Harta e Dardanise ku paraqitet fisi Galabroi, krijuar nga Justhus Perthes në vitin 1865
Nga Dr. Qazim Namani, studjues, Prishtë
GJURMËT ARKEOLOGJIKE NË QYTETIN E KASSOVËS ME RRETHINË
FORTIFIKATA E SIÇEVËS
Rajoni i Malësisë së Galabit shtrihej në mes të qyteteve të zhvilluara në kohën ë antikitetit Nishit dhe Ulpianës. Nga burimet e autorëve antik kuptojmë se në këtë rajon jetonte fisi i njohur dardan Galabroi. Gjatë kohës së sundimit romak në këtë rajon rrëzë kodrinave të pasura me minerale u ndërtuan disa qytete të rëndësishme. Në kohën ë dyndjeve barbare gjatë Perandorisë Bizantine popullata vendore duke e parë rrezikun fillojë ti zhvendosë vendbanimet nga rrafshi për të ndërtuar fortifikime mbrojtëse në kodrina me mbrojtje të mirë strategjike. Pas rënies së qytetit të Ulpianës dhe Vendenisit në mes të këtyre dy vendbanimeve, diku rreth 15 km në veri-lindje të Prishtinës u rindërtua fortifikata Kasstelion.
Gjatë mesjetës kjo fortifikatë është bërë qendër e rëndësishme që nën zotërimin e saj i mbante minierat në veri-perëndim të qytetit të Artanës, dhe fushat pjellore në luginat e lumenjve Llap dhe rrjedhës së lumit Sitnica prej qytetit të Lipjanit e deri në Vushtrri. Kjo fortifikatë në mesjetë njihej më emrin Kassova andaj në bazë të emrit të kësaj fortifikate tokat pjellore pranë këtyre lumenjve u quajtën Rrafshi i Kassovës.
Burimet e fundit për këtë qytet kala i hasim te udhë përshkrimet e kronistëve osman të shekullit XVII, ku përmendet si qytet që e kishte kadillëkun e vet. Duke qenë afër qytetit të Artanës kuptojmë se ky qytet e kishte ligjin për administrimin e një territori të caktuar.
Bazuar në hulumtimet e terrenit kemi ardhur në përfundim se ky qytet shtrihej në mes së kalasë së sotme të fshatit Siqevë e deri në fshatin Radashec, Sukë (Sulltan Tepe).
Fortifikata e Siqevës shtrihet në veri-lindje të Prishtinë në distancë prej rreth 10 km. Fortifikata ngrihet në anën veri-lindore të shkollës së fshatit, në lartësi mbidetare 780 m dhe me koordinatat: N 42°44’15,17″ E 21°12’40,41″.
Fragmentet e mureve, tjegullat, shtyllat e zbuluara dhe kisha e vjetër dëshmojnë se kemi të bëjmë më një lokalitet të rëndësishëm arkeologjik të periudhës së antikitetit dhe mesjetar.
Gjurmë të objekteve në Kalanë e Siqevës
Në anën lindore të Kalasë, në Kodrën e quajtur Kuna janë zbuluar themelet e një kishe të vjetër dhe varret e vjetra për rreth saj. Po ashtu në këtë lokalitet janë zbuluar qeramike të periudhës romake, bizantine dhe mesjetare, shtylla të objekteve luksoze kohën të ngjashme me shtyllat e zbuluara në qytetin e Artanës, qytetin e Trepçës dhe disa vendbanime tjera të periudhës së antikitetit që dëshmojnë se në këtë hapësirë kishte ekzistuar një vendbanim i rëndësishëm.
Shtyllë e objekteve të antikitetit në fshatin Siçevë
Ky vendbanim shtrihej në një sipërfaqe mjaftë të madhe dhe rrethohej me disa fortifikime tjera mbrojtëse për rreth. Pozita gjeografike e këtij vendbanimi dhe zbulimeve arkeologjike në fshatrat tjera të afërta dëshmojnë për rëndësinë ekonomike të këtij rajoni të shtrirë pranë fushave pjellore dhe kodrinave të pasura me minerale.
Shtyllë e objekteve të antikitetit në fshatin Siçevë
Ky vendbanim shtrihet në verilindje dhe distancë prej rreth 3 km nga Bërrnica që njihet si lokaliteti më i njohur arkeologjikë në Kosovë për kulturë të rëndësishme që nga periudha e neolitit e deri në mesjetë. Në mes të kalasë së Siçevës dhe fshatit Bërnicë një quhet “Stanet”, dhe mendohet se vendbanimi gjatë mesjetës ishte shtrirë edhe në drejtim të fshatit Bërnicë. Në fshatin Besi dhe Trudë janë zbuluar gjurmët e një vendbanimi antik. Gjurmë të fortifikimeve vrojtuese janë evidentuar edhe në “Qukat”e fshatit Trudë, Milec dhe Bardhoshë, ku përmes këtyre vrojtohej Rrafshi I Kosovës në anën Jug-përendimore nga Kalaja e Siçevës, Suka (Sulltan Tepja) në Radashec dhe “Rogat e Prishtinës” në fshatin Rimanishtë.
Kullat vrojtuese në anën jug-përendimore të Kalasë së Siçevës
Përballë Fortifikatës në distancë prej rreth 2 km është Suka e Radashecit-Grashticës e njohur nga popullata lokale edhe si: “Sulltan Tepe”, në lindje të Sukës në fshatin Grashticë është lokaliteti arkeologjik “Arat e Rrafshit”, ku janë zbuluar varreza me urna të periudhës dardane. Në mes të fortifikatës së Siqevës dhe në veri-perëndim të Sukës së Radashecit ka themele te objekteve dhe dy kishave.
Suka dhe gjurmët e themelit të kishës në fshatin Radashec
Gjurmët arkeologjike në fshatin Rimanishtë
Në anën veri-lindore në fshatin Rimanishtë në distancë prej rreth 2 km nga kalaja e Siçevës, ngritët dy sukat, lokaliteti arkeologjikë “Rogat e Prishtinës” dhe dy kishat e vjetra.
Kalaja e Siçevës dhe gjurmët arkeologjike në fshatrat Radashec dhe Rimanishtë
Dy Sukat dhe Rogat e Prishtinës në Rimanishtë
Gjurmë të vendbanimit te Rogat e Prishtinës në fshatin Rimanishtë
Varreza dhe gjurmë të vendbanimit pranë kishës në fshatin Rimanisht
Guri me kryq dhe tri unaza të gjetura pas zgjerimit të rrugëanishtës së fshatit në vendin ku ndodhej kisha dhe varrezat e Rimanishtës.
Në anën veriore nga ky lokalitet arkeologjike në një distancë prej rreth 5 km është Kalaja e Tenezhdollit po ashtu lokalitet i hulumtuar dhe shumë i njohur arkeologjikë. Në mes të fshatit Rimanishtë dhe kalasë së Tenezhdollit është edhe një Sukë tjetër dhe nga kjo Sukë në drejtim të lumit Llap janë edhe dy fortifikime të vogla vrojtuese.
Në anën veriore në distancë prej rreth 5 km shtrihet lokaliteti arkeologjikë “Nina Kola” , kisha e vjetër dhe fortifikata në fshatin Sharban. Në anën jug-perëndimore të kësaj fortifikate ka kaluar rruga e rëndësishme antike Nishë-Lezhë, andaj kjo fortifikatë dhe lokalitetet tjera të cekura më lartë që shtrihen në mes të Rrafshit të Kosovës dhe Rrafshit të Llapit dhe pranë minierave dëshmojnë për një civilizim dhe zhvillim ekonomik të popullatës dardane.
QYTETI KASSOVA DHE KRIJIMI I VILAJETIT TË KOSOVËS
Çështja e emrit të Vilajetit të Kosovës ka shtyrë shumë studiues të mendojnë se kemi të bëjmë me një rajon gjeografik që ka etimologji sllave. Tema në vijim do të trajtojë dilemat e arsyeshme të shumë studiuesve, të cilët sjellin fakte bindëse se emri i Vilajetit të Kosovës është rezultat i ndikimit të madh të politikës pansllaviste në vetë Perandorinë Osmane. Punimi ka për qëllim të ndriçojë faktet dhe argumentet nga burimet e shkruara të autorëve shqiptarë, sllavë etj., dhe të ofrojë të dhëna historike, hartografike dhe nga terreni që dëshmojnë se emri i Vilajetit të Kosovës ishte emër historik-politik me qëllim që emri i lashtë dhe burimor i mbretërisë së Dardanisë, që përafërsisht shtrihej në hapësirat gjeografike të Vilajetit të Kosovës, të zëvendësohet me emrin Vilajeti i Kosovës e më vonë me emrin Kosova. Nga burimet e shumta mund të nxjerrim përfundime se emri i sotëm i shtetit të Kosovës si njësi administrative e territorial, duhet kuptuar se është i vonë në histori dhe daton nga gjysma e dytë e shekullit XIX, në kohën kur u krijua Vilajeti i Kosovës nën Perandorinë Osmane, që e zëvendësoi emrin e vjetër të vendit, i cili sot përfshin vetëm një pjesë të territorit të Dardanisë.
Vilajeti i Kosovës përfshinte një territor prej afro 30.000 km, ndërsa sot si shtet Kosova njihet në sipërfaqe prej 10.870 km. Në bazë të rrethanave politike dhe burimeve të shkruara në emërtimin e Vilajetit të Kosovës luajti rol ndikimi i Rusisë dhe politika pansllaviste që Rusia e zbatonte përmes ambasadorit të emëruar në vitin 1864 në Stamboll, Nikola Pavloviç Ignatievit, i cili iu ofrua shumë sulltanit sa një ditë padishahu tha: “Nuk paskam mik tjetër të vërtetë përveç ambasadorit rus”[1]. Po në këtë kohë Rusia e emëroi në detyra të rëndësishme diplomatike në Shkodër dhe Prizren Ivan Stepanoviq Jastrebovin[2]. Në Sarajevë si diplomat u emërua Aleksandër Hilferdingu, njëri nga funksionarët e komitetit mirëbërës sllav të themeluar në vitin 1856, në Moskë nën patronazhin e Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe të mbështetur edhe nga kisha ortodokse[3].
Hilferdingu, edhe pse ishte i lindur në Varshavë të Polonisë dhe kishte origjinë gjermane apo çifute, u rrit dhe u edukua në frymën e pansllavizmit dhe kështu kësaj politike ia kushtoi të gjithë veprimtarinë e tij[4]. Ky autor vuri në shërbim të politikës së thellë pansllaviste të gjitha fuqitë e veta intelektuale, shkencore etj., dhe ishte njëri nga gjashtë ideologët kryesorë të pansllavizmit bashkë me Homajkovin, Danillevskin, Pogodinin, Aksakovlevin dhe Lamanshin[5].
Koordinimi i aktiviteteve politike dhe diplomatike mes Ignjatevit, Hilferdingut dhe diplomatit rus Jastrebovit, i cili veproi në trevat shqiptare frymëzuan nacionalizmin serb në kohën e krizës lindore për pushtimin e territoreve që banoheshin me popullatë autoktone shqiptare.
Programi pansllavist i hartuar nga A. S. Homajkovi “Për të vjetrën dhe të renë”, që u botua në vitin 1839, pastaj projekti për themelimin e një perandorie pansllaviste hartuar nga Nikollaj Danillevski, i cili parashihte shpalljen e patrikut të Moskës person që përfaqëson zotin në tokë, u inspiruan nga idetë pansllaviste të Çartoriskit dhe Franjo Zahut për përqendrimin e sllavëve të Ballkanit në një perandori[6]. Bazuar në këto projekte dhe ide, në vitin 1844 u përpiluan “Nacertanja” e Ilia Garashaninit, “Megalo idea” greke e Jani Kolës dhe programi i “Otoçenstvos” bullgare[7].
Serbia e përfshiu Kosovën në planin e saj nacional dhe propagandistik pas aprovimit të projektit “Nacertanje” të Garashaninit të vitit 1844[8]. Dokumentet arkivore të kësaj kohe tregojnë se Serbia pas projektit të Garashaninit, filloi të ndihmojë përtëritjen e kishave, manastireve dhe shkollave në Kosovë. Në vitin 1868, u formua këshilli arsimor për ndihmë shkollave dhe mësuesve serbë në trevat shqiptare që ishin nën sundimin e Perandorisë Osmane[9]. Shkollat laike serbe në Kosovë, në atë kohë punonin sipas planit e programit të shkollave të Serbisë, duke përdorur tekste të njëjta, organizim, metodat e mësimit dhe administrimit[10]. Në Kosovë u hapën shkolla të reja me mësuesit Nikolla Musolini, Millan Kovaqeviq dhe Millan Popoviq. Në këto shkolla nxënësit fitonin njohuri më të mëdha se në disa shkolla në Serbi[11].
Në këto rrethana Vilajeti i Kosovës u formua në vitin 1868 me qendër ne Prizren[12]. Kosova si nocion gjeografik e ka zanafillën në gjysmën e dytë të shekullit XIX në kohën e krijimit të mitit serb për betejën afër qytetit Kassova në vitin 1389, mes Osmanëve dhe koalicionit të popullatës dhe feudalëve të rajonit. Me krijimin e “mitit për Fushën e Kosovës” serbët dolën me pretendimet e tyre për dominim kulturor në rajon në kohën e dobësimit të Perandorisë Osmane[13]. Në shekullin XIX, krahas emrit Kosova, filloi të përdoret edhe termi “Stara Serbia” (Serbia e Vjetër) si në dokumente zyrtare po ashtu edhe në literaturë “shkencore”, studime toponimike dhe harta nga autorë sllavë, duke bërë përpjekje që zanafillën e këtyre emërtimeve ta lidhin me gjuhën sllave dhe Mesjetën. Këtë e vërteton edhe Jevto Dedijer (1880-1918) në librin e tij “Stara Serbija i Etnografska slika” botuar më 1912, ku shkruan se emri “Serbi e vjetër” si nocion gjeografik e ka zanafillën në shekullin XIX, përkatësisht në kohën e krijimit të letërsisë serbe[14]. Spiridon Gopçeviq shkruan se, kur bëhet fjalë për “Stara Serbinë” (Serbinë e Vjetër) dhe programet pansllaviste në Ballkan, atëherë duhet t’i falënderojmë vëllezërit rusë[15]. Në shekullin XIX, duke u bazuar në betejën pranë qytetit Kassova (Cassova), i tërë rajoni filloi të quhet Kosova, duke e ndërlidhur emrin Kassova me disa emërtime sllave Kosovo në rajonet e disa shteteve, ku ekzistonte me parë ndikimi sllav.
Në Çeki, në rrethinën e Tabarskom, gjendet fshati Kosova Hora (Amschelberg). Në Poloni, në lindje të Haliqit 53 km prej Kolonje, ekziston emri i një vendi Kossovë[16]. Klaiq shkruan se emri Kosova në burimet e shkruara latine haset i shkruar nga viti 1389 si Campus Turdurum dhe Campus Merularum, ndërsa në burimet e shkruara gjermane quhej Amselfeld (Ampschfeld), por nuk është vërtetuar që ky emër që prej kohëve më të vjetra është përdorur në popull dhe që ka origjinë sllave[17]. Kosova e sotme në kohën e vjetër ilire quhej Mbretëria e Dardanisë, në kohën romake njihej me emrin Campi Dardanici. Në kohën e perandorit Dioklecianit (284-305) u krijua provinca e Dardanisë që përafërsisht shtrihej në hapësirat gjeografike të Vilajetit të Kosovës[18]. Shumë studiues për emrin e Kosovës së sotme mendojnë se ky emër është formuar nga zgjerimi i emrit sllav të shpendit kos „mëllenjë” me prapashtesën sllave “ova”, duke menduar se ky shpend ishte i pranishëm rreth ndonjë këneta apo liqeni në Fushën e Kosovës. Zbulimet arkeologjike në fshatin Dardhishtë, në kotën mbidetare të rrjedhës së lumit Sitnica hedhin poshtë të gjitha supozimet që të ketë pasur liqen që nga koha e neolitit e deri me tani në fushën mes Lipjanit dhe Vushtrrisë që në popull është quajtur Fusha e Kassovës.
Prapashtesa “ova” haset edhe ne gjuhën latine, turke, bullgare, andaj latinët nuk e kanë marrë nga sllavet, p. sh. Terranova, Padova, Gjenova nuk mund të kenë etimologji sllave.
Fig 1-Vendbanimi i kohës se neolitit ne fshatin Dardhishtë, Kastriot, Fig 2- Figurinë antropomorfe.
Autori Vj. Klaiq në librin e tij “Slike slavenske povjesti” botuar në Zagreb në vitin 1903, edhe pse e bën përshkrimin e territorit të Vilajetit të Kosovës sipas politikës së kohës, lëvizjes politike shumë të zhvilluar pansllaviste dhe botimeve të shumta për mitin e krijuar serb për Kosovën, mes tjerash, shkruan se në Fushën e Kosovës dhe në rajonet tjera të Vilajetit të sotëm të Kosovës jetuan të parët e shqiptarëve të sotëm me emrin e vjetër Illyri. Fiset më të njohura ilire të këtyre anëve ishin Dardanët dhe Autoriatët[19].
Lidhur me emrin Kosova është marrë kohë të gjatë edhe Skender Gashi, i cili këtë çështje e trajton në shumë publikime shkencore, ku vlen të përmendet shkrimi me titull: Rreth emrave Kosova, Metohia dhe Dardania. Ndër të tjera Skender Gashi shkruan se emrin Dardania për Kosovën e njihte edhe humanisti raguzan Alovsius Cervinus Tubero i cili në veprën e tij të botuar në Frankfurt më 1603, kur shkruan për Betejën Kosovës, njofton se në atë betejë kanë marrë pjesë dardanët, ilirët dhe maqedonasit. Në një kronikë tjetër greke me autor Jeraks-i Logotheti është shkruar se në Betejën e Kosovës morën pjesë akontë nga Arvanitia (Shqipëria), pra nga viset e Dardanisë (Kosovës).[20]
Nga dëshmitë më të vjetra për emrin Kosova që i dimë deri me sot është edhe nga jetëshkrimi i Stefan Llazarit i përkthyer në shekullin XV nga greqishtja në sllavishtë Nga V. Jagic përmendet dy herë emir Kosova[21]
Gjithashtu Skender Gashi shkruan se fjala “Kos” në gjuhën sllave e ka kuptimin e shpendit “Merula”, zogëzën e mëllenjës si dhe mëllenjën e bardhë “Turdus Iliacus”, në këtë trajtë haste edhe në disa nga hartat e shekullit XVII-XVIII dhe përkthimet në gjuhët italisht, gjermanisht e greqisht si p.sh,: Campus Merlinus “Fusha e Mëllenjave” më (1775); Kassova oder Amse Feld “Kassova ose Fusha e Mëllenjave” ( më 1793 dhe më 1788); Kossypjopedion “Fusha e Mëllenjave”(më 1840)[22] Duke i pasur parasysh këto fakte Skender Gashi shpjegon se mund të pohojmë se kemi të bëjmë me përkthim sllav të një emri latin apo dardan kur është e ditur se në periudhën romake që në antroponiminë e vajzave në hapësirën e Dardanisë është dëshmuar dendur emri personal Merula (Mëllenjë) dhe si dëshmi tjetër se fjala sllave Kos për këtë shpend nuk ka hyrë në gjuhën shqipe.[23] Gjithashtu ky autor është i mendimit se emri Kosovë mund të ketë emërtuar vetëm një mikroregjion midis qyteteve të sotme të Prishtinës, Vushtrrisë dhe Podujevës. Ky emërtim ka dal nga emri i vendbanimit të quajtur në vitin 1455 Kosovci “banorë të vendit Kosova”.[24]
Historiani rumun, Nicolae Denonsusn, në librin e tij “Historia Dakia, Part 7-Ch.XLI.10.I. Elements of barbarian language”, shkruan për një kështjellë Kasaera (Caseera) në malet Rodope, e cila riparohet në kohën e Justinianit. Sipas tij, Casaria quhej edhe vendi ku është përgatitur ose shitur casul (djathë). Në gjuhën e vjetër maqedone Casari (vathë), në gjuhën latine casearia (Officina), duke pohuar se në rajonin e Rumanisë së sotme një numër i vendeve e mbajnë emrin Casarie[25]. Denonsusn po ashtu jep të dhëna që, sipas Herodotit, terminologjia e lashtë metalurgjike është me origjinë barbare, Chassiteros, plumb i bardhë, Lat. stannum, cassiterus, Rom Cositoriu[26]. Nga kjo që u tha më lart, mendojmë se fjalët që kanë bazën Kass dhe Cass, nuk duhet shikuar medoemos se kanë origjinë sllave, por duhet lënë hapësirë të mendohet se mund të jenë edhe para romake.
Kosova si nocion gjeografik hyri në histori edhe për arsye se pranë vendit ku u zhvillua beteja e vitit 1389, rrëzë maleve të Galabit, në luginën e lumit Alb (Lab, Llab), ishte qyteti xehetar metalurgjik Kassova. Sipas studiuesit francez, Filip Mezier, beteja e vitit 1389, u zhvillua në Albani. Meqë beteja u zhvillua në fushën e qytetit Kassova, gradualisht në shekujt e mëvonshëm e sidomos në shekullin e XIX, fusha në rrethinën e Prishtinës filloi të quhet Fusha e Kassovës. Pasi që qyteti Kassova shtrihej në malet mes Prishtinës dhe Podujevës, edhe rrafshi i lumit Llab filloi të quhet “Kassova e Vogël”.
Sipas burimeve italiane të shekullit XVIII, kjo fushë është quajtur “Pianure di Cassovia” dhe se në këtë fushë Sulltan Muratin e vrau një shqiptar[27].
Rreth vendndodhjes të qytetit mesjetar CASCOVA[28] kemi të dhëna nga shumë studiues. Disa mendojnë se emërtimi Kosovë ka etimologji sllave, ku fjala “Kos” në gjuhën serbe e ka kuptimin e mëllenjës. Branisllav Nushiqi mendon se emri i Kosovës vjen nga fjala kosit, sepse sipas tij rrafshi i Kosovës ishte vërtet “livadh i perëndisë”[29].
Në Kosovë janë disa vendbanime të regjistruara me këtë emër, të cilat i gjejmë edhe në defterët osmane të shekullit XV. Për një katund me emrin Kosovc, Ilaz Rexha mendon se ishte katuni Kosovicë në malësinë e Gallapit. Emrin Kosovicë e mban një lagje e sotme e fshatit Strezofc. Disa studiues këtë lokalitet mendojnë se duhet kërkuar në rrethinën e Ferizajt, në fshatin Kosinë apo në Varosh. Martin Segoni nga Novobërda, i cili prej vitit 1474 jetoi në Padovë të Italisë dhe ishte ipeshkëv në Ulqin, duke shkruar për Artanën (Novobërdën), e përmend një vend-luginë me emrin Kosovica, ku në njërën anë të kësaj lugine shtrihet Prishtina, kurse në anën tjetër Novobërda[30]. Bazuar në të dhënat e Segonit, i cili e njihte mirë terrenin, mund të pohojmë se fjala është për rrjedhën e lumit të sotëm Prishtina, sepse ky lumë vjen nga malet e Gallapit dhe është konsideruar si degë e lumit Llab. Po ashtu, meqenëse sipas Segonit qyteti Kosova ishte në rrjedhën e lumit Llab, mendoj se kjo luginë mund të këtë qenë lugina e fshatrave Grashticë dhe Mramuer, ku nga kjo luginë në njërën anë mbetet Prishtina, kurse në anën tjetër Novobërda. Këtë qëndrim e vërteton edhe emri i katundit Kosino, që përmendet bashkë me katundin e sotëm Busi, sot lagje e Mramurit, si dhe katundi Xhylkova, sot Kilkov në mes së fshatrave Marec dhe Mramuer.
Për pushtimin e Kosovës nga osmanët, të dhënat e kohës nga shkrimtari turk Mehmet Neshriut të shekullit XV, tregojnë se Ali Pasha-djali i madh i Candrali Kara Halit (Hajredin Pashës), pasi e pushtoi Gerinxhen (Gjezixhe), i dërgoi njerëz sundimtarit të Kosovës dhe kërkoi që t’i nënshtrohej. Sundimtari i Kosovës nuk e përfilli fjalën e pashait dhe iu përgjigj: “Ne nuk i bëhemi kryengritës princit tonë dhe nuk i bindemi osmanëve”. Ali Pasha dërgoi Pazarlu Dogan Begun që ta digjte, grabiste, gratë dhe djelmoshat t’i merrte robër dhe ta shkatërronte Kosovën. Pazarlu Dogan Begu e sulmoi dhe e rrënoi kështjellën e Kosovës, gratë dhe djelmoshat i mori robër. Të pafetë erdhën e iu lutën pashait që të lirohen robërit e zënë në luftë përkundrejt dorëzimit të kështjellës së Kosovës. Pashai i mori robërit e zënë nga duart e ushtarëve osmanë, ua dorëzoi të pafeve dhe e mori kështjellën e Kosovës. Mbasi u vendos në kështjellë, urdhëroi që robërit t’iu ktheheshin prapë osmanëve. Osmanët i morën robërit përsëri nga duart e të pafeve. Pashai, i cili e pushtoi kështjellën e Kosovës, u shpërngul prej andej dhe shkoi në drejtim të Tërnovës, kryeqendër e Shishmanit[31]. Nga kjo e dhënë kuptojmë se në atë kohë ekzistonte një kështjellë me emrin Kasova në territorin e Kosovës së sotme.
Burimet e shkruara lidhur me emërtimet e lartcekura, të cilat fillojnë me rrokjen “KOS” janë të vona, të botuara në shekullin XIX dhe të ribotuara gjatë shekullit XX. Për më tepër, edhe humanisti raguzas, Alovsius Cervinus Tubero, e përmend Kassovën në veprën e tij të botuar më 1603, ku, duke shkruan për Betejën e Kassovës, tregon se në atë betejë morën pjesë dardanët, ilirët dhe maqedonasit. Këtë e thotë në një kronikë të shekullin XVI edhe Jeraksi, Logotheti i madh i Patrikanës së Stambollit, i cili përshkruan se në atë betejë morën pjesë arkondë nga Arvanitia (Shqipëria) dhe nga viset që quhen Dardani[32]. Një burim i shek. të XV, tregon se tregtaret që shkonin nga Prishtina për në Vushtrri, duhej të kalonin nëpër pyje apo shkurre, pra nëpër “Baschi di Cassova”[33]. Nga kjo e dhënë kuptojmë se vërtet kemi të bëjmë me emër të një kështjelle (qyteti) që e kishte nën kontrollin e vetë juridik dhe administrativ një regjion të caktuar në malet e rrethinës së Prishtinës, Vushtrrisë dhe rrafshit të Kosovës. Perëndimorët këtë rajon e cilësonin si tokë të pasur, andaj mendoj se Kassova si dhe Artana (Nyenbergu-Novamanta-Novobërda), duke qenë Kështjella (qytete) pranë njëra tjetrës, i kishin ligjet e veta xehetare që administronin territore të ndara në hapësirën gjeografike të Dardanisë.
Fig. 3- Harta e Turqisë Evropiane, e punuar prej Pierre Lapie dhe e publikuar në Paris në vitin 1827
Sipas autorit Stojan Novakoviq, qyteti Kassova ishte i imagjinuar, por edhe nëse ka ekzistuar, duhej të ishte Janjeva. Ky autor e mohonte thënien e gjeografit turk Haxhi Kallfa, i cili qytetin Kassova në shekullin e XVII e cilësoi si kadillëk[34]. Kosova sipas Haxhi Kallfës është quajtur edhe Pallashima[35]. Georg von Hahn propozonte që qytetin Kosova duhet kërkuar një orë udhë larg në jug të Janjevës[36]. Kryeipeshkvi i ipeshkvisë së Shkupit, Don Mihal Suma shkruante në vitin 1632 se vendbanimi Kosova i përkiste famullisë së Janjevës[37]. Në shkrimet e shekullit të XVIII, kur shkruhej për Betejën e Kosovës në mikroregjionin e Kosovës, përmendet edhe Zveçani, Graçanica, Fusha e Kosovës, Prishtina, Lipiani etj.[38] Fusha e Kosovës e rrethuar me një varg kështjellash si: Veletini, Gadimja, Surqina, Zhitia, Kaçaniku, Burrniku, Petriqi, Jezerci, Suka në Kreshtë të vogël afër Kosharës, Halilaqi, Bardh i Madh, Kështjella e qytetit në Vushtrri, Dubovci, Strofci, Kolla, Zveqani, qyteti i Trepçës (Mazhiq – Rashan – Smrekonicë), Banja, Barileva, Siçeva, Teneqdolli, Grashtica etj., mendoj se japin elemente të mjaftueshme për të kuptuar se Fusha e Kosovës nuk është fusha e mëllenjave, si është shkruar në literaturën sllave dhe të huaj në ndikimin e saj, por është fusha e kështjellave, fusha e një qytetërimi shumë kohë para ardhjes së sllavëve në këto hapësira. Po ashtu, rrafshina e Llapit në komunën e Podujevës, është quajtur nga popullata autoktone shqiptare “Kosova e vogël” vetëm për shkak se qyteti Kassova gjendej mes Prishtinës dhe Podujevës, si dhe e tërë fusha e lumit Llab rrethohet me një varg kështjellash dhe qytete të pasura me minierat e njohura, si Bellasica dhe Berveniku, pastaj kështjellat e Brainës, Ballocit, Tenezhdollit, Lupqit, Koliqit, Gllamnikut, Sharbanit etj.
Kosovica, si lagje e Strezocit e cekur më lart, kufizohet me një varg kështjellash përreth, si: Novobërda, Kulina e Dardanës, Kulina e Krilevës, Grexhenikut, Busovatës, Kremenatës, por mund të jetë dhe vetë Strezoci pasi është dëshmuar si lokalitet i rëndësishëm arkeologjik etj., që dëshmojnë për një rajon kështjellash. Një karakteristikë të tillë e hasim edhe në rajonin e Ferizajt, Vushtrrisë, Mitrovicës, Lipjanit dhe komuna tjera në Kosovë, në të cilat janë evidentuar një varg i kështjellave. Përveç ndërtimit të kështjellave në bregore dhe male që e rrethojnë fushën e Kosovës, kishte kështjella dhe në vetë rrafshin e Kosovës, si: Qyteti Ulpiana (Justiniana sekonda), Lipjani i vjetër (Justiniana Poli), Vushtrria, Prishtina, Surqina, pastaj themelet e vjetra në Pestovë (Komuna e Vushtrrisë), etj., që lënë të kuptojmë se kishin prona të mëdha në fushën e Kosovës. Avni Këpuska në librin e tij “Qenësia e territorit dhe e kufijve etnikë autoktonë të Kosovës” shkruan se Kosovën e hasim në variante të ndryshme të shkruar, por më të shpeshta janë: Kasava, Kasova, Kosuva dhe Kosova. Nëse kemi parasysh trajtat më të hershme të emërtimit Kasava ose Kasova, segmentimi i përbërjes së tyre jep kas-a dhe va, që të dyja terma gjeografikë. Interpretimin e parë gjeografik të emrit “Kosova” e ka bërë akademiku Josip Rogliq, i cili thotë se janë terminologji të gjuhës ilire. Sipas interpretimit të Rogliqit dhe studimit të Muharrem Carrabregut “Çelësi i Sistemit Ilirik të Emrit gjeografik”, termi Kas-a përmban kuptimin e një kodre, mali ose shkëmbi. Në Dalmaci janë dy fusha karakteristike të quajtura Kosovo, për të cilat Pop Duklanini thotë se etimologjia e tyre i ka rrënjët që nga kohët ilire. Në bazë të termit gjeografik Kas janë gjithashtu edhe emrat: Cassel, Castel, Cashtel, Castelli[39].
Te popullata autoktone shqiptare në Gadishullin Ilirik termin me bazën Kas e hasim edhe për emra fisnorë, familjarë dhe emra vendi, si: Fisi Kastrat, familja Kasa në Mitrovicë, Kastriot, Kasaj, mbiemrin Kosova sot në Prizren dhe Prishtinë etj. Te popullata shqiptare e Kosovës deri në gjysmën e shekullit XX, fjala Kosovë është shqiptuar si Kassova, që vërteton se emri Kosovë dhe Metohi janë shumë të vonshme. Në fshatin Maxherë në komunën e Preshevës një lagje e vjetër e fshatit edhe sot quhet Kassovtë[40]. Në bazë të burimeve të shkruara është vërtetuar se emri Kastrat ka të bëjë me fjalën latine “Castrum”. Po ashtu, bazuar në dokumentet e shkruara për Dubrovnikun, vërehet se familja aristokrate “Casica” (Kasica), që jetonte në atë qytet ishte më origjinë nga Artana (Novamonte-Novobërda)[41]. Këto të dhëna janë fakte të mjaftueshme për të kuptuar se, pas shkatrrimit të kështjellës së Kassovës, shumë familje të shpërngulura nëpër vise tjera të Gadishullit e kanë ruajtur mbiemrin Kassova.
Një nga historianët e njohur shqiptarë Skënder Riza, po ashtu mendon se fjala Kosovë duhet të jetë fjalë e lashtë, ndoshta ilire apo trake sepse emrin Kosova e hasim në shumë vise të Gadishullit Ballkanik: në Bosnjë quhet një vend Fushë Kosovë, në rrethin e Dibrës ekziston fshati Kosovë, në Dalmaci në jug-lindje të fushës së Kninit, gjendet një fushë me emrin Kosovo nëpërmjet të së cilës rrjedh lumi Kosovnica. Në jug-lindje të Elbasanit ekziston fshati Kosovë, po ashtu edhe në rrethinën e Gjirokastrës gjendet fshati Kosovica etj.[42]
Të dhënat e cekura më lart dëshmojnë se etimologjinë e emrit Kosova duhet kërkuar nga fjala latine për kështjella Casstel = Kështjellë dhe prapashtesa turke “Ova” = “Fushë” që do të thotë fusha e kështjellave. Nga ky version ka dalë edhe emri për Preshevën, si Presh dhe prapashtesa turke “Ova” që ka kuptimin “Fusha e preshit”, pastaj Gjakova (Jakova) që ka kuptimin “Fusha e Jakut” etj. Ka shumë të ngjarë që fjala Kështjellë është para romake dhe se fjala latine Casstel e ka burimin te fjala pellazgo-ilire Kështjellë (ke mbështjellë) vendbanimin me mure. Nga ky kuptim vërehet se edhe Fushën e Kosovës e rrethonin (mbështillnin) një numër i kështjellave, prandaj mendoj se duhet lidhur nga fjala e lashtë ilire: Ke shtjellë vendbanim me mure (vendbanim i rrethuar) = Kështjellë = Casstel = Cassova = Cascova = Cassoua = Kassova = Fusha e Kështjellave. Duke u bazuar në burimet e cekura më lart, konsideroj se studiuesit tanë duhet lënë anash shkrimet sllave dhe te autorëve te tjerë rreth emërtimit të këtij lokaliteti në Mesjetë, duke dhënë versione të reja shkencore.
Për më tepër, qyteti Kassova duhet kërkuar në anën veri-lindore të qytetit të sotëm të Prishtinës. Historiani i njohur Skënder Riza, mendon se ky qytet është Bellasica në rrjedhën e sipërme të lumit Llab. Përveç Kassovës, në lumin Llab ai përmend edhe dy qyteza të rëndësishme xeherore, Belairi dhe Koburniku[43]. Nga ky burim mendoj se qyteza Belairi ishte Belasica, ndërsa Kassova ishte qytet tjetër. Belasica duhet të jetë kalaja Belas e rindërtuar në kohën e Perandorit Justinijan, të cilën e përmend Prokopi i Cezaresë, e cila gjendet ne afërsi të fshatrave Zhiti dhe Murgull të komunës së Podujevës. Në territorin e këtyre fshatrave ka zgjyrë metalesh dhe gjurmë të vjetra qytetërimi. Ky lokalitet ka një largësi prej Prishtinës diku rreth 70 km. Bazuar në të dhënat e deritanishme për Kassovën si vendbanim-qytet mesjetar, mendoj se ky lokalitet duhet kërkuar më afër vendit ku është zhvilluar Beteja e Kosovës dhe emri i lokalitetit Kassova ka të bëjë me ndonjë kështjellë dardane, por i përshtatur në gjuhën sllave për të krijuar më vonë mitin për Kosovën.
Fig. 4 dhe 5- Harta është koleksion i David Rumsev, autor, Houze Antoine Plilippe, publikuar Chez P.Dumenil, Paris, në vitin 1844, me titull L’Empire Ottoman, L’ Italie.[44]
Ka shumë mundësi që emri i kështjellës CASTELONA dhe KASTELION[45] të përshkruara në listën e rindërtimeve të kështjellave në Dardani nga Prokopi i Cezares, të jetë deformuar në variantin CASSOVA-CASOVA-KOSOVO. Prandaj, me këtë çështje duhet të merren studiuesit tanë të historisë dhe gjuhës.
Fig. 6 dhe 7- Hartë e Perandorisë Osmane e vitit 1847 me emërtimin e qytetit Cassovo në verilindje të Prishtinës
Pas betejës te lumi Marica (1371), Osmanët i vazhduan pushtimet e tyre. Ata në vitin 1375 e pushtuan qytetin e Nishit dhe iu ofruan territoreve të kontrolluara nga princat vendorë, të cilët, duke parë rrezikun, organizuan një aleancë në të cilën, përveç shqiptarëve nga Kosova, morën pjesë edhe princër shqiptarë nga trevat tjera shqiptare. Beteja u zhvillua në Plloqnik (1386). Pas kësaj beteje, Sulltan Murati I solli përforcime nga Azia e Vogël, por dhe nga Gadishulli Ballkanik, ku në anën e sulltanit morën pjesë dhe vasalë serbë, si; Konstantin Dejanoviç, mbreti Marko si edhe disa shqiptarë nga Epiri dhe Thesalia. Beteja u zhvillua në Kosovë[46].
Kosova përmendet si lokalitet i vjetër xehetar në vitin 1423, dhe e kishte ligjin e vet të kodifikuar më 22 mars 1488. Ky ligj ndahet në 16 paragrafë dhe i rregullonte të gjitha çështjet ekonomike, politike dhe sociale të vendit. Cassova (Kosova) shënohet si vendbanim edhe në hartat e Evropës nga fundi i shekullit XV. Po ashtu në “Tabela Moderna, Polonia, Ungarie….” të Bontentance më 1507, është shënuar Kasova (Cascova) si lokalitet. Gjithashtu, Gasteldi më 1548, në Venedik boton “Tavole nouva di schiavonia”, ku paraqet Kasovën si lokalitet. Prej vitit 1570-1580, Kosova si vendbanim përmendet në tre fermanë që kanë të bëjnë me vjeljen e taksave, kurse në katër fermanë nga vitet 1579/80, 1588, 1595 lidhur me falsifikimet e monedhave dhe trazirave[47].
Në ligjin mbi xeheroret në kohën e sundimit të Sylejman Kanuniut (ligjdhënësit), Kasova përfshihet në mesin e xeheroreve kryesore të Perandorisë Osmane. Në vitin 1565, Kasova kërkonte ekspertë për mihjen e minierave, ku, sipas fermanit të vitit 1574, lartësia e qirasë së xeherores së Kosovës ishte 300.000 akçe. Sipas Haxhi Kallfës më 1650, Kosova ndodhej në mes Prishtinës dhe Kushumlisë dhe kishte 19 ditë rrugë nga Stambolli. Një tregtar nga Dubrovniku, Kosovën e përmend në vitet 1660 dhe 1661, si lokalitet prej nga dubrovnikasit kanë transportuar lesh. Kosova për herë të fundit përmendet në vitin 1689, kur kishte rënë në duart e austriakëve[48].
Nga këto të dhëna për kështjellën e Kassovës, mendoj se kjo kështjellë gjatë Mesjetës ishte vazhdimësi e civilizimit dhe qendër e jetës qytetare për rajonin e Prishtinës dhe Podujevës pas shkatërrimit të Vendenisit ne antikitetin e vonë.
Sipas shënimeve të një autori anglez cituar nga S. Rizaj, Kassova gjendej 7 milje në veri-lindje të Prishtinës. Në afërsi të këtij qyteti është zhvilluar Beteja e Kosovës në të cilën turqit në komandën e sulltan Muratit I, më 15 Qershor 1389, fituan kundër koalicionit ballkanik[49].
Bazuar në shënimet e autorit anglez dhe të dhënave në terren të cekura më lart vendndodhja e qytetit Kassova ishte ne veri-lindje të Prishtinës dhe mund të jenë lokalitetet Grashticë-Mramur që i përgjigjet distancës së cekur pre 7 milje dhe gjendet po ashtu në pjesën veri-lindore të Prishtinës. Në dobi të këtij qëndrimi mund të dëshmojmë se në fshatin Grashticë i hasim gjurmët e kështjellës dhe vendbanimit si dhe toponimet “lugu i gjytetit”, “lugu i kishës” dhe zgjyra të metaleve që kanë mbetur nga shkritoret e mineraleve etj. Po ashtu, në fshatin Mramur gjejmë toponimet “Lugu i Manastirit” dhe gjejmë gjurme të mbetjeve të themeleve të objekteve.
Për ekzistimin e këtij qyteti dëshmon edhe ruajtja e mbiemrit Kosova te disa banorë të Prishtinës dhe Prizrenit deri në ditët e sotme. Kodra e quajtur Suka që ndanë kufijtë e fshatrave Radashec dhe Grashticë në popull njihet me emrin “Sulltan tepe”. “Kodra e Sulltanit”, dhe një krua ne këtë lokalitet edhe sot quhet Kroi i mbretit, gjë që na shtyn të mendojmë se pikërisht në këtë kodër ishte vendosur vetë sulltan Murati i I-rë i cili vëzhgonte situatën në betejën e Kosovës. Është me rëndësi të ceket se nga kjo kodër duket vendi ku thuhet se u zhvillua beteja e Kosovës. Jo larg nga Suka e Radashecit-Grashticës gjendet Kalaja e Siqevës të cilës i vërehen muret e objekteve. Po ashtu, në kodrën e Kunës e cila gjendet në afërsi të Kalasë së Siqevës janë themelet e një kishe.
Fig. 8 dhe 9- Hartë e Perandorisë Osmane e vitit 1854 me emërtimin e qytetit Kassova në verilindje të Prishtinës
Në të dy këto lokalitete janë gjetur tjegulla dyshemeje me ornamente dekorimi të periudhës romake. Përveç gjurmëve në verilindje te Prishtinës është edhe kështjella Tenezhdollit e cila është dëshmuar se kishte një qytetërim të lashtë. Mbetje të qytetërimit të vjetër janë gjetur edhe në fshatrat: Rimanishtë, Sharban dhe Koliq ku ka gjurmë të vendbanimit dhe objekteve të kultit. Në territorin ndërmjet Prishtinës dhe Podujevës është i njohur edhe një qytet tjetër antik i njohur me emrin Gllamniku që është dëshmuar me gjetje te shumta te gjurmëve të hershme të qytetërimit.
Qyteti Kassova në veri lindje të Prishtinës i paraqitur në hartat
Si përfundim mund të konstatojmë se qytetin Kassova duhet kërkuar në territorin e cekur me lart, do të thotë në verilindje te Prishtinës dhe se emri Kosova vjen prej emrit të qytetit Kassova si rezultat i ndikimit politik pansllavist dhe mitit të krijuar në shekullin XIX për Betejën e Kosovës. Emri Kosova nuk mund të zëvendësojë emrin e Mbretërisë së Dardanisë, andaj shteti i ri i Kosovës duhet quajtur Dardani, në kontestin e sotëm historiko-aktual të termit mbarë përfshirës Shqipëri.
Literatura:
[1] Sylejman Kylçe, “Shqipëria dhe historia Osmane”, Tiranë, 2004
[2] Vladimir Bovan, “Jastrebov u Prizrenu”, “Jedinstvo”, Prishtinë, 1983, fq. 34 -77
[3] Mark Krasniqi, “Gjurmë e Gjurmime”, Prishtinë, 1979
[4] Hakif Bajrami, “Si e okupoi Serbia Kosovën më 1912”, Prishtinë, 2003
[5] Jagosh K. Gjillas, “Shkollat serbe në Kosovë nga viti 1856-1912”, Prishtinë, 1969
[6] Shukri Rahimi, “Vilajeti i Kosovës”, Prishtinë, 1969
[7] Stefan Karastefanov, “Kosova një analizë gjeopolitike”, Shkup, 2007
[8] Jevto Dedijer, “Stara Serbija geografska i etnografska slika”, Sarajevë, 1912
[9] Milan Kasumovi?, “Stara Serbia i Makedonija”, od Spiridona Gopqeviqa, preveo, Beograd, 1890
[10] Vj. Klai?, “Slike iz Slavenske Povjesti”, Zagreb, 1903
[11] Skender Gashi, “Intervistë”Asociacioni për zhvillimin e Gallapit “Galabri”, Prishtinë
[12] Nicolae Denonsusn, “Historia Dakia”, part 7-ch.XlI.10.I. “Elements of Barbarian
Language”.
[13] Filippo Angeliko Becchetti, Tomo Primo, “Istoria Degliultimi Quattro Secoli DELLA
CHIESA”,
Romë, 1788,
[14] Skender Rizaj, Arkivi i Kosovës, “Vjetari XXIX-XXX”, Prishtinë, 2003
[15] Branislav Nusi?, “Kosovo opis zemlje i naroda, izdanje sa spikama”, “I sveska”, Novi Sad, 1902
[16] Skender Rizaj, “Kosova gjatë shek. XV, XVI dhe XVII” Prishtinë, 1982
[17] Mihailo Dini?, “Za istoriju rudarstva u srednjoj vekovnoj Serbiji i Bosni I”, Beograd, 1955
[18] Kristo Frashëri, “Kush është Musa Arbanasi në Beteja e Kosovës më 1389?”, Tiranë, 2005
[19] Burime Osmane, “Lufta shqiptaro-turke në shekullin e XV”, përkthyar nga Selami Pulaha,
Tiranë 1968
[20] Ljubo. Stojanovi?, “Stari serbski radovi i ljetopisi”, Beograd, 1883, fq. 24
[21] Stojan Novakovic, Hadzi Kalfa ili Catip Celebija turski geograf XVII veka, “Spomenik”
XVIII, SKA,
Beograd, 1892
[22] Anastasje Uro?evi?, “Varošica na Kosovu”, “Glasnik Srpskog Nau?nog Društva”, XV-
XVI, Beograd, 1936
[23] Jovan Radoni?, “Rimska kurija i juznoslovenske zemlje”, Beograd, SANU, 1950
[24] Avni K Këpuska, “Qenësia e territorit dhe e kufijve etnikë autoktonë të Kosovës”, Prishtinë,
2003
[25] Ilirët dhe Iliriia te autorët antikë, “Rilindja”, Prishtinë 1979
Fotot : u realizuan nga autori
[1] Sylejman Kylçe, “Shqipëria dhe historia Osmane”, Tiranë, 2004, fq. 111- 112
[2] Vladimir Bovan, “Jastrebov u Prizrenu”, “Jedinstvo”, Prishtinë, 1983, fq. 34 -77
[3] Mark Krasniqi, “Gjurmë e Gjurmime”, Prishtinë, 1979, fq. 292
[4] Po aty. fq. 292
[5] Po aty. fq. 292
[6] Hakif Bajrami, “Si e okupoi Serbia Kosovën më 1912”, Prishtinë, 2003, fq. 3- 4
[7] Po aty, fq. 4
[8] Jagosh K. Gjillas, “Shkollat serbe në Kosovë nga viti 1856-1912”, Prishtinë, 1969, fq. 304
[9] Po aty, fq. 304
[10] Po aty, fq. 304
[11] Jagosh K. Gjillas, “Shkollat serbe në Kosovë nga viti 1856-1912”, Prishtinë, 1969, fq. 305
[12] Shukri Rahimi, “Vilajeti i Kosovës”, Prishtinë, 1969, fq.12
[13] Stefan Karastefanov, “Kosova një analizë gjeopolitike”, Shkup, 2007, fq.10
[14]Jevto Dedijer, “Stara Serbija geografska i etnografska slika”, Sarajevë, 1912, fq. 3
[15] Milan Kasumovi?, “Stara Serbia i Makedonija”, od Spiridona Gopqeviqa, preveo, Beograd, 1890, fq. 330
[16] Vj. Klai?, “Slike iz Slavenske Povjesti”, Zagreb, 1903, fq.105
[17] Po aty, fq.105
[18] Po aty, fq.106
[19] Po aty, fq.105
[20] Skender Gashi, “Intervistë”Asociacioni për zhvillimin e Gallapit “Galabri”, Prishtinë, fq.78
[21]Po aty, fq78
[22] Po aty, fq.79, 80
[23] Po aty, fq.81
[24] Po aty fq.80
[25] www.pelasgians.org/ , Nicolae Denonsusn, “Historia Dakia”, part 7-ch.XlI.10.I. “Elements of Barbarian Language”.
[26] Po aty
[27] Da Fr. Filippo Angeliko Becchetti, Tomo Primo, “Istoria Degliultimi Quattro Secoli DELLA CHIESA”, Romë, 1788, fq.169
[28] Skender Rizaj, “Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII” Prishtinë, 1982, fq. 215
[29] Branislav Nusi?, “Kosovo opis zemlje i naroda, izdanje sa spikama”, “I sveska”, Novi Sad, 1902, fq. 2
[30] Mihailo Dini?, “Za istoriju rudarstva u srednjoj vekovnoj Serbiji i Bosni I”, Beograd, 1955, fq.7
[31] Burime Osmane, “Lufta shqiptaro-turke në shekullin e XV”, përkthyer nga Selami Pulaha, Tiranë 1968, fq.79
[32] Kristo Frashëri, “Kush është Musa Arbanasi në Beteja e Kosovës më 1389?”, Tiranë, 2005, fq.148
[33] Ljubo. Stojanovi?, “Stari serbski radovi i ljetopisi”, Beograd, 1883, fq. 24
[34] Stojan Novakovic, Hadzi Kalfa ili Catip Celebija turski geograf XVII veka, “Spomenik” XVIII, SKA, Beograd, 1892, fq.57
[35] Anastasje Uro?evi?, “Varošica na Kosovu”, “Glasnik Srpskog Nau?nog Društva”, XV-XVI, Beograd, 1936, fq. 265- 266
[36] Po aty, fq.265-266
[37] Jovan Radoni?, “Rimska kurija i juznoslovenske zemlje”, Beograd, SANU, 1950, fq. 560
[38] Avni K Këpuska, “Qenësia e territorit dhe e kufijve etnikë autoktonë të Kosovës”, Prishtinë, 2003 fq. 140-142
[39] Po aty, fq. 140-142
[40] Tahir Dalipi, Fshati Ilincë, komuna e Preshevës
[41] Skender Rizaj, “Kosova gjatë shekujve XV- XVI dhe XVII” Prishtinë 1982 fq. 212
[42] Po aty, fq. 273
[43] Skender Rizaj, Arkivi i Kosovës, “Vjetari XXIX-XXX”, Prishtinë, 2003, fq. 186
[44] Autori i shënon qytetet me numra në fund të hartës, shënohet qyteti Cassova dhe e ka fjalën për J.
Huniadin dhe Betejën e dytë të Kosovës në vitin 1448.
[45] Ilirët dhe Iliriia te autorët antikë, “Rilindja”, Prishtinë 1979, fq. 441
[46] Skender Rizaj “Kosova gjatë Shekujve XV, XVI, XVII”, Prishtinë, 1982, fq 16
[47] Skender Rizaj, “Vjetar nr. XXIX_XXX”, Prishtinë 2003, fq. 175, 176
[48] Po aty, fq. 175,176
[49] Po aty, fq. 177
