, shpoj. Nguc bletët (zogjtë). Nguc fëmijën. Nguc me dorë.
*) Hup, humb, kanë humbur këpucët
*) Pi atyne, prej atyre
*) Apângat, opinga, këpucë plastike
*) DERVISH m.
Murg i sektit bektashian, që jeton e kryen shërbime fetare në një teqe (në vendet ku vepron feja myslimane; në të kaluarën edhe në Shqipëri). Si xhybja (si mjekra) e dervishit. Është bërë si dervish nuk është rruar e nuk është qethur prej kohësh, i është rritur mjekra shumë.
*) Ju bân itibar e muhabet tej ngu, i nderon, bën llaf, i gostit me ushqimet më të mira
*) kaftorr, stufë drush për nxemje
*) Untu, nga ”u”, te Buzuku, uja, uria
*) SHEH m. fet.
I pari i një sekti mysliman ose i një teqeje të këtij sekti (me përjashtim të bektashinjve), që predikon dogmat e islamizmit dhe zhvillon ritet fetare (në vendet ku vepron feja myslimane; në të kaluarën edhe në Shqipëri).
*) n`shtatin kat t`qellit, shkojnë në qiell, në parajsë, besimtarët e devotshëm, në qiell
*) Shtatë pash teposhtë n`tokë*), k’etu: me shkua e mi ndihmua …
*) Njeri i mrrin, njeri që fluturon, engjëll
*) Naj ânerr, ndonjë ëndërr
*) Pa kqyrin, pa shikojnë
*) S`kam shti gjumë n`sy gjithë natën, shprehje popullore, kur dikush ka telashe, derte, don me i ndihmua të tjerët etj.
*) Shokë t`ligë, fig. Frikacak
*) Tapuz, topuz, Shkop i trashë prej druri a prej hekuri, me kokë të madhe, të rrumbullakët zakonisht me thumba, që përdorej në kohë të vjetra si armë për të goditur.
*) S`pata qare, isha i detyruar
*) Shipninë, Shqipëria, ish Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë. Shypni, Shipni, Shqipni një pjesë e pleqëve të Kosovës e kanë quajtur Shqipërinë.
*) Mao Zedong, shqipëruar Mao Ce Dun, Máo Zédōng, W.-G. Mao Tsê-tung ose Mao Tse-tung (26 .12.1893 – 9. 9- 1976), politikan, revolucionar komunist kinez, babai e (1949- 1976).
*) Ču En-laj, Zhou Enlai, (5 mars 1898, Huaian, Jiangsu, 8 janar 1976, Peking), politikan, komunist, kryeministër kinez (1949-1976)
Wikipedia
*) Plak, plaku, më i vjetri, i zoti i shtëpisë. Plak i moçëm (i lashtë) plak shumë i vjetër. Plak i mençur (me mend) etj.
*) Kepë, qepë, bimë, barishte me kokë të nëndheshme prej shumë fletësh
*) Përbehej, betohej
*) Daja Lilë e Sadri, Halil e Sadri Hyseni (Hiseni), vëllezërit e nënes.
*) Turrec, shpend (“Pa knon plumi, pa knon turreci, mjeri aj mjeri nuse keqi”, këngë pop.)
*) A je ispat e kam mujt turrecin. Në Turjakë, ai që e dëgjonte duke këndua për herë të parë turrecin, I lutej dikujt që e ka mujt (mundur). Bestytni, nga friga se do të sëmuret, nuk do të ket fat etj.
*) Qyqe (e turrec), sipas një legjende, qyqja është e nemur. I kanë vdekur vëllezërit prandaj ajo qan, vajton vëllezërit “Ku- ku, ku-ku”
*) Murroja jem pin kafe, ka qe, dem, muzat. Kau jem pin kafe, nuk din, nuk merr vesh …
*) Ia kishte zânë pritën, e priste me luftua, me e vra. Këtu: me u sqarua.
*) Shapko, Shabanit, shkurt ”Shapko”
*) S`pa nin e s`pa shohin, nuk po dëgjojnë e nuk po shohin mirë, që gati janë qorrua e verbua, janë plakur.
*) Um hângri ni plesht, më hëngri … Insekt, parazit i njeriut e i kafshëve, me trup shumë të vogël e në ngjyrë kafe të errët, që kërcen shumë, pickon e thith gjak. (”Po don me nxjerrë vjam prej pleshtit”, ”E ndrysdhi si qorri pleshtin”, pop.)
*) Qyre ti shoq, shiko, dëgjo mirë, ki kujdes…!
*) (Nuk) Bâjke vaki, (nuk) ndodhte
*) A u lodhe o axha Shaqë, në mëngjes duhët thënë, mirëmëngjesi, a ke fjetur, a ke pushua e jo a je lodhur prandaj edhe axha Shaqë nëpërmes mahisë “jam rrok me Xhylën…” I porosit të rinjët që ti përdorin fjalët e shprehjet e duhaura.
*) E tutshin, e frikësonin, natën visheshin me çarçaf sikur të ishin lugetër dhe e ndiqnin bacën Sadri
*) Kusuri, Të holla që i kthehen dikujt nga shitësi, kur ky blen diçka, e cila kushton më pak sesa paratë që i jep ai shitësit; mbetja nga një shumë të hollash; mbetje. I ktheu (i dha) kusurin. Mori (kërkoi) kusurin. Këtu “kusur-i” ka kuptimin, i, e vogël, viq (sa gjysma e lopës)
Malmö, 21, 22 janar 2024
sinankastrati09@hotmaili.com
