Pellazgët, Ilirët, Dardanët, Shqiptarët

Shkruan : Xhemaledsin Salihu, Preshevë

Librit i Stojan Novakoviqit: “Dy ditë në Shkup, me 14-15-16 korrik 1905, shënime dhe mendime nga udhëtimi”– disa përshtypje nga leximi:

Stojan Novakoviqi udhëtoi për në Carigrad /Stamboll/ në detyrë konsulare dhe për të nënshkruar marrëveshjen e parë Serbi-Turqi, lidhur me Hekurudhen.

Novakoviqi shkruan edhe për Justinijanin, kodifikatorin e ligjeve romake, i cili u lind në fshatin Tavrisija apo Tauresija te qytetëza Vederijana /Bederijana/ jo larg Shkupit./Këtë të dhënë Novakoviqi e mori nga libri i Hahn: Reise von Belgrad nach Salonik, Denkschriften XI, 94-Udhëtimi Beograd-Selanik/

Pastaj vazhdon: “Dardanët europianë, të cilët jetojnë pas kufijve durrsakë, afër qytezës Vederijana apo Bederijana, fshati Tavrisija apo Tauresija, ku kishte lindur princi Justinijan.

Novakoviqi, Dardanin e lidh me pjesën kryesore të Siujdheses Ballkanike/Ilirike/ dhe gjithë ndërtimin në Shkup e lidh me kohën e Justinijanit.

Në pjesën e librit: Siujdhesa Ballkanike dhe mosmarrëveshjet etnografike: shkenca europiane, shumë kohë, nëpërmjet historianëve të vet studio këtë temë, por në fund i gjithë shqyrtimi dhe trajtimi i kësaj teme u zgjidh në interes të Grekëve.

Lidhur me këtë temë po japim disa mendime të profesorit të historisë helene, K. Paparigopula, të Universitetit të Athinës në këtë libër, ndërsa profesori i shpreh idetë në librin e tij: K. Paparrigopoulo,, Histoire de la civilization hellenique, Paris, 1878.

Çështje delikate mbi Arbanasit, të cilët vendin në Greqi e quajnë Epiri i Ri. K. Paparigonulo, nga pikëpamja e tij greke, e cila meriton vëmendje të madhe: ” Gjuha arbanase /shqipe/, në të vërtetë flitet në shumë vende në Greqi, por edhe Grekët , Arbanasit nuk i quajnë të huaj. Ilirët e Vjetër apo Arbanasit, të cilët jetojnë në bregdetin perëndimor të siujdhesës kishin shumë lidhje të përbashkëta me Grekët. Në Epir, shumë fise greke apo arbanase ishin shumë të ndërlidhura. Romaket, këtë krahinë e quanin Iliri Helene, ndërsa të mesjetës e quanin Epiri i Ri. Arbanasit të krishterë flasin edhe greqisht edhe gjuhën arbanase. Në kohën e luftës për çlirimin e Greqisë, Arbanasit me besim shumë të madh morën pjesë në çlirimin e Heladës.

Studiuesi A. Rambo, në Siujdhesën Ballkanike thote se jetuan katër rasa: greke, slave, vllahe dhe arbanase.

Me rëndësi të thuhet se: Pushtimi turk i Siujdhesës Ballkanike shprehu një tolerancë ndaj fes të krishter. Bile, veprimtaria vazhdoi e njëjtë si në kohën e Mbretërisë Bizantine.

Novakoviqi është subjektiv kur shkruan për shtrirjen e Serbëve, Shqiptarëve dhe Grekve, duke i përzier krahinat shqiptare me oaza serbe, që edhe sot nuk qëndrojnë.

Studiuesi anglez Henry Holland, në Udhëtimi nëpër Shqipëri, London, 1819 shkruan: “Arbanasët, Shqipëtarët apo Arnautët janë pasardhësit dhe përfaqsuesit e Pellazgëve të vjetër , origjinën e kanë nga Iliria

Sipas Hollandit, me fjalë të tjera, sipas origjinës dhe rrethanave elementare janë Grekë të vërtetë.

Ata ndahen në dy degë të mëdha, në Gegë dhe Toskë që janë të shpërndarë në Epir. Për Gegët thotë se janë të karakterit të fortë dhe serioz, ndërsa Toskët janë të hareshëm, të gjallë, por të pasigurtë.

Pastaj vazhdon dhe thotë se më 1431, sulltan Murati e pushtoi Epirin dhe Shqipërinë dhe i udhëhequr nga fryma prozelitizmit i urdheroi humbësit të konvertohen në Turqë. Banorët e luginave u pajtuan, ndërsa ata të maleve nuk u pajtuan, sikur Mirëdita që mbetet katolike. Një pjesë e banorëve u fshehën në malet Kimara, Suli dhe Parga dhe mbetën ortodoksë.

Pjesa e dytë e banorëve iku në drejtim të jugut, në Evije, në Atikë, në Argolis dhe ujdhesat për rreth. Ndërsa pjesa e tretë e Arbanasëve, u shpërnguljen që ndodhi më 1770, kur Morea u shkretërrua nga Turqit. Autori shkruan se këto krahina janë të theksuara në kartën e tij dhe nuk janë kurrfarë elementi i huaj, sepse brenda 30 vjetëve u greqizuan edhe me gjuhë edhe me ide.

Kështu ndodhi me Arbanasit ortodoksë në Shqipërinë e Jugut dhe Epir.

Interesant është një broshurë-liberth e shtypur në Athinë, më 1878, të një autori anonim, i cili thotë se vijëzimi i kufijve është shumë interesant dhe kështu i spjegon. Nëse merret Ballkani si vijë kufiri dhee vazhdoni nga Sofia, në jugperëndim deri në malet veriore arbanase, afër Detit Adriatik, do të kemi në anën jugore keto vija, të gjithën Trakinë dhe Maqedoninë, Epirin dhe Thesalinë. Shtrohet pyetja: cili popull jeton në këto vende? Helenët, Turqit, Turko-Arbanasit, Arbanasit dhe Bugarët. Dhe e gjithë kjo laryshmëri e emrave të popujve tregon dhe ndalet te Helenët, sepse muhamedanët janë grekë te konvertuar, ARBANASIT JANË PELLAZGËT E Vjetër, ndërsa autori i quan fis Helen. BILE EDHE TURKO-ARBANASIT JANE PELLAZGËT E TURQIZUAR.

Në vazhdim të librit, autori shkruan se me shkapaderdhjen e Perandorisë Turke, në fillim të shekullit XIX, nga gërmadhat e shekujve të vjetër dalin në sipërfaqe 6 grupe etnografike, shumë të rëndësishme, por të ndryshëm.

Nëse këto 6 grupe të popujve i radhisim sipas gjuhës, me të cilat përfaqësohen, do të kemi sipas vjetërsisë keto grupe kryesore:

1.ARBANASIT /MBETJET VENDASE AUTOKTONE/

2.GREKËT / VENDASË AUTOKTONË DHE PASOJË E QEVERISJES GREKE/

3.RUMUNËT /PASOJË E QEVERISJES ROMAKE DHE KOLONIZIMIT/

4.SERBËT / SLLAVË TË ARDHUR/

5.BUGARËT / POPULL URALO-ALTAJ DHE SLLAVË/ DHE

6.TURQIT / TË ARDHUR DHE PASOJË E SUNDIMIT TURK/.

Të gjitha grupet dallojnë, por vetëm Serbët dhe Bullgarët jane të perbashkët.

Autori shkruan se shumë studiues të huaj u morën me çështjen e Ballkanit dhe thonë se popujt e vegjël që kanë histori të lavdishme, shumë keq e përdorin, sepse kujtimet për të kaluarën i mbulon kokat e njerëzve të popujve të vegjël, me histori të lavdishme, ndërsa nuk e kanë parasysh se për ta është vetëm një rrugë në jetën e përditshme dhe gjatë historisë, ndërsa e vetmja rrugë duhet të jetë: punë natë e ditë, punë pa ndërpre dhe punë fituese.

Në Siujdhesën Ballkanike, sipas etnografisë mund të dallohen Arbanasit dhe Sllavët, por kurrsesi Serbët dhe Bullgarët, i takojnë popullit sllav.

Në Siujdhesën Ballkanik nuk mund të flasim për shtete të pastra etnografike. Pastaj asnjë popull në Ballkan nuk mund t’a pushtoj një popull tjetër, sepse e vetmja dalje nga kriza është ndarje apo lidhje apo tutje robërim. Nëse kufijtë vizatohen sipas etnografisë, atëherë kufijt shtetror do t’i ngjanin një thurrjeje të larmishme, çka në praktikë dhe në realitet nuk mund të ndodh.

Dikund në fund të librit, autori përmend se Kryeshenjtëria ortodokse e Preshevës kishte 3767 shtëpi dhe 37 famulli, prej tyre në Preshevë vetëm ajo e Leranit dhe Bilaçit.