Me pushtimin e trevave shqiptare nga P. Osmane, fillon edhe procesi i islamizimit të popullatës shqiptare. Në shkulte XV e XVI, disa qytetar për ta ruajtur pasurinë e tyre dhe për të fituar poste në P. Osmane, e pranuan fenë islame. Deri kah mbarimi i shekullit XVI, islamizimi ishte i përkufizuar te një numër i vogël i familjeve. Prej fillimit të shekullit XVII, fillon një proces i organizuar i islamizimit duke aplikuar metodat e diskriminimit social përmes taksës, si dhe presionit të madh politik, që ushtronte P. Osmane ndaj popullatës shqiptare. Presioni kryesisht ushtrohej ndaj feudalëve, dhe popullatës që banonin në qytete. Më vonë në shekullin XVIII, fillojë edhe zëvendësimi i spahinjve të krishterë, me spahinjtë mysliman.

Gjatë shekullit XVII, fillojë rënia e ndikimit të klerit katolik, të cilët në aspektin e religjionit dhe arsimit bënin përpjekje për vazhdimin e lidhjeve të hershme, me Vatikanin dhe shtetet evropiane perëndimore.

Zhvillimi i lëvizja së bektashizmit gjatë shekullit XVII, arriti ta krijojë edhe rrymën e vet letrare të bejtexhinjve, që ishin tërësisht të ndarë nga rryma letrare e më hershme, që kishte traditë në trojet shqiptare.

Gjatë shekullit XVIII, toleranca fetare që mbretëronte në mes konfesioneve të ndryshme fetare te shqiptarët, kishte krijuar kushte të përshtatshme dhe të favorshme, për përhapjen e bektashizmit në qendra urbane, dhe disa fshatra pranë rrugëve të rëndësishme tregtare.

Në shekullin XIX, pas reformave që bëri P. Osmane në vitin 1839, me të cilat u bë identifikimi i kombit me fe, u aprovuan ligje për krijimin e mileteve sipas përkatësisë fetare.

P. Osdmane i klasifikonte banorët e saj që i sundonte jo si mbas kombësisë etnike, por sipas fesë, një grup homogjen fetar quhej milet ose një komb, kështu myslimanët formuan miletin e islamit, ortodokset formuan miletin grek e serbë, bullgar etj.

Kjo ndarje ndikoi negativisht dhe i dëmtonte shumë shqiptarët, meqenëse në ato vite ishin të ndarë në tri konfesioneve fetare.

Njësimi i kombësisë me besimin, i shtyri disa priftërinj ortodoks në trevat shqiptare, ta përkrahin kishën greke, serbe, malazeze e bullgare duke shkelë mbi interesat kombëtare për tu pavarësuar nga P. Osmane.

Në vitin 1843, kur porta e lartë, e proklamojë “Hatisherifin e Gjylhanes” në Kosovë, kjo nuk u prit mirë nga popullata shqiptare, menjëherë filluan trazirat, dhe popullata u ngrit në kryengritje. Në fillim qendra e kryengritjes u bënë sanxhaku i Shkupit dhe ai i Prizrenit. Zemërimi i madh i shqiptarëve ishte shtuar, kur përveç shtimit të madh të taksës, regrutimit të dhunshëm në ushtrinë osmane, porta e lartë fillojë zëvendësimin e feudalëve shqiptar, me funksionar osman dhe, shtimin e masave represive për islamizimin e popullatës dhe osmanizmin e administratës.

Ushtria e rregullt e sulltanit, e dërguar në trojet shqiptare, ndërmerrte masa çnjerëzore, dhe bënë presion shumë të madh ndaj kriptkatolikve shqiptar, në Shqipërinë veriore, me qëllim që të shtoi zhvillimi e procesit të islamizimit të popullatës shqiptare.

Një numër i madh i popullata shqiptare në viset veriore, edhe pas shumë sakrificave deri në këtë periudhë, ju kishte përballuar të gjitha presioneve të pushtetit osman, që kishte ndërmarrë për islamizimin e dhunshëm të shqiptarëve.

Pas shpalljes së reformave të reja, ku identifikimi i kombit bëhej sipas religjionit, shqiptarët e islamizuar detyroheshin të regjistrohen si osmanlinj. Pjesa dërmuese e shqiptarëve për ti shpëtuar këtij procesi, u detyruan të regjistrohen si bullgar, serbë dhe kroat. Numër i madh i shqiptarëve të besimit ortodoks shkuan në drejtim të Beogradit, dhe atje u serbizuan, ndërsa një numër që mbeti rreth qyteteve dhe fushave në Kosovën e sotme, pas dy dekadave, me hapjen e shkollave laike serbe dhe kishtare në Kosovë, këta shqiptar u serbizuan.

Gjatë viteve 1843-1846, u shtuan masa të posaçme ndaj shqiptarëve që paraqiteshin si mysliman të rrejshëm (kriptokatolik të fshehtë).

Këtë dhunë në familjet shqiptare për ta pranuar procesin e islamizimit, mund ta vërtetojmë me shumë argumente, dhe përmes kujtimeve të popullatës për gjenezën familjare në shumë fshatra të Kosovës.

Masa të ashpra u zbatuan sidomos ndaj popullatës kriptokatolike, në fshatrat e Malit të Zi, në anën jugore të Gjilanit.

Për shkak të rezistencës që ta pranojnë më dhunë procesin e myslimanizmit, banorët e këtyre fshatrave malore, u arrestuan nga feudalët shqiptar me ndihmën e ushtrisë së sulltanit. Feudalët shqiptar i mbushen burgjet me të burgosur, i torturuan dhe të lidhur në pranga e s’ngjire i dorëzuan të ushtria osmane, të cilët u internuan si kundërshtar të islamizimit në Filadorë të Azisë së Vogël.

Në internim u dërguan 207 shqiptarë, të cilët gjatë rrugës pësuan tortura më të dhimbshme që njeh historia nga ushtria e sulltanit. Nga torturat e shumta shumë prej këtyre shqiptarëve të ndaluar ndrruan jetë rrugës për në Filador dhe në burgjet osmane. Pas tri viteve të qëndrimit në burgjet e P. Osmane, me ndërhyrjen e diplomacisë franceze, arritën që të kthehen në vendlindje vetëm 102 shqiptar.

Në këto rrethana të procesit të dhunshëm për islamizimin e shqiptarëve, diplomacia evropiane dhe françeskanët nuk patën mundësi, që ta përcjellin gjendjen e popullatës shqiptare kriptokatolike në zonat e thella malore.

Gjatë fushatës së ndalimeve të kryengritësve shqiptarë në anën veriore të Prishtinës, zonën e Kushumlisë, Krushecit, Prokuplës, Nishit, Leskocit, dhe Vrajës, françeskanët nuk mund të kishin ndonjë informatë për fatin e shqiptarëve në ato treva. Popullata shqiptare kriptokatolike në zonat në mes të këtyre qyteteve, nga masat represive të ushtrisë së rregullt osmane, përfundimisht u detyrua që ta pranojnë islamizimin në familjet e tyre.

Hysein Pasha në pashallëkun e tij të Vrajës shpesh herë ndërmerrte ekspedita ndëshkuese, duke i djegur fshatrat e arbërorëve të krishterë, dhe kryente plaçkitje e eliminime të arbërorëve para familjeve të tyre për të krijuar presione për nënshtrim dhe islamizimin e tyre.

Kryengritjet e arbërorëve edhe në këto rrethana vazhduan, te arbërorët e Toplicës, Kushumlisë, Llapit, Gallapit dhe trevave tjera arbërore në veri.

Një pjesë e popullatës shqiptare e këtyre anëve, duke mos mundur ta pranojnë islamizimin u detyruan që të shpërngulen në zonën e Nishit, Aleksincit, Qyprisë dhe qyteteve tjera ku presioni i ushtrisë osmane ishte më i vogël.

Përveç largimit të arbërorëve nga viset malore në qytete, një numër i madh i tyre shpërnguleshin në shtete tjera, e shume prej tyre shkuan për të jetuar në qytetet e mëdha të P. Osmane.

Popullate e krishterë arbërore që jetonte në zonat malore në mes të Nishit e Prishtinës, ishte varfëruar dhe me vështirësi i përballonte presionet që ushtronin pashallarët shqiptar ndaj tyre. Kjo gjendje e rëndë ishte në të gjitha trevat e banuara me arbëror.

Sipas njoftimeve të Tihomir Djordjeviq, i cili shkruan se numrin më të madh të osmanlinjve në Beograd e përbënin arnautët. Ai po ashtu shkruan se edhe në Aleksinc dhe në Qypëri, shqiptarët kanë jetuar shumë kohë më përpara. Mes tjerash Tihomiri njofton se në vitin 1821, në Qypëri vijnë për të jetuar edhe 15 familje shqiptare nga malësia e Galabit.

Kjo ndjekje e shqiptarëve nga malet e Galabit, kishte ndodhur për shkak të pjesëmarrjeve në kryengritje, dhe represalieve të ashpra të ushtrisë osmane, ndaj tyre. Po ashtu një numër i madh, i familjeve shqiptare ortodokse, nga fshatrat e Artanës, Dardanës, Gjilani dhe viseve tjera shqiptare, gjatë kryengritjeve të viteve dyzeta të shekullit XIX, u shpërngulën në zonën në mes të Nishit, Prokuples dhe Leskocit, ku presioni i ushtrisë osmanë ishte pak më i vogël. Në anën tjetër serbët të shtyrë nga politika ruse, stimuloheshin që të lëvizin në drejtim të Krushecit, Qyprisë, Aleksincit me qëllim që të shtojnë ndikimin e tyre në qytetin e Nishit.

Shqiptarët e zonës së Krushecit, Prokuples, e të cilët që nga fillimi i kishin përkrahur, lëvizjet e kryengritjeve shqiptare, nën udhëheqjen e Mustafa Pashë Bushatliut, e kundërshtonin lëvizjen e serbëve drejt vendbanimeve të tyre.

Bazuar në dokumentet arkivore serbe, Sadullah Brestovci shkruan se, në fshati Gërgur të Arnautkllukut, agjentët serbë e kishin eliminuar një spahi shqiptar. Si reagim ndaj kësaj gjëje në Krushec, ishin mbledhur për të kundërshtuar 5000 shqiptar.

Është me rëndësi të ceket se, gjatë gjithë kryengritjeve shqiptare, që u zhvilluan gjatë shekullit XIX, popullata shqiptare, kriptokatolike e zonave më të thella veriore shqiptare, u bashkuan me kryengritësit, pa marrë parasysh se kush i udhëhiqte kryengritjet, pashallarët apo klerikët mysliman shqiptar. Kjo u dëshmua edhe gjatë kryengritjes së Mustafa Pash Bushatliut dhe Dervish Carës.

Popullata shqiptare ortodokse që u serbizua, në gjysmën ë dytë të shekullit XIX, dhe gjatë shekullit XX, me ndikimin e politikës dhe kishës ortodokse serbe, i përvesuan të gjitha objektet e kultit, dhe përmes procesit të konservimit e restaurimit, më qëllim të falsifikimit të historisë së tyre u dëmtuan.

Si shembull po ofrojë të dhënat, sipas qytetarëve serbë për bartjen e gurëve, prej manastirit të Moçarës, në kishën e Reçanit (Hajnocit), në komunën e Dardanës.

Sasha njoftojë se babai i tij kishte qenë punëtorë gjatë konservimit të Kishës në Reçan ( Hajnoc), dhe në manastirin e Maqarës (Shih Fig. 19).

Sipas rrëfimeve të babait të tij, gurët me motive zomorfe ( zogjë ), dhe kanelyrat që janë murosur te porta e Kishës së Hajnocit janë bartur atje prej manastirit të Moçares. Mendoj se kjo është bërë me paramendim me qëllim të falsifikimit të vjetërsisë së Manastirit të Moçares.

Politikat e zhvilluara gjatë shekullit XIX në mes të Rusisë dhe P. Osmane, ishin të koordinuara sipas marrëveshjeve të nënshkruara pas armëpushimeve në mes të këtyre dy perandorive. Këto marrëveshje ishin nënshkruar në dëm të popullit, tokave, identitetit dhe kulturës shqiptare.

Pas ndarjes së popullatës në milete, ishin planifikuar projekte për asimilimin e popullit shqiptar, andaj nga P. Osmane u shtuan aksionet ushtarake, për përndjekjen dhe eliminimin e shqiptarëve, që nuk bindeshin për ta ndërruar identitetin e tyre kulturor, fetar e gjuhësor.

Popullata e krishterë shqiptare, por edhe ata që e kishin pranuar islamizimin, por për shkaqe të ndryshme që binin në kundërshtim me politikat e P. Osmane deri në vitin 1867, koncentroheshin në Beograd, dhe në qytete tjera të Serbisë autonome.

Pasi këta qytetar shqiptar shkonin në Serbinë autonome, përmes Kishës Ortodokse Serbe, dhe politikave ruse, frymëzoheshin për të luftuar kundër P. Osmane.

Një numër i të rinjve shqiptar, u dërguan në Rusi, për tu aftësuar për luftë në shkollat ushtarake, ndërsa një numër tjetër përgatitej për punë administrative e shkencore.

Në trojet shqiptare që ende ishin nën sundimin e P. Osmane, depërtuan shumë misionar rusë, klerik fetar mysliman, dhe ortodoksë të shkolluar në shtetet perëndimore, të cilët si mision të tyre e kishin vëzhgimin e terrenit, zhvillimin e propagandës dhe përshkrimin e gjendjes politike e sociale të popullatës shqiptare.

Deri në vitin 1877, shumë të rinj shqiptar që kishin migruar në Beograd nga të gjitha qytetet shqiptare, ishin shkolluar në shkollat ushtarake ruse, kishin marrë grada të larta ushtarake, dhe u mobilizuan në luftë kundër P. Osmane dhe popullatës shqiptare. Veprimet e tyre kundër shqiptarëve, arsyetoheshin para opinionit ndërkombëtar e vendor, se po luftojnë për pastrimin e tokave evropiane, prej mbetjeve dhe elementit osman në trojet shqiptare.

Gjatë kësaj periudhe P. Osmane i mobilizonte më dhunë shqiptarët, për të luftuar për interesat e saj, dhe përmes klerikëve bënte trysni dhe propagandë në popull, që popullata shqiptare të islamizohet.

Me qëllim të realizimit të programit të saj P. Osmane i kishte hapur disa shkolla fillore të ciklit të ulët, ku kryesisht mësohej për komentim të kuranit dhe rregulla të fesë islame. Shumë imam që ishin sjellë në qytetet shqiptare, ishin shkolluar në Rusi, dhe nuk ishin shqiptar.

Për ta realizuar sa më shpejtë programin, për islamizimin e popullatës shqiptare, në dekadat e fundit të shekullit XIX, nga territori i Kosovës, ishin caktuar dy përfaqësues që të hartojnë platformën për bindjen e popullatës, për ta pranuar fenë islame.

Nga territori i Rrafshit të Dukagjinit, ishte caktuar Tahir Mulliqi (Gjakova), ndërsa për Rrafshin e Kosovës, ishte caktuar Tahir Popova. Të dytë këta i hartuan programet dhe i paraqitën në Stamboll para sulltanit.

Shqiptarët në disa rajone të thella, rreth brezit kufitar të ri që u krijua mes P. Osmane dhe Serbisë, pas një gjendje pa shpresë në dekadën e fundit të shekullit XIX, dhe fillim të shekullit XX, u detyruan që përfundimisht të islamizohet.

Siç shihet edhe nga hulumtimet në terren, në shumë trungje të familjeve shqiptare, islamizimi i këtyre familjeve shkon prej brezit të 6 e deri në brezin e 8, që përputhet në kohë , me reformat e tanzimatit dhe krijimin e mileteve sipas përkatësisë fetare.

Gjatë hulumtimeve në terren, kemi hasur në shumë familje shqiptare myslimane, dhe familje shqiptare ortodokse, që janë nga një trung familjar por që u serbizuan gjatë shekullit XIX.

Procesi i shpejtë i serbizimit të shqiptarëve ortodoks, u mundësua pas reformave të tanzimatit, dhe pas hapjes së shkollave dhe seminareve kishtare në gjuhën serbe në trevat shqiptare, brenda kufijve të P. Osmane.

Popullata shqiptare në këto rrethana të vështira, ishte ndarë në fraksione sipas religjionit, dhe kishte hyrë në një konflikt të brendshëm, duke shkaktuar edhe dhunë të ndërsjellët, që inicioheshin nga të dy palët sunduese.

Konfliktet në mes të shqiptarëve mysliman, dhe atyre që ende nuk e kishin pranuar zyrtarisht islamizimin (Poturët), bëheshin për shkaqe pronësore, vjedhje të bagëtive, për martesat e ndërsjella, etj. Nga kjo periudhë e kemi edhe këngën popullore të Hasan Agës dhe çikës poturesh.

Pas kongresit të Berlinit, kur u krijuan shtetet sllave, në dëm të tokave shqiptare, në shtetet e reja të krijuara, fillojë presioni për asimilimin e popullatës shqiptare, që kishte mbetur jashtë kufijve te P. Osmane. Shqiptarët në ato vende për një kohë të shkurtë u asimiluan, fëmijët e tyre u dërguan në shkolla ushtarake dhe përmes tyre kontrollonin situatën në trevat tjera shqiptare. Shumë të rinj shqiptar të shkolluar në Rusi e serbi u përfshinë në ushtri dhe organizata nacionaliste serbe, të cilët u keqpërdorën, për të kryer kri me kundër popullatës së pa mbrojtur shqiptare.

Ndër organizatat nacionaliste serbe që u formua nga bijtë e shqiptarëve që dekada më parë kishin migruar në Serbi, dhe të cilët u bënë oficer të armatës serbe, është themeluar “Dora e Zezë” në vitin 1901. Kjo organizatë që nga themelimi i saj e deri në mbarimin e Luftës së Parë Botërore, ndaj popullatës së pa mbrojtur shqiptare, bëri kri met më të tmerrshme, që mund të paramendohen në luftërat e zhvilluara në historinë e civilizimit njerëzor.

Nga historian e misionar sllav, të gjitha incidentet e iniciuara, nga shërbimet sekrete ruse e serbe, që vepronin brenda kufijve te P. Osmane, prej vitit 1878 e deri në vitin 1913, përshkruheshin dhe dërgoheshin si letra diplomatike në Stamboll dhe Beograd. Këto letra diplomatike për incidentet e evidentuara më vonë u përmblodhën në një botim të veçantë në librin “Zulumi Aga i Begova u Kosovskom Vilajetu (1878-1913)”, shkruar nga Branko Perunicic që u botua në Beograd, në vitin 1989.
Si përfundim i gjithë kësaj që u përshkrua në këtë shkrim, mund të pohojmë se edhe pse kanë kaluar mbi 150 vite nga ndarja e popullatës shqiptare ne milete, dhe pasojat e kësaj ndarje janë të pranishme edhe në ditët e sotme.

Bazuar në burimet historike dhe në hulumtimet në terren, mund të pohoj se për islamizimin e shqiptarëve Perandoria Osmane përdori metodat ekonomike, fiskale, metoda tjera ndëshkuese dhe dhu në ushtarake.

Duke e ndier rëndë gjendjen e krijuar për pesë shekuj të sundimit osman, është e domosdoshme që të bëhen hulumtime serioze nga fusha e historisë, për ti kuptuar pasojat dhe dëmet e një sundimi kaq të gjatë.

Ne shqiptarët duhet ta kuptojmë se, me ardhjen e pushtuesve osman në vendin tonë, u shkaktuan shpërngulje masive, u shkatërruan qytete dhe u mbyllën minierat që ishin ndër më të njohurat në Evropë. Për 500 vite të sundimit osman, ne eksportuam fëmijë, popull dhe tru, pra në vendin tonë nuk u mundësua krijimi i inteligjencës shqiptare, por morëm sekte fetare, doke dhe sjellje orientale, që binin ndesh me kulturën dhe qytetërimin perëndimor.

Për të përballuar sa më lehtë këto pasoja, është e domosdoshme një lëvizje kulturore, që do të gëzonte përkrahje të fuqishme akademike, politike dhe financiare, nga të dy shtetet shqiptare.

Ne patjetër duhet të krijojmë një unitet kulturor kombëtar, që të ju bëjmë ballë ndikimeve të huaja, dhe të krijojmë imazhin e një populli të qytetëruar evropian.

Strategjia e jonë kombëtare duhet fokusuar, në drejtim të nxjerrjes në pah të vlerave tona kulturore evropiane, përkundër projekteve pansllaviste, greke e osmane për dominimin e tyre në trevat shqiptare, dhe zgjerimin e rrymave kulturore sllave e turke, drejt detit Adriatik dhe Evropës qendrore.

Mbështetja e hulumtimeve shkencore në fushën e historisë dhe trashëgimisë tonë kulturore, do të ndriçonte ndryshimet në etapat kohore, duke e kuptuar rëndësinë e ndarjes së shtetit dhe religjionit për të krijuar institucione të mirëfillta kulturore.

Ne si popull duhet hequr dilemat e orientimeve tona mendore e kulturore, përballë projekteve shfarosëse ndaj popullit tonë, e të cilat mbështeten në rrymat e religjionit të kishave sllave, si dhe rrymave fetare orientale nga lindja që veprojnë sipas platformave politike, për të na mbajtur sa më larg nga përkatësia e jonë e lashtë evropiane.

Ne sot po ballafaqohemi edhe me një fenomen shekullor, që na ka përcjell me shekuj që njerëzit më të arsimuar të shkojnë në shtete tjera, si pasojë e pasigurisë së tyre, mungesës së perspektivës, pamundësisë së ushtrimit të profesionit dhe presioneve të vazhdueshme nga elita e dobët politike. Duke qenë kohë të gjatë nën sundimin e të huajve, ne nuk arritëm që të krijojmë një elitë politike kombëtare, por u ripërsëriten gabimet nga e kaluar, duke ju mundësuar liderëve politik që ndaj elitës intelektuale të përdorën metodat nënçmuese dhe klasifikuese sipas përkatësive partiake, klanore dhe grupeve të interesit.

Lidhur me ndasitë tona fetare, ne sot nuk kemi arsye të distancohemi nga e kaluara e stërgjysheve tanë, por duhet të krijojmë një vizion për të ardhmen, të ndriçojmë pasojat e sundimtarëve tanë, dhe në mënyrë kritike të kundërshtohen dukuritë përçarëse, që sot e pengojnë unitetin tonë kulturor dhe kombëtar.

Në vijim po ofrojë disa nga shembujt e mbledhur, gjatë punës time në terren: