Klajd Kapinova, New York
Historia e pavdekshme e vajzës së re shkodrane Marie Shllaku (1922-1946), që derdhi gjakun e vet, për themelet e lirisë së vërtetë të Atdheut dhe monumentet e përjetësise së saj sot.
“Po, me politikë jam marrë qysh herët, nëse mund të quhet politikë, dashuria ime për Atdheun, mundi im për aq kohë sa Unë e di vetë për një Shqipëri Etnike, të bashkuar me pjesët e saj të ndara, Kosovën dhe Çamërinë.” – Marie Shllaku (1922-1946), e dënuar me vdekje me pushkatim
“Marie Shllaku, lindur në Shkodër, Shqipëri, ishte një nacionaliste, pedagoge dhe veprimtare e shquar shqiptare katolike e njohur për rezistencën e saj, kundër shtypjes serbe, komuniste dhe jugosllave. E shkolluar në Shqipëri dhe Itali, ajo u përfshi gjerësisht në rezistencën e amatosur kundër pushtimeve italiane dhe gjermane, gjatë Luftës së Dytë Botërore. Aktiviteti i saj atdhedashës u shtri në kundërshtimin e armatosur ndaj shtypjes së regjimit të egër bolshevik komunist shqiptar dhe jugosllav ndaj shqiptarëve të pambrojtur në Kosovës kreshnike. E kapur (arrestuar) në vitin 1946 nga autoritetet jugosllave, malësorja e shpateve të Dukagjinit (nga ishte edhe origjina e familjes së saj) Marie Mark Shllaku, iu nënshtrua torturave brutale dhe në fund u ekzekutua nga toga e zezë e pushkatimit, ku fatkeqsisht disa ishin ushtarë shqiptarë. Përkushtimi i saj i patundur për Pavarësinë dhe të drejtat e shqiptarëve e ka bërë atë një simbol të qëndrueshëm të qëndresës dhe martirizimit në historinë shqiptare.”[1] – Stephen Schwartz, gazetar ebrej-amerikan, Manhattan, New York, 2009
Republika e Kosovës, në vitin 2019, ka emetu një pullë zyrtare postale: “Kosova: Marie Shllaku, 2019”, Euro 1.30
Vajza e vogël Marie Mark Shllaku lindi më 22 tetor 1922, në lagjen Badre të qytetit antik të Shkodrës (mbi 3000-vjeçare), në pjesën e Shqipërisë Veri-Perëndimore, nga prindërit shkodranë Mark Simon Shllaku dhe Dila Shllaku, një familje me origjinë nga fshati Palaj e krahinës së thellë malore të Dukagjinit (para vitit 1990 ishte pjesë administrative e rrethit dhe qytetit të Shkodrës), e cila sot ndodhet në rrethin e Malësinë së Madhe.
Eshtë me interes të thuhet fakti hisorik, se deri tani nuk kemi mundur të mësojmë më shumë mbi Pemën Gjenealogjike, mbi antarët e tjerë të familjes së saj Shllaku, se sa motra dhe vëllezër kishte ajo akokohe. Kur qyteti i Prizrenit disa vite më parë e nderoi dhe vlerësoi me titullin më të lartë të qytetit historik sokoleshën heroin Marie Shllakun, për veprimtari të shquar patriotike, për çeshtjen shqiptare dhe të Kosoves në veçanti, asnjë nga pjesëtarët e familjes së saj nuk erdhi për të marrë dekoratën dhe diplomanën falenderuese në emër të popullit dhe Qeverisë së Kosovës, pas përmbysjes së komunizmit të zi dhe fitores së Pavarësisë së Republikës së re të dardanëve në Ballkan.
Sikurse dihet asokohe nga burimet historike dhe kujtimet e botuara pas vitit 1990 nga shumë bashkëkohës dhe njohës shumë të mirë të heroinës së pamposhtur Marie Mark Shllaku nga Kosova dhe Shqipëria, mësojmë se ajo shfaqi një aftësi të hershme akademike, duke përfunduar arsimin fillor dhe të mesëm në Shkollën e Motrave Katolike Stigmatine të Shkodrës dhe Liceun e Vajzave Katolike Françeskane të Shkodrës, afër Kuvendit të Urdhnit të Shën Françeskut, vendosur në Shqipni në shekullin XII…
E reja Shllaku ndoqi asokohe arsimin e lartë në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë në Romë, Itali. Bashkëkohsist e saj tregojnë se Maria, fliste rrjedhshëm gjuhët e shteteve perëndimore, si: gjermanisht, italisht, frëngjisht, latinisht, gjuhën e vjetër greke (helene), si dhe fliste gjuhën sllave serbokroate me vështirësi, por që e kuptonte shumë mirë.
Rrethanat e vështira politike që përfshinë asokohe Europën dhe trojet shqiptare, bënë që vajza e re inteligjente shkodrane të ndërpresë me dhimbje studimet e larta akademike si pasojë e fillimit të Luftës së Dytë Botërore, duke u detyruar të rikthehej në Shqipëri, pranë prindërve të saj të dashur në qytetin e Shkodrës.
Pas kthimit ajo filloi të punojë si sekretare në Ministrinë e Punëve Publike. Karriera e saj mori një kthesë të konsiderueshme më 25 shkurt 1943, kur u emërua si inspektore e financave në Kosovë. Ky rol e vendosi atë në një pozicion kyç gjatë një periudhe të trazuar, duke krijuar terrenin për përfshirjen e saj të mëvonshme në lëvizjet e pastra nacionaliste dhe aktivitetet e rezistencës antikomuniste dhe antisllave.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Marie Mark Shllaku mori pjesë aktive në rezistencën kundër pushtimit italian dhe nazizmit gjerman në Shqipëri. Në vitin 1944, ajo iu bashkua Lëvizjes Nacional Demokratike Shqiptare të Kosovës (NDSHK), duke u lidhur me luftëtarë të shquar kosovarë të kohës, si: patriotët e shquar Shaban Polluzha, Mehmet Gradica etj.
Përfshirja e saj në NDSHK, ishte vendimtare pasi ajo luajti një rol kyç në organizimin e përpjekjeve të rezistencës dhe ruajtjen e komunikimit midis fraksioneve dhe diversiteteve të ndryshme nacionaliste, që luftonin për qëllimin e përbashkët të Pavarësinë së Kosovës dhe Shqipërisë, kundër pushtuesve fashistë e nazistë, sikurse edhe kundër nazi-komunistëve të kuq të diktatorit otomano-arab dhe antishqiptar bolshevikut mizor Enver Hoxha.
Nacionalistja, mori pjesë në Kuvendin e Drenicës, më 20 janar 1945. Aty mbajti një fjalim të zjarrtë, i cili ndikoi në pajtimin e dy prijësve të Luftës së Drenicës: nacionalistët e shquar të kohës, si: Shaban Palluzhës dhe Mehmet Gradicës.
Ajo ishte e lidhur kryesisht me shqiptarët e besimit mysliman në Kosovë, sigurisht jo për shkak të fesë, apo për ndonjë arsye tjetër, por pikërisht sepse ishte një patriote e shquar dhe inteligjente, e dinte se shpëtimi i kombit mund të vinte vetëm nëse ata do të bashkonin të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga feja dhe ndarja rajonale. Si një vajzë e re shqiptare, ajo pati fatin të ishte përkrah burrave dhe fytyrave të ndritura më të mëdhenj të kombit shqiptar dhe sidomos ndër trimat dhe luftëtarët e njohur shkodranë.
Në shtator të vitit 1944, nacionalistja e mirëshkolluar Shllaku, fatkeqsisht asokohe u arrestua e u keqtrajtuar brutalisht në ato momente nga forcat pushtuese gjermane, por fatmirësisht ajo u lirua me ndërhyrjen direkte të Ministrit të Brendshëm ing. Xhafer Devës, i cili asokohe ishte një nacionalist dhe personalitet i shquar i kombit shqiptar.
Shkodranja inteligjente dhe shumë e kulturuar, u angazhua me gjithë enërgjitë rinore të qënies së saj, me të gjitha forcat e shpirtit dhe me gjithë potencialin e saj intelektual, u përpoq të jetësonte idealin e lartë atdhetarë të bashkimit kombëtar të të gjitha trojeve etnike, pavarësisht se në çfarë kushtesh apo rrethanash të arrinte atë, sepse kryesorja për te ishte dhe mbeti arritja e këtij qëllimi jashtëzakonisht të lartë dhe të shenjtë kombëtar, për të cilin u derdh ndër shekuj aq shumë gjak martirësh, madje edhe gjaku i saj rinor.
Nga vështrimi i përgjithshëm, ajo vazhdoi rrugën e madhe të luftës së pandërprerë për atdhe e për çlirim kombëtar, rrugën e atyre burrave shkodranë pararendës, si: Hamzë Kazazi, që luftoi kundër pashallarëve të Perandorisë Xhihadiste Islame Otomane (Turqisë) dhe Oso Kuka në kullën e barotit, që luftoi në trojet e Vraninës etj.
Pas lirimit nga burgu, ajo vazhdoi aktivitetet e saj të rezistencës antikomuniste të kohës, këtë herë duke u fokusuar direkt në luftimin e forcave komuniste jugosllave dhe të trathtarëve mercenarë shqipfolës në territorin e Kosovës.
Ajo bashkëpunoi me figura të tjera nacionaliste, si: Ndue Përlleshi dhe Ukë Sadik Berisha, prof. Ymer Berisha, etj., duke forcuar më tej pozicionin e saj si një lidere e rëndësishme brenda lëvizjes nacionaliste liridashëse shqiptare.
Në vitin 1946, aktivizmi i vazhueshëm i Maries, çoi asokohe në arrestimin e dytë të saj nga autoritetet komuniste sllave të shtetit të Federatës Jugosllavisë. Ajo fatkeqsisht iu nënshtrua torturave të tmerrshme çnjerëzore, shumë të rënda, gjatë kohës që qëndroi në qelinë e ftohtë të burgut, përpara se filloj proçesin e gjyqit të montuar dhe paramenduar nga trupi gjykues jugosllv, ku ajo do të dënohej fatkeqsisht me vdekje, pushkatim.
Në luftën për çlirimin e Atdheut nga ripushtimit sllavo-komunist, Maria u gjend edhe në Drenicën legjendare, ku para dy dekadash luftoi dhe qëndroi për 12 vjet radhazi, heroina e popullit, Shote Galica. Aty doli heroi trimi i pamposhtur Shaban Palluzha, të cilin vajza sypatrembur shkodrane Shllaku, e mbështeti pa rezerva deri në fund me gjithçka që ajo kishte, u bë krahas përpjekjeve të fundit gjigante të luftës antifashiste, për të hequr qafe një herë e mirë zgjedhën sllave.
Patriotja shkodrane në momentet më vendimtare, iu bashkua krahut patriotik më atdhetar të asaj kohe, sikurse ishin: Shaban Palluzha, prof. Ymer Berisha, At Bernard Llupi o.f.m., Mehmet Gradica, Gjon Serreqi, Ndue Përleshi, Ukë Sadiku, Metë Dini, Bajram Sokoli (vëllai i Bajraktarit të Uçës), Qazim Bajraktari i Astrazupit, Sadik Lutani, Ajet Gërguri, Ahmet Selaci, Ukshin Kovaqi. Ismail Thaçi, Nuhi Gashi, Hasan Bilalli, Kemal Skenderi, Mulla Idriz Gjilani, Hysen Tërpeza, Kolë Parubi, Luan Gashi, Pjetër Toma etj., të cilët mbetën të pamposhtur deri në fund.
Duke parë këmbënguljen e saj si studente, me tipare të spikatura patriotizmi, nacionaliste e kohës, Abaz Kupi (Bazi i Canes) angazhoi Marie Shllakun në përpjekjet ligjore për bashkimin kombëtar. Me këtë mision, Maria punësohet si sekretare e Ilaz Agushit, ministrit shqiptar në regjimin italian në Tiranë. Sipas materialeve arkivore, në prill të vitit 1941, ajo u takua me At Bernard Llupin o.f.m., i cili në atë kohë ishte drejtor i Shoqërisë Shpirtërore Katolike “Bijat e Zonjës” me qendër në Shkodër, e cila lidhej me Vatikanin.
Në maj të vitit 1942, me propozimin e Idriz Matit, u punësua në ministrinë në Tiranë, seksioni për rrugët, me detyrën e zv/sekretarit. Me pranimin e një detyre kaq të rëndësishme nga Gjergj Gjoni, Maria kishte pranuar detyrën, që të kontrollonte të gjitha dokumentet, leje sekrete të qeverisë, më pas t’i lejonte ato si dokumente disponimi grupit të Bazit i Canes. Këtë detyrë do t’a kryente deri më 20 nëntor 1942.
Pas vrasjes së Ilaz Agushit, Maria pushohet nga puna deri më 25 shkurt 1943, kur do të qëndrojë e paangazhuar në Shkodër. Në këtë kohë ajo lidhet me aleancën angleze, duke shërbyer si korrier në linjën: Tiranë-Shkodër-Romë dhe anasjelltas. Këto punime do t’i kryejë nëpërmjet Gjergj Gjonit dhe korrierit të Bazit të Canes, Hasan Miftari.
Më 25 shkurt 1943, ajo u punësua në qytetin e Prizrenit. Punësimi i saj këtu u sugjerua nga Pjetër Tomas, sekretar kryesor në Ministrinë e Financave me seli në Prizren. Për të mbuluar tërë territorin e Kosovës si vëzhguese, Maria emërohet referente në qytetin e Prizrenit. Në këtë kohë ing. Xhafer Deva i ofron edhe bashkëpunim dhe pozitën e sekretarit të tij personal. Asokohe Xhafer Deva ishte Ministër i Punëve të Brendshme në Qeverinë e Rexhep Mitrovicës (1943-1944). Ai e pranoi ofertën përkohësisht, pasi u konsultua me drejtuesit e grupit Bazit të Canes. Nuk dihen rrethanat dhe arsyet pse Maria u tërhoq nga Prizreni në Tiranë e u kthye sërish më 9 shtator 1944.
Maria deklaroi para gjyqit të OZN se ishte antifashiste dhe antikomuniste
Më 21 tetor 1944, në fshatin Novoselë nacionalistja mbajti një fjalim patriotik. Më 9 nëntor 1944, partizanët bolshevikë hynë në qytetin e Gjakovës, ndërsa Maria së bashku me Mehmet Agë Berishën shkuan në rajonin e Ferizajt, ku qëndruan disa ditë. Në këtë kohë ajo nga Ferizaj do të udhëtojë për në Gjilan, më pas në Prishtinë, ku për herë të fundit do të takohet me Xhafer Devën, Rexhep Mitrovicën dhe udhëheqës të tjerë, nga të cilët do të marrë udhëzime për veprime të mëtutjeshme, të cilat do të lidhen me At Bernard Llupin o.f.m. në Pejë dhe prej andej për të mbajtur lidhje me Shkodrën dhe me rezistencën e armatosur, që do të drejtohej prej andej.
Nga Prishtina u shpërngul në Pejë, në hotelin “Skënderbeg”. Këtu, sipas udhëzimeve që i kishte dhënë Komiteti i Lidhjes së Dytë të Prizrenit (dhe Lidhjes së Tretë të Prizrenit në vitin 1962 në New York, SHBA, kryetar i së cilës u zgjodh ing. Xhafer Deva), i cili vepronte me urdhër të ing. Xhafer Devës, merr përsipër organizimin e grupeve të rezistencës në mbarë vendin. Këto grupe drejtoheshin nga Metë Dina, Adem Shala, Mehmet Gradica dhe Marie Shllaku. Sikurse dihet asokohe rezistenca nacionaliste dhe antikomuniste shqiptare numëronte 3000 vetë që do të luftonin pa pushim dhe me përkushtim.
Natën e 24–25 nëntorit 1946, ajo u ekzekutua në qytetin historik të Prizrenit, së bashku me nacionalistët e tjerë të shquar shqiptarë, duke përfshirë françeskanin e përkushtuar për trinomin “Fe e Atdhe – Perparim” At Bernard Llupin o.f.m., Kolë Parubin dhe Gjergj Martinin. Ekzekutimi i saj asokohe, ishte pjesë e një fushate më të gjerë antishqiptare sllave, për të shtypur lëvizjet nacionaliste antikomuniste shqiptare.
Me gjithë fundin e saj tragjik, Marie M. Shllaku mbahet mend si martire dhe simbol i rezistencës antikomuniste dhe antisllave shqiptare, trashëgimia e saj e qëndrueshme si dëshmi e përkushtimit të saj të palëkundur ndaj popullit dhe çështjes së saj adhore qe ishte liria dhe pavaresia nga kthetrat e komunizmit në Kosovë dhe vendlindjen e saj Shqipëri.
Ajo ishte pjesë aktive e plejadës së shquar dhe të vendosur të antikomunistë të shumtë laikë dhe Klerit Katolik, që kishte nxjerrë dhe po rilindnin asokohe si pjesë e rezistencës së madhe në Malësi të Madhe dhe në qytetin martir dhe më antikomunist të Shkodrës heroike.
Ky ishte asokohe proçesi më i madh gjyqësor, i cili zgjoi interesimin e madh asokohe në Kosovë. Aty bënin pjesë Marie Shllaku, meshtari i nderuar dhe respektuar, atdhetari i shquar françeskan At Bernard Llupit o.f.m., Kolë Parubit, Gjergj Martinit e shumë të tjerëve, të cilët ishin bashkëpunëtorë të ngushtë të intelektualit të shquar prof. Ymer Berisha. Gjyqi i montuar politik ka fillur më 29 qershor 1946 dhe ka përfunduar më 11 korrik, pra gjithsej 13 ditë pa llogaritur ditët e hetimive të tjera të tmerrshme te shoqëruar vazhdimisht me torutura ç’njerëzore nazi-komuniste.
Prokurori publik i proçesit fallco dhe turpi me motive të patra antishqiptare, siç ishte rregull si në çdo gjykim tjetër, ishte trathtari Ali Shukriu. Sot fatkeqsisht në Kosovë nderohet dhe respektohet ky trathtari i madh dhe shërbetori tjetër besnik i regjimit marksist-nazist-komunist Fadil Hoxha. Sikurse dihet proçesi i dënimit është mbajtur në qytetin e Prizrenit. Më 29 qershor Prizreni ishte në zi. Para trupit gjykues të pushtuesit, u sollën në sallën e gjykimit 27 të pandehur nacionalistë shqiptarë.
Fatkeqsisht, ata u akuzuan vetëm sepse e donin lirinë e vendit të tyre martir Dardaninë dhe një Shqipëri mëmë të plotë etnike, sikurse ishte një herë e një kohë në hartën e Ballkanit. Në pyetjen e hetuesisë për Marien se sa kohë keni që merreni me politikë, ajo është përgjigjur “Po, me politikë jam marrë qysh herët, nëse mund të quhet politikë, dashuria ime për atdheun, mundi im për aq kohë sa Unë e di vetë për një Shqipëri Etnike, të bashkuar me pjesët e saj të ndara, Kosovën dhe Çamërinë” dhe prandaj ajo u dënua me vdekje.
Fjalët e saj të fundit para togës së pushkatimit ishin: “Kosovë, gjaku im t’u bëftë dritë!” dhe “Kosovë, gjaku im të kjoftë i lehtë e t’u baft dritë!”, theksojnë përkushtimin e saj të qëndrueshëm për kauzën e saj.
Sokolesha Marie Shllaku (1922-1946) një “nuse” e vetëflijuar për Shqipërinë Etnike
(Mendime rreth librit “Marie Shllaku bijë e Shkodrës martire e Kosovës” të studiuesit dhe publiçistit shqiptaro amerikan Tomë Mrijaj)
Botimi i librave me tematikë historike, kanë shumë rendesi për të zbardhur dhe rishkruar me fakte dhe dokumente të reja historinë e lavdishme të nacionalizmit të popullit shqiptar ndër shekuj, e cila është lënë në harresë.
Kanë kaluar shumë vite, kur biografi, ka hapur skedat e para, për të hartuar lënden e librit. Vit pas viti, pas “ecejakjeve” ajrore me avion në rrugëtimin New York-Tiranë, New York-Prishtinë, studiuesi dhe publiçisti shqiptaro amerikan Tomë Mrijaj, ka hulumtuar dhe sistemuar tërë materialin studimor, si një bletë punëtore, me durim dhe përkujdesje të veçantë.
Ai, përpunoi brumin e pasur historik dokumentar dhe gojor (dëshmitarë të kohës) mbi çdo gjë interesante, që lidhet me jetën dhe kontributin e përsonazhes së vet të marrë në studim. Fryt i gjurmimeve shteruese, ishin buletinet, librat e reja, kujtimet, dorëshkrimet e njerëzve në moshë, gazetat e botuara asokohe në diasporën e SHBA-së dhe Evropë, duke konturuar idetë e ndërtuar kjartë fizionominë e plotë të veprës.
Studiuesi Mrijaj, grishi historinë e shkurtër të kohës fakt pas fakti, rriti dhe zgjeroi strukturën e veprës, duke futur në penën e tij subjektet, që janë plazmor në strukturën e dorëshkrimit, tashmë të kthyer fatmirërisht në një libër jetëshkrimor të pavdekshëm, për t’a njohur të gjithë lexuesit mbarëshqiptarë.
E parë në planin e rizgjimit të traditës atdhetare, trimëresha e zgjuar sypatrembur qytetare shkodrane Marie Shllaku, i përket atij brezi të patriotëve shqiptarë, që fatin e lidhën ngushtësisht me atë të popullit të vet, që zemra e re rrahu gjithë jetën për popullin, gjithçka që patën, si: energjitë, aftësitë e dituritë i vunë me ndërgjegje të pastër në shërbim të çështjes nacionale, të realizimit të aspiratave të ligjshme amtare.
Martirët, me madhështinë e stoicizmit të tyre të gjatë, falë fakteve të reja, që ruan në brendësi nëna histori, dalin nga labirinthet e heshtjes në momentin e përshtatshëm kohor, kur populli ka nevojë më së shumti për ta.
Si të tillë, ata së bashku futën në historinë nacionale në vendin e merituar, pranë librit të madh të kujtesës dhe mirënjohjes së përhershme të martirëve mbarëpopullor.
Libri në fjalë, i autorit T. Mrijaj, është një rreze drite në errësirën e madhe, që ka mbuluar për disa dekada historiografinë e figurave të shquara të nacionalizmit shqiptar, që luftuan tërë jetën e shkurtër që kishin, për idealin dhe qëllimin fisnik të të parëve të tyre nacionalistë, që ishte dhe mbeti bashkimi i tërësisë së plotë të trojeve etnike shqiptare.
Vepra e re, ka të bëjë me portretizimin e martires M. Shllaku dhe fushë veprimtarinë e ekipit bashkëluftëtarë nacionalistë, të dalluar në Shqipërinë e Veriut, në mesin e shek. XX.
Gjatë asaj kohe të vështirë historike, shumë familje dhe katunde të Kosovës, u dogjën me themel nga forcat e të ashtëquajtura partizane. U vranë e masakruan, me qindra njerëz të pafajshëm, luftëtarë idealeve të lirisë.
Antarët e familjeve të tyre, u ekzekutuan pa mëshirë, vetëm pse luftonin komunizmin dhe regjimin kolonizues shekullorë të Serbisë. Nisën të vriteshin një nga një me kurthe dhe trathti, prijësit e çetave atdhetare, burra, gra, pleq (dhe shumë antarë të familjeve të tyre), për të zhdukur gjithsesi gjurmët e krimit vllavrasës, në emër të një ideologjie “mrekullibërëse” boshe, të importuar qysh heret nga stepat e Siberisë bolshevike asokohe, përmes ideologëve trushpërlarë leninistë, si: Ali Kelmendit dhe peshkopi i kuq orthodoks bolsheviku fanatik Fan Stilian Nolit.
Krimet seriale në fjalë, ishin të studiuara me kujdes nga xhelatët sllavo-shqiptarë, në mënyrë, që historia të mos kishte dëshmitarë nesër, të masakrave kolektive dhe individuale, të kryera sistematikisht ditën për diell, në emër gjoja të pushtetit të ri marksist popullor.
Duke e parë veprimin barbar e gjakësor të komunistëve hipokritë, çetat nacionaliste asokohe filluan të lidheshin edhe më shumë me njeri-tjetrin, duke bashkëpunuar ngushtë politikisht dhe rezistencë aktive me armë në dorë.
Dhe më së miri, këto shembuj, i risjell të freskëta autori, duke u mbështetur në burimet e kohës, literaturën e pasur, dorëshkrimet, kujtimet e bashkëkohsve, librat etj., që kanë dalur në qarkullim vitet e fundit dhe janë botuar, nën përkujdesin e studiuesve të rinj ambiciozë dhe shumë seriozë.
Pasi u pushtua dhe fatkeqsisht u aneksua Kosova më 1945, dhe pasi u ngrit muri më makabër i ndarjes ndërmjet shqiptarëve, regjimi i juntës ushtarake serbe, nuk kurseu asgjë, për t’a terrorizuar, masakruar, përndjekur dhe asgjësuar popullsinë e pafajshme etnike shqiptare, që u robërua nga kjo makinë shfarosëse dhe shpesh me ndihmen e ingranazheve puthadorë, naivë dhe lajkatarë, për fat të keq me gjak dhe gjuhë shqiptar.
Në këto rrethana të reja të krijuara, asokohe shqiptarët fituan një status inferior, në krahasim me republikat dhe me popujt e tjerë të Jugosllavisë.
Përkundrejt gjendjes së re jo të këndshme, popullsia autoktone e dardanëve, çdo orë, ditë, muaj e vite, kishte grumbulluar një lëmsh të madh zemërimi të natyrshëm. Ata si pasoj e ndërgjeghësimit dhe rrethanave favorizuese europiane të kohës, u rilindën shpirtërisht dhe nisën të organizojnë vazhdimisht lëvizje, protesta, revolta kolektive të organizuara në mënyrë spontane dhe filluan t’a shprehin atë pakënaqsi shoqërore dhe politike në mënyra të ndryshme organizimi, sipas kohës dhe rrethanave të reja të krijuara.
Fatmirësisht asokohe populli dardan masivisht u hodh në kryengritje (demostrata), por mercenarët komunistë të Josif Broz Titos i shtypën ato me gjak dhe burgosje të vazhdueshme. Përballë raplezarjeve të reja, dardanët nga një luftë e drejtpërdrejtë e hapur patriotike, u detyruan, të ndryshojnë taktikë, duke kaluar në ilegalitet. Ata formojnë organizata politike, kulturore, atdhetare (kryesisht diaspora) me përmbajtje të shëndoshë patriotike, objektivi kryesor i së cilës ishte bashkimi sa më parë të jetë mundur i trojeve etnike arbërore.
Një nga organizatat e rezistencës së armatosur antikomuniste, që bëri bujë asokohe, është Organizata Nacional Demokratike Shqiptare (ONDSh), në Kosovë, Maqedoninë e Veriut dhe degë në vise të tjera shqiptare në ish Jugosllavi, në gjirin e së cilës, bënte pjesë edhe vajza e re patriote shkodrane Marie Mark Simon Shllaku.[2]
Populli shqiptar, ka një histori shumë të trazuar (me humbje dhe fitore), e cila vazhdimisht ka kaluar nëpër kapërcej të ndryshëm kohorë. Këtë histori e përshkojnë momente të hidhura të jetës dhe të veprave të shqiptarëve.
Përkushtimi ndaj nacionalistëve martirë të nacionit, përbën një detyrim fisnik, për çdo pendë, që të përcjell vazhdimisht me përkushtim brëndinë e ngjarjeve reale historike, duke zbardhur figurën e pastër e të pasur atdhetare të Marie Shllakut, që sakrifikoi çdo gjë, për të bërë nacionin e vet të pavdekshëm dhe nacioni si shpagim e nderon, duke e bërë atë të përjetshme mes nesh.
Në këtë aspekt, libri hedh dritë, mbi veprimtarinë e vajzës së re qytetare shkodrane, që jetën e saj ia fali në lulen e rinisë Kosovës martire, duke pasur në mendje e zemër emblemën e pashuar të rezistencës stoike, kundër ballinës së përbashkët komuniste bastardhe të ashtëquajtur partizan shqiptaro-sllave.
Ajo, sipas kujtimeve të bashkëkohsve shkodranë, që sot janë të moshuar, ishte një vizionare e kulturuar, për një të ardhme demokratike, ku respektohen dhe sanksionohen liritë dhe të drejtat e njeriut, sikurse ndodh realisht në shumë shtete përparimtare të Evropës Perëndimore.[3]
Nga bisedat e ndryshme të të moshuarve, mësojme se asaj vazhdimisht i vinte keq, kur shihte çdo ditë, se ku ishte katandisur atdheu i saj, nën kthetrat e fjalëve të bukura mashtruese të komunistëve vendas dhe të huaj, që vepronin në vendin tonë të mjerë me dorë të hekurt asokohe.
Libri, liria, kultura përparimtare dhe lufta
Për t’i arritur këto vlera të domosdoshme përparimtare dhe demokratike, që burojnë nga këto dituri të reja të shkruara, ato ishin vazhdimisht bashkudhëtare të pandara, për vajzën e re inteligjente shkodrane Marie Shllaku.
Ajo kishte një pasion dhe vullnet të madh për librat, dashuri dhe respekt, për çdo vlerë të re përparimtare kulturore botërore, në të cilën ajo rregullisht përpiqej të merrte sa më shumë që të ishte e mundur.
Shpesh, iu desh të sakrifikonte nga dëshirat dhe gëzimet e moshës rinore, për të realizuar qëllimin e saj, që i kishte vënë vetes, të shkollohej sa më mire dhe t’i shërbente në liri dhe demokraci Atdheut, përmes dijeve të saj perëndimore.
Tharmi atdhetar dhe ndjeshmëria e thellë nacionale, ka qenë model për kohën dhe një shembull pozitiv për brezat e sotshëm në Kosovë dhe Shqipëri.
Maria asokohe e tregoi vazhdimisht me jetën e saj, se ç’kulturë atdhetare kishte zotëruar deri në ato vite dhe sa e si i shërbei mëmëdheut, duke dhuruar jetën e saj, në moshën më të bukur të rinisë.
Ndërkohë theksoj, se ky element patriotësh të flaktë, përmes odiseve të çuditshme, plot ngjarje të mbushur me ngarkesë luftrash dhe vështirësish në jetën e tyre të vështirë të maleve në çdo stinë të vitit, ka shpërfillur dhe përballuar me po aq çudi të jashtëzakonshme ekspeditat sllavo komuniste shfarosëse të stilit mesjetar, të zjarrit e të hekurit, skamjen, terrin, vuajtjen.
Rrethimet e shpeshta hermetike, kalitën vazhdimisht heroizmin, përballuan eliminimin e tyre fizik, shpërbërjen njerëzore, në keqtrajtimin dhe internimin e familjeve të trimave të lirisë, për të vetmin “faj”, pse luftuan kundër sllavëve serbo malazez të komunizmit.
Zëri dhe vepra e saj, shërbei si lëndë e parë, në fillim të shekullit XXI, për jetëshkrimorin Mrijaj, studiuesi dora-dorës, rreshtoj dëshmi të reja tronditëse, refleksione dhe vlerësime reale historike, të cilat gjatë gjithë veprës në fjalë jepen me një përkujdesje serioze dhe përshkrim original rrënqethës dhe gjuhë të thjeshtë në libër.
Shkodranja, ishte e mbeti një zë i fuqishëm i kohës, kundër dhunës, praktikimit të metodave të pushtetit absolut të diktaturës. Me shembullin pozitiv, ajo është një dëshmi e këngë krenarie e rezistencës, mbijetesës dhe vitalitetit të forcave nacionaliste, që refuzuan pandërprerë pushtetin e juntës komuniste, që po hidhte me shpejtësi rrënjën e farës së keqe.
Patriotët e lirisë dhe Shqipërisë etnike, ekzistencën e tyre e mbështetën vetëm në vlerat e pastra dhe të larta morale, të traditës së kulluar nacionaliste.
Autori Mrijaj, rrëfen fatin e përsonazhit kryesorë, kohën kur janë zhvilluar ngjarjet etj., duke dhënë me një gjuhë e stil të thjeshtë fatet e ndryshme njerëzore, në luftën e mbijetesës mbinjerëzore, në kohën më të egër dhe të errët të komunizmit në Shqipëri dhe Dardaninë martire.
Jetëshkrimi i martires së re të pushkatuar, plotëson shumë zbrazëti, zbulon gjëra të reja të mbuluara dhe njëkohsisht arrin të qortojë dhe korigjoj shumë gjëra apo ngjarje të shkruara keq dhe paramendim, veçanërisht në vitet e zeza të diktaturës komuniste 1944-1990, ku, historiografia trilluese zyrtare abuzive në Kosovë dhe trungun amë, e kishte kthyer në normë përbaltjen dhe tjetërsimin e të vërtetave historike etj., ku rasti i çetave nacionaliste antiserbo komuniste, ishte forma më e dukshme e këtij deformimi të vazhdueshëm.
Ky botim i mire seardhur, nga një autor serioz në diasporën shqiptaro amerikane, përbën padyshim një kontribut të ri, në skjarimin e disa momenteve me peshë historike, në çuarjen më përpara të mendimit tonë historik me objektivitet, për sa i përket studimit të nacionalizmës përparimtare shqiptare, si dhe problemeve të tjera historike, që lidhen me figurën historike të atdhetares së pushkatuar nga sllavo komunistët.
Kanë kaluar disa dekada, për të cilën bëhet fjalë në libër, por kujtesa e historisë, arkivat dhe dëshmitë e rrëfimtarëve bashkëluftëtarë s’është dobësuar.
Komunistët dhe mercenarët e tyre, menduan, se i kanë zhdukur të gjitha faktet historike, por në fakt në zemrat e brejtura popullore, kanë qëndruar të fjetura ngjarjet dhe episodet, të cilat pas viteve 1990, bënë të mundur të ndërtohet ky libër dhe gradualisht të rishkruhet historia, sipas dokumenteve dhe fakteve autentike.
Episodet dhe jeta përshkruhet dora-dorës, duke fituar përmasat e një arkivi të gjallë. Ndodhitë, zënë pikënisje në qytetin e Shkodrës, ku, lindi dhe u edukua në fëmijëri Maria. Secila prej tyre, fiton mëvetësinë e të ekzistuarit, në një kohë të caktuar dhe me peshë të dukshme pikëzohen në atë kohë në Shqipëri dhe Dardani.
Përmbajtja, është e larmishme dhe me tituj joshës, për t’a lexuar deri në fund me endje. Autori Mrijaj, në vështrimin konceptual, me një logjikë të natyrshme dhe në lidhje kompakte e ka trajtuar veprën e vet, kushtuar nacionalistes më të re (e vetme, si femër në 55 çeta nacionaliste, që vepronin me pushkë në dorë në Kosovë), si një pjesë e tërë dhe jo në kapituj veçmas.
Rrëfimi, fillon me një përshkrim historik të qytetit të lashtë Shkodrën, të njohur për vlerat kulturore të hershme dhe cilësore në të gjithë Ilirinë, periudhën e ndritur të Arbërisë dhe kudo sot në trojet etnike shqiptare.
I zhytur natyrshëm në leximin e stilit narrativ të autorit, si pa e kuptuar faqe pas faqeje përfshihesh në pjesën interesante me titull: “Shkodra dhe bija e saj”. Ndryshe lexuesi, mund të mendoj, se në ç’truall të begatë atdhetar u lind, rrit dhe u edukua vazhdimisht bija e qytetit antik verior.
Të gjitha këto mirësi të vendlindjes, i ndiente në frymëzimin e shpirtit të saj fëmija, që çdo gjë, do t’a mësonte nga stërgjyshërit, nëna e babai, gjatë ditëve të ftohta të dimrit, pranë zjarrit dhe sofrës bujare karakteristike shkodrane.
Komunistët, me të ardhur dhunshëm në pushtet, filluan menjëherë përsekutimin sistematik, kundër krenarisë, fisnikërisë dhe diturisë të mijëra intelektualëve qytetarë shkodranë, prelatëve dhe klerikëve të tjerë katolikë, duke e kthyer qytetin në një katakomb, dhe më pas në një truall të madh martirizimi.
Shkodra, sikurse dihet nga historia asokohe u bë epiqendra e rezistencës antikomuniste, ku, për idealet e larta të lirisë dhe demokracisë, flijuan jetën shumë martirë të fesë dhe atdheut. U mbyllën shkollat private fetare dhe laike, dhe u konfiskuan me dhunë pasuritë e tundshme dhe të patundshme të udhërave apo kuvendeve fetare shpirtërore shumë shekullore të Klerit Katolik (1944-1990) dhe të qytetarëve të shquar të Shkodrës.
Në qytetin e Shkodrës në vitin 1947 u hapën 12 burgje, për të mbajtur në qelitë e ftohta bijtë më të mirë të qytetit të lashtë, duke iu nënshtruar hetuesisë së egër, torturave macabre ç’njerëzore, pushkatimit non stop me radhë e pa radhë dhe me vdekje apo zhdukje misterioze, të organizuar vazhdimisht nga forcat partizane dhe Sigurimi i Shtetit (Policia Sekrete), apo junta e kuqe ushtareke, që po linde me gjak, litar, burgje, pushkatime dhe mbi male me kufoma të pafajshme të popullit pa dallim feje dhe krahine.
Kujtoj, se asokohe u dogjën ose ua dhanë peshqesh jugosllavëve komunistë të gjitha librat e rrallë, që ndodheshin në Kuvendet e Urdhërave Katolike (60.000 ekzemplarë e shumë prej tyre antikuare origjinale) dhe shtëpitë e zotnive kulturdashës të qytetit me një histori të lashtë në të gjithë Shqipërinë.
Diktatura, e cilësoi qytetin e banorët e tij, si “qendër reaksionare, trathtarë, bashkëpunëtorë të Vatikanit, CIA-s, UDB-së, KGB-së, agjentë të Kinës, etj.”, duke e burgosur, torturuar, internuar, privuar nga çdo e drejtë njerëzore, keqtrajtuar pa mëshirë.
Diferencimi fetarë dhe klasor filloi më 28 nëntor 1944 dhe vijon edhe sot, në mënyrë të hapur apo të kamufluar, mbasi shpirti dhe geni i zgjuarësisë, i kulturës së trashëguar, shihet si rrezik për të gjithë ata, që i shtuan kalvarin e vuajtjeve dje e sot…
Shkodra dhe bija martire, gjithnjë është dalluar, për vlerat e mëdha të nacionalizmit shqiptar, duke qenë një zonjë e rëndë dhe burrat e dheut e thirrshin Shkodërloca.[4]
Sikurse dihet nga shekujt e historisë, tregohet se në këto lagje rrugica shekullore, janë rritur dhe edukuar, pranë votrës bujare dhe mikpritëse karakteristike shkodrane, fëmijët në djep, që nënat e tyre u jepnin qumështin e gjirit, ashtu sikurse thotë legjenda e lashtë e kështjellës Rozafa.
Martirja e re Shllaku, ishte pjesë e qytetit, që ruante në gjirin e saj historinë e lavdishme mijëravjeçare, pikërisht atëherë, ku, shumë qytete të Shqipërisë jetonin fazën e embrionit të tyre.
Zoti dhe natyra, kishte shtrirë me kohë dorën e saj bujare, në drejtim të qytetit, që si shpërblim i dhuroi atdheut bijtë më të mirë, intelektualë solidë, njerëz me erudicion dhe vizion të pastër atdhetarë, burra të pushkës e pendës, prijës të aftë e martir, që zunë fill qysh nga lashtësia e Gentit dhe Teutës së famshme…
Për te, vendlindja ishte çdo pëllëmbë toke shqiptare, njëlloj si Shkodra, që në dritë e qiti dhe ndoshta më tepër e deshti Drenica. Ajo e përshkoi në këmbë Kosovën anembanë, në fusha e në male, në qytet e fshatra dhe gjithnjë ndjente kënaqësi, kur ishte mes bjeshkëve të bukura të Kosovës, lumenjëve që gurgullojnë me bardhësinë e tyre, pyjet që harlisen në shpatet e maleve, që herë herë mbulohen me dëborën e re të dimrit të ashpër.
Ajo bashkëpunoi ngushtësisht asokohe me lëvizjet politike antikomuniste, si: Legalitetin, Ballin Kombëtar etj., dhe me të gjithë ato forca përparimtare shqiptare, që ishin përkushtuar për Shqipërinë etnike, një shembull ideal sot, për secilin prej nesh.
Faktet, analiza e argumenteve zbardhen dhe shfaqen, për herë të parë në veprën e re, në pjesët e qëlluara shkrimore, por shumë kuptimplote, si:
“Familja Shllaku dhe historia”,
“Kosova dhe Marie Shllaku”,
“Nacionalisti ing. Xhafer Deva zbuloi dhe përkrahu talentin e Maries”,
“Profesor Ymer Berisha udhëheqës e martir i Kosovës”,
“Shokët antikomunist kujtojnë Marien”,
“Maria në Kuvendin e Dobërdolit”,
“Beteja e qelisë së Siçevës 12 shtator 1945”,
“Maria aktive në Kuvendin e Drenicës”,
“Martiria shkodrane në luftën e Drenicës”,
“Shtypi i kohës flet për pushkatimet”,
“Nxënësia e Fishtës e priti me qetësi pretencën e vdekjes”,
“Maria dhe ONDSh”,
“Krijimi i Organizatës Patriotike “Besa Kombëtare” dhe Maria aktiviste”,
“Marie Shllaku bashkëpunëtore e shumë organizatave nacionaliste në mal”,
“Maria në Mat’hauz-en dhe Aushvic-in e Jugosllavisë komuniste”,
“Heroina për 50 vjet e lënë në harresë”,
“Një histori të dhimbshme, por krenare shqiptare”,
“Maria dhe historia që do të flasë përsëri”,
“Një përmendore e pavdekshme për Marien libri i Kelmendit dhe Gashit”,
“Me histori në dorë”, etj.
E gjithë jetëshkrimi, ndjehet i freskët nga rrëfimet e kujdesshme të bashkëkohësve dhe shoqërohet dora-dorës me shënime të pasura historike, për bashkëluftëtarët e përsonazhes, një literaturë e pasur të hulumtuar në Kosovë, Shkodër, Tiranë dhe SHBA. Asokohe sikurse dihet historikisht, me pushtimin e Kosovës nga ushtritë serbo-malazeze, më 1912, populli shqiptar ra nën zgjedhën e një shtypësi të ri tërësisht barbar.
Aneksimi i trojeve shqiptare, i sanksionuar fatkeqsisht nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër më 1913, u shoqërua me vendosjen e një regjimi të egër të shtypjes dhe gjenocidit sistematik për shumë dekada me radhë ndaj popullsisë autoktone të lashtë dardane.
Në rrafshin e strategjisë politike ndërkombëtare europiane, shohim se pozita diplomatike e Jugosllavisë, nën Mbretërinë Jugosllave asokohe dhet se ishte shumë e konsoliduar dhe mbështetur fuqishëm nga vetë shtetet europiane të kohës, duke e pasur më të lehtë sundimin e saj në territorin e pushtuar shqiptar.
Kjo kishte ardhur fatkeqisht menjëherë, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore (9 maj 1945), kur forcat masive injorante partizane dhe komuniste në Europën Lindore, të cilët sikurse dihet marrin drejtimin e shtetëve të “çliruar” nga pushtuesit fashistë italianë dhe nazistët gjermanë, me gënjeshtra dhe manipulime tipike propagandistike dhe raplezarje mizore apo krimeve të vazhdueshme ndaj kundërshtarëve të tyre politikë dhe etnikë.
Pra, kemi në këtë rast një kontuinim të Mbretërisë së Jugosllavisë, ku, brenda tyre ishin përfshirë padrejtësisht një pjesë e konsiderueshme e trojeve etnike shqiptare. Pas përsekutimit dhe masakrimit fizik në kohën e sundimit të Aleksandrit, shqiptarët e Kosovës, provuan në kurrizin e vet masakrimin në masë, menjëherë pas “çlirimit” nazi-fashit dhe ripushtimit të Jugosllavisë nga komunistët ekstremistë bolshevikë.
Vrasjet masive kolektive të popullsisë etnike vendase dardane, u kryen nga repartet e ushtrisë “popullore” dhe gjoja çlirimtare të Jugosllavisë, të kryesuar në Kosovë fatkeqsisht nga masha e Marshallit kroat Josif Broz Tito, i plotëfuqishmi asokohe trathtari Fadil Hoxha me kompani, me të cilat do të bashkohen më vonë brigadat partizane, të shtetit amë të specializuar për masakra, të cilët në atë kohë udhëhiqeshin nga antishqiptarë bolshevikë, si: komandantët xhelat Shefqet Peçi, Shaban Haxhia dhe komisar politik krimineli shkodran Ramiz Alia, të cilët në misionin e tyre antishqiptarë po vinin nën emrin e nënës Shqipëri, me urdhër direkt të komandantit sadist Enver Hoxhës.
Në emër të “memëdheut”, ata vranë bijtë më të mirë dardan të shqipes në trojet e mirëfillta etnike shqiptare, për t’i hyrë në zemër sllavokomunistëve dhe sidomos kriminelit dhe mashtruesit bolshevik politik të regjimit të Titos.
Në situatën e re shumë rë rëndë të krijuar asokohe, gjendja nacionale, sociale, ekonomike e popullit shqiptar erdhi duke u ashpërsuar nga dita në ditë. Shqiptarët, qenë kësisoj një ndër popujt më të diskriminuar dhe të shtypur totalisht dhe vazhdimisht në të gjithë të ashtëquajturën Mbretëria e Jugosllavisë nga serbët dhe komunistët trathtarë shqipfolës.
Me ardhjen e Italisë fashiste dhe Gjermanisë naziste në Kosovë (1939-1944), kufiri shqiptaro-shqiptar, midis trojeve tona etnike, në pjesën veriperëndimore të Kosovës ishte i lire dhe i hapur plotësisht. Tashmë, shqiptarët e ndarë padrejtësisht, qysh prej vitit 1913 nga Europa lavire dhe Fuqitë e Mëdha, filluan të lëvizin lirshëm në të dy anët e përbashkëta të nacionit etnik arbëror. Sigurisht, ky veprim i rrëzimit të “murit” artificial, ishte një nxitje, për zhvillim të trevave shqiptare, por nga shovinistët sllavë nuk shihej me sy të mirë.
Mbarimi i Luftës së Dytë Botërore, në vend që të zgjidhte problemin e fillimshekullit XX, e thelloi më shumë trathtinë, që vetë udhëheqësit e Partisë Komuniste të Shqipërisë, kishin bërë në bashkëpunim me shqiptarët mercenarët besnikë të Serbisë. Ata bënë aktin më të rëndë, duke e lënë Dardaninë e lashtë martire nën morsën e re shtypëse të kolonizatorëve bolshevik sllav barbarë.
Fakti, që nga viti 1944-1990, ku, shqiptarët ishin të pushtuar e përligjë trathtinë e regjimit të diktatorit të kuq antishqiptar, sadistit otomano arab Enver Hoxhës dhe më kot sot mundohen të ashtëquajturit pseudohistorianët servilë komunistë të shfajësojnë Hoxhën dhe regjimin e tij bastardh.[5]
Kujtojmë nga historia, se ka qenë pikërisht ky regjim antihuman, që ka dorëzuar me dorën e vet kasapit të Europës Juglindore (Ballkanit) gjatë 50 viteve me mijëra vëllezër kosovarë (Masakra e Tivarit me 4.500 shqiptarë të masakruar ditën për diell), mbushën burgjet e Burrelit, Spaçit, etj. dhe në kampet e përqendrimit në shtetin amë burg…[6]
Vetë diktatori Enver Hoxha, (administrata, institucionet shtetërore e shkollat), në zyrën e vet ka mbajtur portretin e Titos, Stalinit, Mao Ce Dunit. Asokohe dhe për shumë dekada me radhë, diktatori antishqiptar, e pllakosi përtokë krenarinë e shqiptarit si individ dhe komb, mëvetësinë e tij, në mënyrën e të menduarit e të jetuarit, me projektin makabër të krijimit të “njeriut të ri” (një ibrit eksperimental), kryekreje sipas modelit të komunizmit sllav-ruso-kinez, ka bërë që edhe sot disa njerëz të konsumojnë dollarin në SHBA, euro-n në Kosovë e Shqipëri, për t’a blerë “artin”, që i këndon largkjoftit.
Ai, pas vetës ka lënë Shqipërinë një “kopsht me lule” (katrahurë), me kujtimet e errëta për Burrelin, Spaçin, Ballshin, etj., dhe me qindra kampe internimi ne të gjithë atdheun, duke thithur si ushujzat gjakun e popullit të vet për 50-vjeçarë me radhë. Eshtë pikërisht ai, që e vari, kryqëzoi dhe katandisi shtetin shqiptar në ishull kubanez (xhungël) dhe në varfëri të tejskajshme, pasojat e së cilës ndihen ende sot…
Duhet vënë në dukje, se figura e Maries, nuk mund të kuptohet e shkëputur nga dëmi, që regjimi i Tiranës i ka bërë çështjeve të trojeve etnike shqiptare, duke i detyruar nacionalistët të rrokin armët, kundër sllavëve dhe trathtisë shqiptare.
Në politikën negative të jashtme, që luante Tirana zyrtare e të vetëquajturit “gjeneral” Enver Hoxha, ishte çasti antishqiptar, kur zyrtarët amerikanë e pyetën, se cili do të ishte reagimi juaj, fjala vjen, sikur Shqipëria të kërkonte, që të futej çështja e Kosovës në rendin e ditës të Konferencës së Paqes?
A nuk do të mendonit ju, se të paktën, ju gëzoni të drejtën, që pretendimi i juaj të diskutohet dhe të studiohej?
I shtangur nga kjo analogji e papritur, Enver Hoxha përgjigjet, se: “Analogjia e juaj nuk qendron, sepse ne nuk kemi pretendime ndaj aleatit tonë Jugosllavisë, për Rajonin e Kosovës”.
Tashmë Shqipëria, do të kishte padronë të rinj jugosllavët e Titos dhe sovjetikët e Stalinit.
Ajo që e bën më interesant këte episod historik, është se tani, Shqipëria ndodhej para një realiteti, ku, Beogradi nëpërmjet një varg traktatesh ekonomike, kishte formuar kompani me aksione të përbashkëta, kishte hartuar një program të barabartë, për unifikimin e çmimeve dhe kishte filluar bisedimet për bashkimin doganor, unifikimin monetar etj.
Gjuha cilirike serbo-kroate, asokohe menjëherë ishte futur në shkollë. Sipas planit jugosllav, Shqipëria, do të ishte furnizuesja e saj me lëndë të para dhe shumë shpejt, ajo do të bëhej republikë e saj e shtatë… Kjo tashmë nuk është fshehur as nga vetë jugosllavët, që thonë se asokohe ia hodhëm Shqipërisë “motër”!!!
Libri biografik në fjalë, përkushtuar denjësisht dhe profesionalisht heroinës së re Marie Mark Shllakut, futet ndër ato botime të vlerave të përveçme dhe njëkohsisht del nga rrethi vicioz, ku, shpesh humbin shkrimer dhe librat të llojit të kujtimeve.
Historia mbetet në rend të parë, ku, qendrueshmëria e të dhënave dhe fakteve, i hapin hapësirë pasurimit të biografisë së shkodranes bukuroshe Marie Shllaku, duke e ndihmuar në rizgjimin e historisë. Mund të thuhet, se jetëshkrimi i deritanishëm në fjalë sjell një drejtpeshim në vlerësimin objektiv të figurës së vajzës së re martire.
Ajo mbeti një femër legjendare, me tradita të thella atdhetare, një nacionaliste e ndërgjeshme. Ajo u ndal (qëndroi) në Kosovë, me vullnetin e saj të lire shpirtëror, për të vdekur si patriote e trojeve të përgjakura të Kosovës martire.
Autori Tomë Mrijaj, orientohet drejtë në kohë, duke e parë martiren e flijuar, për ideale të shenjta atdhetare, si një figurë realisht historike, tek i shmanget natyrshëm mitizimit, d.m.th., ai e çmitizon atë, e bën qënie të prekshme, me trup dhe frymë, duke demostruar kësisoj një shembull të jetësuar, me punë hulumtuese e shkrimore serioze.
Historia, ende ka për të thënë e shkruar, për këtë përsonalitet historik në të ardhmen, mbasi ka lënë gjurmë të pashlyeshme, në vetëdijën e popullit tonë dhe si e tillë përkujtohet me krenari dhe respekt të veçantë, si qytetare nderi e trojeve etnike shqiptare.
Botimi i librit jetëshkrimor historik, është mundësuar nga cifti i ri i porsamartuar shqiptaro-amerikanë, që të prekur thellë nga historia tragjike e vajzës së bukur Marie Shllaku, shprehën dëshirën të sponzorizojnë librin kushtuar heroinës së pamposhtur.
Martirja fisnike shkodrane, ëndërroj në vajzërinë e saj që të bëhej nuse, por ajo zgjodhi si dhëndërr interesat e larta të Atdheut, duke privuar vetvetën nga dita e nusërisë.
Libri me 3000 ekzemplarë, është botuar në New York dhe ka 218 faqe me disa foto, që botohen për herë të parë. Kopertinat (ballore dhe mbrapa librit), janë realizuar me mjeshtri nga dizanjeri i talentuar i gazetës “Illyria” Berat Gashi, ndërsa lektorimi është bërë nga profesori i Universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi” dr. Fran Luli, recensent profesori i Historisë studiuesi Nue Oroshi, konsulent studiuesi i mirënjohur dhe botuesi i shumë librave jetëshkrimor e artistik studiuesi Jetish Kadishani dhe në kompjuter Donika Mrijaj.
Kujtimet për Marie Shllakun ishin prezente vazhdimisht mes shqiptarëve emigrantë asokohe në New York dhe California (1944-1990)
Më në fund po rivlerësohet dhe rindertohet nga fillimi me shumë nderim dhe respekt figura e përbaltur pa të drejtë për 50 vjet e personalitetes dhe nacionalistes së shquar antikomuniste dhe antisllave qytetares shkodrane Marie Mark Shllaku (1922-1946).
Kujtoj, se disa dekada më parë studiuesi dhe publicisti shqiptaro amerikanë Tomë Mijaj, ka hedhur qysh ne fillim hapat e parë, duke u marrë personalisht me inisitiativën e zbardhjes së figurës së saj, për të ringritur nga pluhuri i harresës dhe përbaltja sistematike e pamerituar komuniste, duke bërë jetëshkrimin për jetën dhe veprimtarinë nacionaliste të martires së re të Shqipërisë etnike.
Kujtoj, me modesti se Toma bujar dhe human, gjithashtu falë zemërgjerësisë se tij karakteristike, ka ndihmuar financiarisht, duke sponsorizuar edhe dy libra të tjerë, të bashkatdhetarëve tanë nga Shkodra, Klina dhe Kosovës, për të botuar pranë Shtëpisë Botuese dhe Shtypshkonjën “Volaj” në Shkodër, veprat e reja, që janë shkruar fatmirësisht për te.
Ai gjithashtu edhe pse nga Kosova, ka insistuar vazhdimisht, që në qytetin e saj të lindjes në Shkodër, Bashkia e qytetit të vendos për respekt emrin e saj në një rrugicë të saj. Dhe ky projekt human, u realizua për fat të mirë edhe me nderhyrjen direkte bujare të mikut të tij, të ish Kryetarit të Bashkisë së Shkodrës Lorenc Luka dhe të ndjerit Nikolin Destanishës (babai i të cilit Kapiten Gjon Destanisha, është pushkatuar mizorisht nga regjimi sllavokomunist në Kosovë), bëri të mundur vendosjen e emrit të saj në një lagje të qytetit.
Po ashtu kujtoj, se para disa viteve, nipi i deshmorit antikomunist Kapiten Gjon Destanishës, ka shkuar në Kosovë, për të marrë dekoratën e Mirënjohjes, që i është dhënë gjyshit të tij dhe heroinës qytetare shkodrane Marie Shllaku, mbasi e ndjera nuk ka lanë apo pasur të afërm të saj.
Duke biseduar me Gjon Destanishën Junior, që sot jeton në SHBA, ai me thotë se e ka pasur dhe e ka edhe sot për nder dhe krenari për t’a mbajtur në shtëpinë e tij këte dekoratë të Maries në shtëpi, sepse ajo ka qenë e lagjës dhe qytetit tonë.
Historia flet
Jemi në vitet e vështira të mbushura me trazira të mëdha historike shqiptare, europiane dhe botërore, kur në vitin 1941, rajoni i Kosovës, i cili fatkeqsisht asoskohe po i nënshtrohej shkombëtarizimit sistematik nga autoriteti ushtarak mbretëror jugosllav, që nga viti 1918, u bë sërish pjesë e Shqipërisë.
Kujtoj nga burimet e pasura historike gojore, të mbledhuar dhe sistemuara me shumë kujdes, se vajza e bukur fisnike dhe sypatrembur nga qyteti i Shkodrës Marie Mark Shllaku, ishte një nga vullnetaret e para, që shkoi me dëshirë në Kosovë dhe ndihmoi banorët më të varfër të rajonit, të përshtateshin me administratën e re shqiptare, e cila me të gjitha mundësitë po mundohej t’i pakësonte dhimbjet e vështira ekonomike dhe politike të kohës.[7] [8]
Ajo falë karakterit karizmatik (të dashur) që kishte, ishte shumë e admiruar dhe e dashur nga njerëzit, për shkak të miqësisë dhe vetëmohimit (përkushtimit) së saj të hapur dhe konkret fisnik në ndihmë të popullit martir dardan.
Në vitet 1944-1945, forcat e bashkuara komuniste shqiptaro-jugosllave hynë në Kosovë, pas tërheqjes së ushtrisë gjermane, e cila për hir të së vërtetës historike, duhet thënë se ato gjatë qëndrimit të tyre për disa vite, lejuan që trojet etnike shqiptare të ishin të bashkuar.
Nga inati dhe zemërimi i tyre i papërshkruar (për lejimin e bashkimit të tokave shqiptare në një shtet të vetëm amë), vëllezërit bolshevik komunistë shqiptaro-serbë filluan menjëherë një fushatë të pamëshirshme të arrestimeve me vrasje masive dhe frikësimit të të gjithë atyre që dyshoheshin se ishin anti-jugosllavë ose anti-komunistë.
Pasi u mor në pyetje në hetuesi dhe u keqtrajtua barbarisht nga autoritetet e reja komuniste jugosllave, Maria, iu bashkua nëpër male kryengritjes së kosovarëve nacionalistë në Drenicë e gjetkë. Ajo ato ditë u plagos rëndë dhe u strehua nga një familje fshatare. Fatkeqësisht, streha e saj u zbulua (me trathti) nga Nazmi Kursani, kapiten në shërbim të forcave kriminale të Sigurimit Jugosllav.
Policia ushtarake sllavokomuniste shqiptare dhe serbe, nuk kishte marrë parasysh gjendjen e saj të plagosur. Ajo u rrah mizorisht dhe u poshtërua dhe sipas xhelatëve ajo duhej të çohej menjëherë në gjyqin e saj.
Prokurori trathtar pro serb Ali Shukriu, asokohe ishte një nga anëtarët e Këshillit Qeverisës të Republikës Jugosllave, pa pike turpi dhe me arrogance fashiste kërkoi dënimin me kapital, me vdekje për vajzën shkodrane Marie Shllakun dhe shokët e saj të idealeve antikomuniste dhe antisllave, me këto fjalë: “Vdekja me pushkatim, për këta kriminelë, nuk është asgjë! Ata duhet të digjen ngadalë të gjallë në hi.”
Në fjalët e fundit heroina e pamposhtur Marie Shllaku, hodhi poshtë akuzat e e rreme të prokurorit trathtar. Ajo dhe shoqëruesit e saj nuk ishin kriminelë, por ishin asokohe të përkushtuar për çështjen e drejtësisë dhe lirisë së Shqipërisë dhe Kosovës nga kthetrat e komunizmit jugosllavo-shqiptar.
“Një ditë.” ajo tha: “Do të turpërohen bijtë dhe bijat tuaja, ose tradhtia juaj dhe veprimet tuaja njerëzore, kundër nesh dhe popullit shqiptar”.
I ndjeri Profesor Jeh Vela, që asokohe jetonte në Shtetet e Bashkuara, ishte në të njëjtin burg në atë kohë dhe kujton kjartë sesi shkodranja heroinë Marie Shllaku këndonte çdo natë, këngë popullore shkodrane, sikur të ishte duke u përgatitur për një festë dasme, në vend të ekzekutimit të saj.
Në një mbrëmje vjeshte të vitit 1946, Marie Shllaku u mor nga qelia dhe u ekzekutua nga toga e zezë nazikomuniste, në një vend të pashënuar (të panjohur), ku së bashku me të asokohe u ekzekutuan fatkeqsisht edhe patër Bernardin Llupi, o.f.m., mësuesi prof. Kolë Parubi, Gjergj Martini dhe të tjerë. Maria Shllaku ishte vetëm 24 vjeç.[9]
[1] Schwartz, Stephen (2009). “Komunizmi dhe Islami në Shqipëri dhe Kosovë, 1941-1999 në lëvizjen partizane të Luftës së Dytë Botërore në Luftën Çlirimtare të Kosovës”, fq. 28.
[2] “Profiles of some albanian martyrs: Msgr. Nikoll Deda, Benard Nikoll Gazulli, Reverend Peter Cuni (Chuni), Reverend Ded Macaj (Machaj), Father Anton Muzaj, Father Mark Gjani, Father Jak Bushati, Elena Shllaku, Bianca Krosaj, Marie Shllaku”, (By Gjon Sinishta, “Fallen for Faith Justice, and Liberty, Roman Catholic Hierarchy”, “The Fulfilled promise”, A Documentary Account of Religious Persecution in Albania, Santa Clara, California, U.S.A., 1976, Library of Congress Catalog Card numer: 76-57433), p. 157-171.
[3] Marie Shllaku (1922-1946), lindi në një lagje të vjetër të Shkodrës, në Badre, kanë le Luigj Gurakuqi, gjuhëtari i shquem, At Justin Rrota e i vëllai, piktori Simon Rrota, shkrimtari i madh Ernest Koliqi dhe kardinali i parë shqiptar, Mikel Koliqi. Aty ka le edhe Marie Shllaku, e bija e Markut, gjyshi i së cilës kishte ardhë shumë kohë ma parë nga Shllaku malor e legjendar, prej nga mori edhe mbiemnin ajo. Si kreu shkollën e mesme pranë Kuvendit të Motrave Stigmatine, ku u dallue për kulturë të gjanë që në rininë e parë: i pëlqente teatri, recitimi, piktura; 20-vjeçare zotnonte italishten, gjermanishten, frengjishten e ma vonë edhe serbishten, u regjistrue në Fakultetin e Filozofisë në Romë, po i ndërpreu studimet e rregullta për shkak të luftës, e shkonte sa me dhanë provimet herë mbas here. Njëzetvjeçare, për arsye ekonomike, filloi punën në Ministrinë e Punëve Botore në Tiranë. Ma vonë, me 25 shkurt 1943, ajo fillon punën në Prizren si pëgjegjëse e Financave për gjithë krahinën e Kosovës ku, përveç detyrës së saj shtetnore, ajo u lidh ngushtë me botën e trazueme të atyne trevave. Asnjë nga ata që hynin në zyrën e saj nuk çuditeshin kur lexonin mbi kryet e saj vargjet e Fishtës: “Ma mirë dekë nën dhé m’u kja, Se për t’gjallë me mbetë nën shkja“. Po ja që më 6 maj 1944, për befasinë e saj ma të madhe, i vjen pushimi nga puna “për motive politike“(?!). Kthehet në Shkodër për një periudhë të shkurtër, për t’u rikthye një herë e përgjithmonë në Kosovë, tashma me një qëllim të caktuem qartë: me luftue përkrah vëllazënve kosovarë, që ato treva martire të mos ngeleshin nën thundrën e shkjaut, si ishin gjasat mbas nënshtrimit të plotë të PKSH ndaj Beogradit. Nandë shtatori 1944, kur hynë brigadat partizane, ate e gjen në Gjakovë. Largohet prej aty me shumë atdhetarë të tjerë dhe i bashkohet çetës nacionaliste të Smajl Goranit. Çfarë e kishte shtye ate vajzë të brishtë të linte Shkodrën e saj e të shkonte në Kosovë në ato situata të turbullta, që paralajmronin qartë ardhjen e hordhive sllavo-komuniste? “Kam ardhë me dekë me ju“! – do t’u drejtohej ajo komandantëve të çetave nacionaliste, si pat deklarue vetë në gjyq. Njihet e lufton përkrah Mehmet Berishës, Ndue Përlleshit, Mehmet Gradicës e Adem Shalës, ndërsa mbante lidhje me Atë Bernardin Llupin në Pejën e çlirueme; të pushtueme, deshta me thanë, se aty kishin hy brigadat e kuqe dhe ia kishin ridorëzue me tradhti shkjeve. Vajza e imtë shkodrane mahnitë kreshnikët e maleve me pjekuninë e vendosmëninë e saj që të pajtonte komandantat e shquem: Shaban Polluzha e Mehmet Gradica, të bante bashkimin e koordinimin e luftës të rreth 50 çetave që vepronin atëherë në Kosovë, prandaj edhe kalonte sa tek njena çetë tek tjetra, nga Ndue Përlleshui tek Ukë Sadiku. Ajo ishte e pranishme në çdo takim të randësishëm, në çdo kuvend të burrave të maleve; mbante fjalime e ndezte edhe ma fort zemrat e plagueme nga ripushtimi sllav. Veçanarisht e përgjakshme ishte barbaria sllave në Drenicën e Azem Bejtes e të Shaban Polluzhës. PKJ nuk donte të humbte kohë e t’i lante hesapet një herë e mirë jo vetëm me kundërshtarët e asaj kohe, por edhe me ata që mund të baheshin nesër kundërshtarë të tyne, pse, si e thonte vetë Bllagoje Nashkoviç: “këta në çdo kohë do të çohen në kryengritje“; ndërkohë që Svetozar Vukmanoviç porosiste që “ata që keni me i qërue, i qëroni shpejt”. Në këte gjendje dramatike u mblodh me 20 janar 1945, në Rrezallë të Drenicës, Kuvendi i Koordinimit të Luftës kundër pushtuesit të ri e të vjetër serb. Aty morën pjesë burra të shquem, mbi të gjithë: professor Ymer Berisha, nismëtar i Kuvendit, komandantët Shaban Polluzha, Mehmet Gradica, Ukë Sadiku, Adem Shala e sa të tjerë; në mes atyne burrave kreshnikë ishte edhe trashigimtarja e Norës dhe e Shotës, Marie Shllaku. Do të kujtonte në hetuesi pjesë të fjalimit që kishte mbajtë në atë Kuvend: “Gjithë vëllaznit shqiptarë, me tana forcat, duhet me luftue sllavo – komunizmin, se çdo pus e kanë mbushë me krena shqiptarësh“. Vendimi i Kuvendit: Luftë deri në vdekje për çlirimin e Kosovës! Anmiku serb solli mbi 40.000 forca në Drenicën e lodhun nga dimni, nga uria, nga mungesa e armatimeve. Filluen përleshjet në çdo shpat e grykë: qysh në betejat e para komandanti legjendar Shaban Polluzha humb të birin, Tafën. Me 21 shkurt 1945, rrethimi u ba i plotë, u futen në përdorim gjithë llojet e armatimeve, deri edhe topat, e në mes martirëve që ranë, plot 430 trima, në atë luftë të pabarabartë, ishin edhe komandantët legjendarë, Shaban Polluzha e Mehmet Gradica. Në atë betejë, mori plagën e parë edhe Maria jonë, bija e Shkodrës, heroina e Kosovës. Kushtet e reja kërkonin edhe organizimin politik të atdhetarëve. Kështu lindi ONDSH, Organizata Nacional-Demokratike Shqiptare, ku veç kontributit të veçantë të profesor Ymer Berishës, një rol shumë të randësishëm do të luente e kudogjetuna dhe e zjarrta, Marie Shllaku. Kjo bani që ajo të vihej shpejt në shinjestër të OZN-së famkeqe. Me porosi e ndihmën e At Bernardin Llupit ajo strehohet në Dubërdol, në shtëpinë e Dan Pjetrit. Prej aty, ajo do të luente një rol të jashtëzakonshëm në organizimin e Kuvendit të Dubërdolit të Ujmirit, e bashkë me prof. Ymer Berishen dhe komandantin trim Ukë Sadiku, do të ishin udhëheqësit kryesorë të atij Kuvendi, mbajtë me 24-25 Gusht 1945 te Llugat e Dan Pjetrit. Fjalimi i Maries në atë Kuvend do të mbahet mend nga shumë pjesëmarrës që mbetën gjallë, kurse ajo vetë do të kujtonte në hetuesi se kishte thanë: “Së pari, motra dëshiron me dekë me ju e ju me te. Vetëm dorëzimi sllavo-komunistëve të mos u bahet, sa të jemi gjallë! Por tashma OZN-ja e kërkonte kudo. Bija e Shkodërloces mori malet me çetat e luftëtarëve të lirisë, deri me 12 shtator 1945 kur në Siqevë, bashkë me çetën e Shaban Sadikut, u rrethuen nga forca të shumta: nga 40 vetë që kishte çeta, ranë në fushën e betejës 28 luftëtarë, u plagosen gjithë të tjerët, mes tyne edhe Maria që mori shumë plagë, po mbinjeriu i vërtetë ishte Alush Smajli nga Llazica me 18 plagë në trup. Në atë betejë mbet edhe komandanti legjendar Shaban Sadiku. Maria, e plagosun randë, si kishte ça rrethimin, ndeshet me Xhemë Bajramin e Açarevës, që, pabesisht, ia dorëzon OZN-së. (Daniel Gazulli, “Nata e pushkatimit të heronjve Marie Shllaku, At Bernardin Llupi, Kolë Parubi, Gjergj Martini”, 24 nentor 2019, Online Archive of Victims of Communism www.kujto.al)
[4] Gazulli, “Nata e pushkatimit të heronjve Marie Shllaku, At Bernardin Llupi, Kolë Parubi, Gjergj Martini”, 24 nentor 2019, Online Archive of Victims of Communism www.kujto.al
[5] Kujtojmë nga dokmentet historike, se në Kamborxhia diktatori Polpot vrau 2.000.000 bashkëkombas kamborxhian nga 7.000.000 banorë që asokohe kishte vendi, që mendonin ndryshe nga regjimi i tij dhe u fut në enciklopedinë e krimeve komuniste botërore kundër njerëzimit.
[6] Dhe për këto fakte (shiko vargun e gjatë të listave në gazetat: “Pishtari” (Shkodër), “Liria” (Tiranë) etj., të Shoqatës së ish-Përndjekurve Politikë të Shqipërisë, shënimi im K.K.), që kishin ikur nga vendlindja, për t’i shpëtuar masakrave, por janë trathtuar fatkeqsisht nga komunistët sllav të Tiranës së kuqe zyrtare të Hoxhës, që kishin dashuri të pakufi, për kroatin Josif Broz Titon.
[7] Kelmendi, Shefqet: “Heroina Marije Shllaku”, Tiranë, 2004, Ombra GVG.
[8] Bushati, Ahmet: “Në gjurmët e një ditari”, Camaj-Pipa. Shkloder, 2001, ISBN 9992741112
[9] By Gjon Sinishta, “Maria Shllaku”, “The Fulfilled promise”, A Documentary Account of Religious Persecution in Albania, Santa Clara, California, U.S.A., 1976, Library of Congress Catalog Card numer: 76-57433, f. 167-168.
