Ibrahim Kelmendi, shkrimtar, Gjermani
DIALOG – MES KADARESË DHE ALDA BARDHYLIT
Para rreth 50 orëve m’u dhurua libri i sapobotuar “Kohë për rrëfim / Kadare dialog me Alda Bardhylin”. Do ta lexoja më shpejt, sikur tashmë të mos jem “mall i skaduar”. Megjithat e lexova. Tematika e këtij, – për mua bashkëbisedimi e jo dialogu, – ma nxiste kurreshtjen ta vazhdoj leximin, çfarë përmban faqja pasuese.
Meqë nuk jam specialist i kësaj gjinie letrare (në fakt i asnjërës), po paraqes telegrafisht ca përshtypje taze.
E para, Kadare po vazhdon gabimin me taktizim të tij të gabuar – për t’u paraqit sa më ANTIkomunist, me shpresë se kjo i sjell simpati e favore në Perëndim, e sidomos te Komiteti që ndan çmimin NOBEL për letërsi.
Përgjithësisht, lexuesit e kultivuar të letërsisë, shkrimtarët, kritikët letrarë, gazetarët e kulturës, opinionistët, deri edhe politikanët, pothuajse në gjithë Perëndimin, dominohen nga mendësia dhe ndërgjegjja për sa më shumë DREJTËSI SOCIALE, prandaj nuk i pëlqejnë shkrimtarët, të cilët në shtete “socialiste” ishin anëtarë në partitë komuniste, por kur diktaturat e tyre u përmbysen, në mënyrë “mekanike” u konvertuan në pseudodemokratë liberalë.
Jo vetëm kaq. Atyre u kullonin gojët jargë duke lavdëruar edhe kapitalizmin agresiv e asocial. Këtë e pata dëgjuar në vitin 1994 apo 1995, kur një shkrimtar gjerman, anëtar i Kryesisë se PEN-it gjerman, e pata lut ta priste në takim Milazim Krasniqin, i cili atëherë ishte Sekretar i Lidhjes të Shkrimtarëve të Kosovës (e kapur nga Komiteti Krahinor i LKJ-së të KSA Kosovë). Milazimi ishte për vizitë “zyrtare” në Gjermani. Shkrimtari gjerman më tha: “T’i shkruajnë ato që do t’i thoshin në takim, sepse po më neverisin ish shkrimtarët komunistë, që në takime na mbajnë ligjërata për mirësitë e demokracisë dhe Perëndimit, edhe pse ne jemi më të informuar dhe kritik për sistem e gjendje në vendet tona…” (parafrazim). Kadresë ia kam pas rrëfyer këtë rast, me shpresë se do të kuptonte se broçkullisjet e tij antikomuniste po e dëmtonin.
E dyta, nuk i ka hije Kadresë të identifikon diktatorët “komunistë” me Komunizmin si ideologji utopike. Kjo do të ngjasonte me njëjtësimin e klerikëve fetarë me profetët, edhepse klerikët dominohen nga mendësia dhe angazhimet kriminale!
E treta, Kadare moti është bërë i mërzitshëm me sajesat e tij, se potencialisht ka qenë i rrezikuar dhe i persekutuar nga diktatori EH! Merre me mend, edhe kur Bashkëbiseduesja Bardhyli i kërkon koment Kadaresë për telefonatën që ia ka bërë EH dhe personalisht e ka përgëzuar dhe falënderuar Kadarenë ditën kur është publikuar Poema “Përse mendohen këto male”, Kadare broçkullis se edhe ajo telefonatë paskësh qenë taktizim mashtrues i Diktatorit EH !!
E katërta, edhe kësaj radhe Kadare është përpjek të na mashtron se edhe Romani “Dimri i madh”, për të cilin thotë që e vlerëson si kryevepër të tij, qenkësh kundër Diktatorit EH!! Nuk jam lexues profesionist i romaneve, por kur e kam lexuar këtë roman në vitin 1979, e kam pëlqye shumë si roman historik, politik e patriotik dhe më ka diciplinuar të mos eskaloj në ANTI enverist agresiv. Etj., etj.
Kadare, më në fund, do të duhet t’i jetë mirënjohës asaj Shqipërie të sfilitur nga “diktaturën e proletariatit” dhe nga luftimet që ia bënin “imperializmi amerikan”, “socialimperializmi sovjetik” dhe shtetet shoviniste që e rrethonin, sepse pikërisht ajo Shqipëri e arsimoi, deri edhe jashtë shtetit, duke e privilegjuar qysh nga viti 1969 të ishte SHKRIMTAR profesionist (me pagë të mirë për t’u marrë vetëm me krijimtari letrare, privilegj ky që nuk e kishin kolegët e tij në Perëndim)! Kadare bëhet qesharak kur i minimizon përgjegjësitë e tij të larta në atë sistem politik, siç ishin dy mandate si parlamentar në Kuvendin e Shqipërisë, Nënkryetar i Frontit Demokratik (leva “demokratike” e PPSH-së, që “garonte” e vetme në zgjedhjet parlamentare). Etj., etj.
Po sjell edhe një shembull konkret, irritues, që e gjeta në këtë libër, për të cilin jam dëshmitar. Në pyetjen insistuese të Zonjes Bardhyli, cilin nga shkrimtarët e kishte Kadare shok më të afërt, Kadare e ka potencuar më shumë se njëherë: Drago Siliqi dhe Azem Shkreli. Për ata që nuk kanë informim, Shkrimtari Azem Shkreli ka qenë funksionar politik në nomenklaturën sundimtare në KSA të Kosovës. Në vitin 1997 Kadarenë e kishim mysafir në Dyseldorf dhe Këln – tubime që i organizoi Klubi Shqiptar në Dyseldorf për promovim e veprave të Kadaresë që po i botoheshin në Francë. Azem Shkreli me bashkëshorten jetonin në Witten (rreth 70 km distancë). Për shkak të farefisnisë dhe marrëdhënieve miqësore, Azemi më luti t’ia dërgoja Kadarenë mysafir në banesë të tij në Witten. Kur e luta Kadarenë, ai ishte kategorik në refuzimin e tij. Por edhe unë isha kategorik që ai ta vizitonte Azemin. Kadare propozoi kompromisin, për një ndejë të shkurt në një lokal në afërsi. U realizua ajo ndejë, pothuajse diplomatike. Tani u befasova më këtë lloj taktizimi, për ta prezantuar shok të ngusht edhe një shkrimtar nga Kosova!
Përkundër këtyre vërejtjeve që paraqita, vazhdoj ta ruaj RESPEKTIN deri të Dielli për Kaderenë – si shkrimtari më i shquar në Historinë e letërsisë shqiptare! Për hir të admirimit dhe respektit jam përpjek, në hallin tim, ta përkrah herë pas here konkretisht…
Zonjen Alda Bardhyli e përgëzoj dhe falënderoj për këtë shërbim kaq fisnik!
[Këtij teksti i mungon korrektura drejtshkrimore.]
***
Tani vlerësimi i këtij libri nga një i “huaj”.
JASON GOODWIN:
PARATHËNIA (për librin “kohë për rrëfim…”)
Të gjithë shkrimtarët janë të vetmuar, por Ismail Kadareja, ndoshta, më tepër se shumica e tyre, si shkrimtar i cili përdori një gjuhë të vogël, i detyruar që për shumë vjet idetë e tij t’i shprehte nën një diktaturë staliniste.
I vetmi njeri më i vetmuar se shkrimtari mund të jetë një diktator. Tiranët dhe sulltanët janë të vetmuar. Për të komunikuar me njëri-tjetrin, skllevërit e sulltanit në pallat, në Stamboll, përdornin një gjuhë të heshtur, ixarette (gjuhë shenjash), me qëllim që të mos molepsnin veshët e Padishahut me zërat e tyre të ashpër dhe shqetësimet e tyre të vogla e materiale. Pra, sulltani jetonte në mesin e njerëzve të tij në heshtje, duke ushtruar fuqinë e jetës ose vdekjes, duke drejtuar fatin, duke ndërhyrë në mënyra të vogla e të mëdha, siç bëjnë shkrimtarët brenda pallateve të tyre imagjinare.
Ndonjëherë dekretet dhe interesat e sulltanit patën prekur Shqipërinë, një vend malor i banuar nga një popull i lashtë, i cili flet një gjuhë ilire, që ishte e vjetër edhe kur Sokrati jetonte në Greqi. Pesha e fjalëve të sulltanit ra në mënyrë të shpërpjesëtuar mbi vendin e vogël, ku qëndresa ishte thuajse e kotë. Askush nuk mund t’i kundërvihej apo të kundërshtonte kënaqësinë e sulltanit, sepse rrezikonte vdekjen.
Por, megjithatë, shqiptarët gjetën mënyra për të përmbysur qëllimet e sundimtarëve të tyre. Sepse, nëse në shekullin XV osmanët i gllabëruan, pesëqind vjet më vonë shqiptarët kishin marrë në dorë administrimin e pjesës më të madhe të perandorisë, përfshirë Egjiptin.
Që në fillim, Kadareja hodhi poshtë kërkesën zyrtare për të shkruar romane të realizmit socialist dhe në vend të tij hodhi farën në terrenin e rrëshqitshëm, por pjellor, të mitit, alegorisë, aluzionit dhe historisë. Me botimin e romanit Gjenerali i ushtrisë së vdekur, në vitin 1963, ai filloi të shkruante mbi një oficer italian, i cili erdhi në Shqipëri pas luftës për të mbledhur trupat e vdekur të njerëzve të tij. Vepra e tij përvijohet nga humori i hidhur, ironia e errët dhe fabulat e tij kanë një shije të çuditshme dhe të papritur, si vendi mbi të cilin shkruan. Ato lëvizin zigzag; merren seriozisht me shakatë dhe bëjnë shaka me gjërat serioze: ndonjëherë të çuditshme, shpesh të mbinatyrshme, por gjithmonë reale dhe madhështore. Kadareja është shprehur se ai synon të krijojë “një lloj sinteze të tragjedisë së madhe dhe groteske”, duke argumentuar se Shqipëria është pranë botës së Eskilit dhe origjinës së tragjedisë, ku vetë gjuha e saj ruan theksat e të parëve, si edhe përkushtimin e saj ndaj gjakmarrjes, kanunit arkaik, që rregullon ato dhe ritet tradicionale të dasmës. Kadareja e gjen frymëzimin e tij në grykat e thepisura të gjeografisë së Shqipërisë, në trajtat e rrudhosura të historisë së saj, në skutat e errëta të mitit dhe magjisë së tij. Ai gëzon emër në mbarë botën, por vepra e tij është tejet lokale, kurse interesat e tij universale. Kjo është arsyeja përse vepra e Kadaresë vazhdon dhe ndoshta, kjo bëri që si shkrimtar ai të mbijetonte.
Enver Hoxha, stalinisti që udhëhoqi Shqipërinë nga viti 1946 derisa vdiq dyzet vjet më vonë, e spastroi pareshtur shoqërinë e vet, shokët e shkollës dhe miqtë e tij, duke jetuar më gjatë se ata. Megjithatë, edhe pse Kadareja e vuri tiranin e madh në një roman, Hoxha nuk guxonte të shkatërronte shkrimtarin.
Ismail Kadareja ka lexues në tërë botën dhe ka fituar çmime të shumta për veprën e tij, përfshirë “Man Booker Prize”, “Prince of Asturias” për letërsinë dhe “Jerusalem Prize”; ai është kandiduar vazhdimisht për t’u bërë fitues i çmimit “Nobel”.
Bisedat e Alda Bardhylit me Ismail Kadarenë, të paraqitura në këtë libër, mbulojnë një gamë të madhe temash, personale dhe profesionale, përmes një zhbirimi magjepsës në jetën e një shkrimtari, i cili jetoi nën një regjim shtypës. Aty gjendet fëmijëria e tij në Gjirokastër dhe përpjekjet e tij të para “për t’u bërë shkrimtar”, pas një takimi mbresëlënës me Makbethin e Shekspirit. Ai flet për triumfet dhe zhgënjimet e para, të ndërthurura me historinë e dashurisë së parë të vërtetë, deri te liria relative e mendimit dhe veprimit që zbuloi në Shën Petersburg, në vitin 1958.
Letrat e dashurisë sollën romanin e tij të parë; Moska tjetrin; por tashmë Kadareja e kishte nisur lojën si macja me miun me regjimin shqiptar, që tek ai si shkrimtar la aq shumë gjurmë. Në këtë libër Kadareja flet shumë haptazi me Alda Bardhylin për marrëdhënien e tij komplekse dhe të rrezikshme me klanin Hoxha dhe sidomos me diktatorin Enver. Ai diskuton edhe mbi përpjekjet për t’u arratisur, mbi periudhën si deputet dhe shpresat e tij pas shembjes së regjimit komunist në vitin 1990.
Kjo është seria më e shtjelluar e bisedave të mbajtura me Ismail Kadarenë, një bisedë mes një shkrimtari të rëndësishëm shqiptar dhe një studiueseje të re shqiptare, mbi dashurinë, letërsinë dhe historinë e shekullit XX, që do të bëjë jehonë përtej kufijve të vetë Shqipërisë.
