Prof. Fadil Maloku, sociolog nga Prishtina
(Ose; tani pas fjalimit të Presidentes së vendit Znj. Vjosa Osmani, a mund të thuhet se po dalin sheshi se kush është më pro amerikan, e kush më antitrumpist? )
I. Tek ne në Kosovë dhe përgjithësisht në rajon (meqë konsideroj se nuk ka ndonjë perceptim edhe aq të dallues për këtë çështje), po edhe më gjerë, sa i përket diskursit mbi të ardhmen e këtyre vendeve, do mbretëroj edhe për një kohë bindja se demokracia liberale (ideologjia globaliste) është perspektiva me shpresëdhënëse dhe alternativa e zgjidhja më adekuate për rindërtimin apo ripërtëritjen e raporteve politike dhe atyre të shtetësisë.
Arsyet ndoshta duhet kërkuar në energjinë negative dhe në frustrimin kolektiv që këto vende e kishin akumuluar me dekada të tëra gjatë ndërtimit të socializmit përkatësisht – komunizmit. Ky mendim e gjykim, për dike ndoshta edhe mund te tingëllojë interesant, por, do konstatuar se vlen sidomos për vendet e shtetet që ndërtuan e kultivuan tipin e socializmit stalinist, sikurse beri Shqipëria. Mirëpo, fryma e kapitalizmit të ri oligarkik tash pas ardhjes së Donald Trump, në krye të SHBA-ve do i vë pa asnjë dilemë në siklet e pikëpyetje të madhe identitare jo vetëm ballkanasit, por, si duket nga përshtypja e parë edhe shtetet, kombet dhe vendet tjera evropiane.
Thënë me ndryshe, vendet dhe shtetet që u vonuan në “instalimin” e sistemit dhe vlerave demokratike, ende nuk po arrijnë të kuptojnë se demokracia neoliberale (me gjithë bagazhin e lirive dhe te drejtave) shpeshherë dinë të imponohet si agresive, e në ca raste edhe shumë arrogante e shumë e vështirë për t‘u implementuar në jetën e përditshme sociale, atë ekonomike e në veçanti atë politike (siç na ka rënë p.sh. neve shpesh ta “testojmë”, gjatë rrugëtimit të shtet ndërtimit). Këtë fakt na e dëshmon edhe dioptria sociologjike, ku demokracia neoliberale në shumë raste (siç konstaton Noam Chomsky) mëton qëllimisht t’i dobësoj ca tipe shtetesh e vendesh të pa afirmuara sa duhet. E në veçanti ato që përpëliten me “fushata” autentike ta konsolidojnë, zgjerojnë e afirmojnë vlerën, peshën dhe rëndësinë e sovranitetit të tyre fillestar.
Duke i detyruar ato që të bëjnë kompromise të dhimbshme e madje edhe jofunksionale . Sidomos, kur janë në pyetje detyrimet për të krijuar qeveri të brishta koalicionesh në shoqëritë e vendet ku institucionet burokratike nuk e kanë arritur as përvojën e as pjekurinë e kapaciteteve shtet ndërtuese.
Leksionet e shumta nga historia e sociologjisë, na dëshmojnë edhe një fakt tjetër. Atë, se demokracitë jo gjithherë na japin të kuptojmë se mund të formojnë e aq më pak të forcojnë shtetet e bashkëlindura me te. Tani, globalizmi si ideologji e në rastin e analizës sonë edhe si ndërvarësi e tendencë me faktin e krijimit të organizatave (KTN-ve/ Kompanive Transnacionale/) të reja mbinacionale, ka bëre që institucioni i shtetit si një mekanizëm dinamik që i shtyri përpara shumë procese e zhvillime socio-politike të kohës sonë, të zbehet (për të mos thënë edhe zëvendësohet!) me lehtësi e pompozitet të pa parë ndonjëherë.
Pra, demokracia neoliberale, me pretendimin po edhe ambicien për ta zbehur rolin e aparatit shtetëror në proceset e ardhme sidomos gjeopolitike e gjeostrategjike, ka bëre që interesimi për ta studiuar të rritet dukshëm.
Sidomos, domenin ku roli i tij premtohet edhe të përjashtohet në rastet e transaksioneve të mëdha historike politike, siç e kemi p.sh. rastin e koncesioneve politike që shteti palestinez u deshtë t’i bëjë shtetit Izraelit, apo rasti i Ukrainës në horizont. Kurse, kur janë në pyetje insistimet (që natyrisht kanë të bëjnë me interesa e KTN-ve)e globalistëve për ta zbehur, reduktuar, e pse jo edhe mënjanuar tërësisht rolin e shtetit, sidomos kur janë në pyetje negocimet dhe koncesionet e shumta politike, kemi me qindra raste në gjithë rruzullin. Dhe çfarë është më e rëndësishme, ky proces po vazhdon edhe në ditët e sotme.
Arsyeja e vetme, është se; s’ka ende asnjë përgjigje për laramanin e pushteteve që janë prezente në kohën tonë. Mendoj se me fitoren e Donald Trump, roli i shtetit si aparat “menaxhues” i proceseve dhe zhvillimeve në të ardhmen do i rikthehet “shtratit të Prokrustit” sidomos në sferën e brendshme, ndërkaq në atë të jashtme ai duhet ta ruaj edhe më tej rolin prijatar sidomos në (menaxhimin dhe ndërmjetësimin e konflikteve dhe rregullimit të raporteve ekonomike me konkurrentët) nivel global. Por, ka një dilemë këtu! Që as shumica e ekspertëve të lëmenjve të ndryshëm e as arkitektët “izolacionist”, të administratës në ardhje nuk kanë dhënë ende përgjigje të saktësuar e as të qartë për perspektivën dhe rolin që shteti (si instrument i përfaqësimit politik) duhet ta “ushtroj” në të ardhmen post globaliste.
II. Mirëpo, nëse çështjen e pozicionimit të shteteve që veç janë anëtarësuar (apo presin në paradhomë) në identitetin e ri politiko-ekonomik të quajtur BE-ane? Përgjigja, në pamje të parë na duket si një “punë Sizifi”.
Sepse, shikuar me “dioptrinë” sociologjike, shumica e këtyre shteteve të integruara de jure veç janë bërë tashmë pjesë e identitetit të demokracisë liberale, mirëpo, de facto asnjëra nga këto shtete (e mendoj edhe për një kohë të gjatë) as që do të mund ta quajë veten demokraci liberale ashtu siç i kishin paramenduar nga “baballarët” e neoliberalizmit. Megjithatë është interesant të theksohet se të gjitha këto shtete të anëtarësuara i kanë kushtetutat të cilat janë përshkruar nga vendet të cilat kanë dalë nga tradita liberale, por, nuk kanë ndërtuar sa duhet ende ndonjë kulturë e traditë të mirëfilltë demokratike si një element të rëndësishëm për të funksionuar demokracia e vërtetë neoliberale.
Demokracia e sotme neliberale, për vendet të cilat janë duke kaluar ethet e transicionit pa elementin e traditës qytetare, e ka shumë më vështirë të funksionoj si duhet. E ky fakt, jam shumë i bindur që vlen pa asnjë dyshim, sidomos për shtetet e Ballkanit Perëndimor (plus Shqipëria e minus Sllovenia e Kroacia), të cilat e kanë më të theksuar problematikën e lartcekur. Të gjitha këto vende formalisht e kanë instaluar demokracinë e tipit liberal, por asnjëra nuk mund të thuhet se me përmbajte i përket botës së njëmendët demokratike. Po ashtu, gjitha këto vende i kanë instaluar kushtetutat e ish vendeve apo shteteve demokratike, mirëpo, ende u mungon elementi kyç apo paradigma kryesore e identifikimit, si ajo e traditës apo kulturës demokratike që nuk mund të fitohet edhe aq shpejt.
Ngase, secilit nga ato u duhet një kohë më e gjatë e kultivimit të këtyre raporteve dhe përvojave që kanë të bëjnë; me sundimin e ligjit, luftimin e krimit, korrupsionit dhe zgjatimit të kontrollit mbi këto dukuri negative. Për shembull, në Shqipëri e Kosovë ende kemi institucione që figurojnë formalisht, por, që në jetën reale nuk kanë arritur ende ta dëshmojnë përvojën e një mentaliteti e kulture mobilizuese për punë, për avancim profesional në baza meritore, për sundim të ligjit dhe për një fuqizim të pa ndalur të mekanizmit të kontrollit, etj. që p.sh. në shtetet e BE-ne, kryejnë “online” punën e tyre.
Së këndejmi, hapet një dozë dyshimi se nëse ende nuk kemi arritur të ndërtojmë institucione të qëndrueshme demokratike, përse, atëherë jemi kaq properëndimor (lexo; kaq pro amerikan?!), kur me veprimet tona praktike e pragmatike në jetën e përditshme politike, “prodhojmë” vetëm vlera e sistem të ndërvarësisë populiste, në vend të atyre neoliberale?
Aq më keq e me absurde duket kjo praktikë e fah e fenomen i ri sociopolitik, kur në hapësirat tona kombëtare nuk kemi si të deklaruara as publikisht subjekte apo lëvizje të identifikuara si antiglobaliste? Për më tepër, këtë përvojë të kësaj dukurie absurde nuk jemi fare të interesuar që si shoqëri ta zbërthejmë e analizojmë në mënyrë që t’i kuptojmë si shkaqet ashtu edhe pasojat e saja eventuale. Që për mendimin tim me ardhjen e Donald Trumpit në krye të administratës amerikane, munden me dal shume shpejt në shesh, e madje edhe me u fuqizua më tej.
Por, ku qëndrojnë shkaqet, apo cili është “handikapi” mungesës sonë për një këndvështrim a artikulim të përputhshëm e dinjitar me rrjedhat dhe proceset aktuale globale. Mendoj se përgjigjën, duhet kërkuar në disa rrafshe; ·
Rrafshi i parë, kujtojë që lëvizjet antiglobaliste këtu në Kosovë publiku (ende i ngazëllyer nga çlirimi që na e bëri Amerika, nga zgjedha serbe) i percepton, i adreson e padyshim që edhe i projekton me automatizëm si antiamerikane e si antiperëndimore. Një perceptim i tillë kaq konservator, në kohën kur lëvizjet antiglobaliste janë shumë më të fuqishme dhe me të organizuara në vetë botën perëndimore, prodhon jo vetëm: frustrim te panevojshëm ë publik, po edhe: servilizëm të paparë politik (që mund ta banalizoj pluralizmin e mendimeve dhe të sundimit të ligjit): konformizëm kulturor (që na bë t’i pranojmë me aq lehtësi vlerat e sistemit të ri, në vend që t’i ruajmë vlerat tona që kane dhënë prova historike e empirike), pastaj: nepotizëm social (që rrjedhimisht na be shumë më të akomoduar me sistemin e ri vleror), e madje edhe poltronizëm të paparë (që pasqyrohet më së miri në vendimmarrjet tona politike, të para dhe të pasluftës). ·
Rrafshi i dytë, ka të bëjë me pasojat që i “prodhuan” efektet e qeverisjes së mekanizmave (UNMIK, OSBE,etj) pas luftës së ndodhur në Kosovë. Për çka nevojitet një analizë e elaborim më i thukët sociologjik. E që fatkeqësisht, ende nuk i kemi në dispozicion! · Rrafshi i tretë, që ka të bëjë me faktin e mungesës së zhvillimit të asaj që në boten perëndimore identifikohet si sens dhe intuitë e individualizëm racional (sepse, ka të bëjë me shkallen e emancipimit politik) të cilin si masë kritike e krijoj shoqëria civile. Ani pse, në “tregun” publik civil në Kosovë kemi diku mbi 600/700 OJQ-ë që i ka në evidence të vetën shteti, pak nga to që merren në mënyrë serioze me; probleme antiluftë, ato të drejtave të njeriut (KMDLJN), me te drejtat e minoriteteve, me ato ekologjike, e me barazinë gjinore.
Prezenca e gjithë këtyre organizatave dhe grupimeve socio – politike, në fakt dëshmon se Kosova, formalisht ka një „eskadron“ organizatash formale qe improvizojnë formësimin dhe “dizajnin” e promovimit të kulturës dhe traditës tolerante, por që në fakt ato nuk kanë ndonjë histori aktive veprimi. E kam fjalën këtu gjithnjë për OJQ-ët lokale „made in Kosova“ e jo për substratet ndërkombëtare që kanë selitë e tyre këtu.
III. Por, çfarë është demokracia populiste, qe de facto dhe de jure e solli Presidentin e 47 të SHBA-ve, në fronin e ish globalisteve amerikan? Kur dihet botërisht, se sintagma “populizëm” është e orientuar armiqësisht kundër sojit të kapitalizmit grabitqar dhe kërkon që pushteti sa më tepër të bartet në duart e qytetarëve. Pra të ndodh një lloj decentralizimi në mënyrë që të njëjtit qytetarë ta kuptojnë se janë të përfaqësuar dhe se i gjithë procesi i përzgjedhjes së përfaqësimit të tyre ishte transparent, legal dhe legjitim.
Do thënë se mjetet karakteristike institucionale që zakonisht i përdorë populizmi si frymë dhe si metodë për arritjen e qëllimeve të veta politike janë; referendumi, iniciativa popullore dhe revokimi. Do konstatuar po ashtu se termi, koncepti dhe fjala populist shpeshherë asocon edhe në diktatorët karizmatik që fitojnë pushtet duke i kritikuar politikat paraprake konvencionale të qeverive të korruptuara.
Është, interesant që në rastet e tilla kur ka probleme të mëdha sociale këta tipa karizmatik e shfrytëzojnë me shumë shkathtësi këtë pakënaqësi sociale dhe shumë shpesh arrijnë si thuhet: që krizat sociale dhe ato ekonomike të vendeve të tyre i shndërrojnë në të ashtuquajtura „cirkuse rrugore”! Historia e shoqërive perëndimore ka dëshmuar se ilaçi më i mirë për të ndërpre proceset e tilla devijante në vendet dhe shtetet e korruptuara e të kriminalizuara, janë pikërisht demonstrimet publike civilizuese të qytetarëve të atyre vendeve.
Ndërkaq, në literaturën sociologjike, ky termë apo koncept nënkupton edhe strategji e taktikë politike (për disa edhe primitive!), që ka për qëllim mashtrimin e turmave dhe manipulimin e tyre në saje premtimit të gjërave që shumicën e rasteve janë utopike, të pa realizuara e në shumicën e rasteve madje edhe tejet flirtuese e demagogjike me turmat! Kurse në literaturën politike bashkëkohore populizmi definohet si ideologji po edhe si doktrinë politike, që shoqërinë e sheh si të ndarë në grupe homogjene antagoniste. Në njërën anë; njerëz të ndershëm dhe elita të korruptuara (slogan, ky që i ndihmoj shumë në fushatën e Donald Trumpit), e në anën tjetër estabilishmenti që e “ushqen” këtë proces tëhuajturës. Ku konsiderohet se politika (sidomos në proceset e transicionit) duhet të “mirëmbahet” ekskluzivisht si shprehje e lirë e njerëzve (volonté générale).
Dhe se nuk do të ishte e arsyeshme të intervenohet gjithherë ndajë kërkesave të tilla të shfaqura të qytetarëve të vendeve në transicion. Arsyeja e thjeshte, është se kështu (kinse!) ngulfatet demokracia dhe ndërtimi i institucioneve demokratike. Mirëpo, forma e retorikes që dërgon mesazhe nga populistet është interesant se si artikulim arrin gjithnjë të fascinoj, pra të “prekë” në emocion marrësin e këtyre porosive.
Në Kosovë shembull më të qartë të populizmit politik kemi pasur apelet e ish opozitës (qeveritarët e sotëm) për t’i denigruar idetë dhe koncesionet politike (të identifikuara në bisedimet me Serbinë) e sidomos ato ekonomike (skandalet “Pronto” dhe rritja e krimit dhe korrupsionit) të qeverive të pasluftës. Në rrethanat e kohës sonë termi i populizmit mund të thuhet se kuptohet e identifikohet më shumë përmes ndonjë lëvizjeje apo ideologjie që priret të përdorë taktikat e metoda të mobilizimit të qytetareve për qëllime të marrjes se pushtetit.
Në rastin tonë me siguri partitë e tjera qeveritare dhe opozitare kur dëshirojnë ta stigmatizojnë p.sh. kundërshtarin e tyre politik, zakonisht përdorin sintagmën e “populizmit” në mënyrë që kundërshtarin e vetë ta fusin në një thes me lëvizjet komuniste të tipit Cegeverian (Ce Gevara) dhe atë kastrian (Fidel Kastro), që është një absurd i llojit të vet! Sepse, në një analizë pak më e thuket do të kuptonim që kjo lëvizje s’kanë asgjë psh. të përbashkët me ideologjitë e lartcekura. Ajo që e shquan zakonisht lëvizjet e tilla, në fakt edhe parti politike është një lloj popullzimi demokratik që ka të bëjë me një përfaqësim shumë më gjerë të pushtetit nga ana e njerëzve pra qytetarëve të Kosovës. Por, duhet theksuar se: ..tipi i populizmit të cilësuar si demokratik, pra një lloj rebelimi ad hoc i qytetarëve që janë para së gjithash të pakënaqur me statusin e tyre të ri social e ekonomik në demokracitë e reja të transicionit, i shfrytëzon të gjitha mjetet e (pa)lejuara për të shprehur si pakënaqësitë e natyrës sociale, ashtu edhe devijimet e theksuara ekonomike bashke me ato politike.
Arsyeja, është e thjesht: p.sh. në rastin e Kosovës rrafshi politik ishte ajo “thembra e Akilit” që mobilizoi shumicën absolute të qytetarisë. Populizmi, si aset politik për animimin e qytetarisë (jo)demokratike, s’i përjashton as mjetet paqësore si ato; të inicimit të referendumeve, pastaj ato të iniciativave në formë e përmbajtje të peticioneve që u adresohen institucioneve, po edhe ato të mekanizmave të revokimit, etj.
Pra, thënë më ndryshe populistet përdorin një spektër i gjerë mjetesh e mekanizmash institucional (si aula e Parlamentit) e jo institucional (protestat masive në rrugë) për të kontestuar si keqqeverisjen politike ashtu edhe politikat jo produktive ekonomike. Që për një vend apo shtet siç ishte Kosova ku demokracia dhe mekanizmi i “kontrollit” social e politik ende nuk kishin lëshuar shtat sa dhe si duhet, ishin mjaft atraktive e mjaft kreative! Por, me ardhjen në pushtet e me mandat të plotë katërvjeçar, fryma dhe frustrimi publik për të protestuar jashtë institucioneve ra në mënyrë rapide.
Ndodhi kështu, edhe për shkakun se ushtrimi i pushtetit në njërën anë i pezulloj përkohësisht ambiciet për t’i kontestuar dobësitë dhe të metat e sistemit, po në anën tjetër edhe i defrustroj e i zbehu synimet fillestare. S ‘këndejmi, jo rastësisht shtrohet pyetja se: përse ca politikanëve shqiptarë u “lejohet” me qenë “antitrumpist”, por, e jo edhe “antiamerikan”?
Ose, a mund të thuhet se pas fjalimit vjetor të Presidentes Vjosa Osmani, doli në shesh se kush është më pro amerikan, e kush më antitrumpist….?
