Serbët dhe shqiptarët janë përplasur në malet dhe luginat e asaj që sot është Kosova, që nga shekulli i katërmbëdhjetë. Në vitin 1998, Ushtria Çlirimtare e Kosovës e luftëtarëve shqiptarë etnikë luftoi hapur policinë serbe dhe u përball me hakmarrje nga forcat ushtarake dhe paramilitare serbe. Shqiptarët etnikë donin pavarësi dhe liri nga një qeveri serbe, që ata mendonin se ishte po aq e keqe ose më e keqe se regjimi komunist.
Trupat paraushtarake u përgjigjën me më shumë dhunë dhe dëbuan familjet nga shtëpitë e tyre. Organizatat botërore të lajmeve filluan të raportojnë për refugjatët që ikin në kufijtë shqiptarë dhe maqedonas.
Në mars 1999, paramilitarët serbë të maskuar filluan të plaçkisnin dhe grisnin lagje në Gjakovë, një qytet i vogël i Kosovës nën malet e Rugovës. Fehmi Xharrës, një programuesi kompjuteri, iu dha një zgjedhje: gjithçka që keni me vlerë, ose jetën e familjes tuaj.
Ata kishin mbijetuar nën hijen e një lufte të afërt. Dhjetë vjet më parë, më 28 qershor 1989, Slobodan Millosheviç – presidenti i Serbisë, i cili më vonë do të gjykohej në Hagë për krime lufte – mbajti një fjalim në vendin e një beteje historike. Ai bëri thirrje për unitet mes të gjithë serbëve dhe në fakt i hoqi të gjitha të drejtat autonome nga shqiptarët etnikë, që jetojnë në skajin më jugor të vendit.
Në maj të vitit 1999, një dekadë më vonë, vajza e tij, Besiana Xharra, 16 vjeçe, pa njerëz të maskuar të kërcënonin fqinjët me sopatë. Ajo bërtiti: “Ata po vijnë të na vrasin” dhe Fehmi Xharra e dinte se ishte koha për të ikur në kufirin shqiptar. Ata ikën, duke lënë gazetat në tryezë.
Arbana Xharra, 17 vjeçe, kujton arritjen në kufi, ku oficerët ushtarakë serbë morën dokumentet e identifikimit të familjes së saj.
Nga ana shqiptare, reporterët ndërkombëtarë shtynë mikrofonat para saj për të pyetur se si dukej gjenocidi.
“E shikoj vrasjen e njerëzve në rrugë,” tha ajo në një klip të Associated Press, që mbijeton në YouTube. “Unë i shoh ata në rrugë, duke vrarë. Unë shoh tre persona dhe një fëmijë të vogël.”
Xharra thotë se pikërisht atëherë filluan ëndrrat e saj për gazetarisë.
—
Pasi sulmet ajrore të NATO-s të drejtuara nga Bill Clinton e detyruan Millosheviqin të tërhiqte trupat, Fehmiu e çoi Arbanën në kryeqytet, Prishtinë, për të ndjekur një shkollë private të gazetarisë, të drejtuar nga një redaktor në Koha Ditore, gazeta më e madhe e kombit.
Në një nga detyrat e saj të para gjatë një stazhi në Koha, ajo intervistoi një përgjegjës ndërtimi në zyrën e tij rimorkio për mungesën e lejeve të ndërtimit. Ajo tha se ai i ofroi një ryshfet dhe e shtyu atë te muri, duke u përpjekur që ta detyronte atë të merrte paratë. Ajo ishte 18 vjeçe.
Ajo mbuloi qeverisjen e qytetit në Prishtinë, ku kryetari i komunës bleu një makinë të re. Përmes numrit të shasisë dhe dokumenteve të transportit, Xharra zbuloi se automjeti i përkiste djalit të presidentit të Kosovës, djali i të cilit e kishte përplasur automjetin dhe e kishte dërguar në Maqedoni për ta rregulluar dhe rishitur si të ri. Redaksia e donte historinë. Fitoi çmime. Në atë moment, ajo ishte martuar me një transmetues sportiv, kishte një fëmijë dhe një tjetër në pritje.
Një seri tjetër shkrimesh në aeroportin kombëtar mbulonte kontrabandën, nepotizmin dhe praktikat e punësimit me pagesë për lojë me gazetarët e tjerë të Koha. “Unë e di që ju keni një djalë,” tha një menaxher i aeroportit në përgjigje.
Edhe festimi i pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 – një festë një mujore – u njollos nga skandali. Ajo gjurmoi një milion euro të destinuara për festimin e pavarësisë – një pjesë e madhe e parave të destinuara për të paguar interpretuesit dhe për të blerë flamuj dhe dekorata. Interpretuesit dhe punëtorët i thanë që festën e bënë falas.
Pak doli nga historitë e saj. “Asgjë nuk ndryshon,” thotë ajo.
Megjithatë, në të njëzetat e saj ajo ishte redaktorja kryesore e Zërit, një prej mediave më të mëdha dhe më të pavarura të Kosovës, dhe shkruante në një rubrikë biznesi.
Kosova ishte dy vjet në pavarësinë e saj të vitit 2008 nga Serbia dhe komunizmi, dhe demokracia kishte qenë një ndërmarrje e dobët. Zyrtarët qeveritarë e kishin kërcënuar se do ta fusnin Xharrën dhe reporterët e saj në burg, për shkak se shkruanin për korrupsionin. Në një nga sirtarët e tavolinës së saj, ajo mbante dy shishe me lëng të qartë me etiketimin serb. Ata duhej të ishin ilaç për fëmijët. Por ata ishin, testimi zbuloi, placebo në vend të saj. Kompanitë farmaceutike serbe, mendoi ajo, po mashtronin pediatër dhe pacientë të Kosovës. Xharra kishte frikë nga më e keqja: urrejtja midis serbëve dhe shqiptarëve etnikë ishte shndërruar në luftë mjekësore.
Në vitin 2012, Xharra fitoi një grant për të shkruar, ndër të tjera, për gratë e reja kosovare të radikalizuara që luftojnë për ISIS. Me djalin e saj për dore, për një histori — kështu që një imam kryesor do ta shihte atë si një nënë, jo një armike — ajo përfundoi më shumë se tetëdhjetë intervista me imamët, prindërit e luftëtarëve të ISIS dhe ekspertë të tjerë në politikë dhe Islam.
Më vonë, Carlotta Gall e New York Times botoi një artikull me titull “Si u shndërrua Kosova në tokë pjellore për ISIS“. Xharra shkoi në stacionet televizive kosovare dhe shqiptare për të diskutuar historinë dhe punën e saj. Kërcënimet u shfaqën në Facebook, duke e paralajmëruar që të ndalonte këtë raportim të “propagandës kundër myslimanëve“, popullit të saj etnik shqiptar. “Ne do të dhunojmë dhe do të djegim ty dhe shtëpinë dhe familjen tënde.”
“Në Kosovë, secili ka të vërtetën e vet,” thotë ish redaktori i saj i Koha Ditore, Naser Miftari, “dhe ata e përdorin atë si armë kundër njëri-tjetrit në mediat sociale.”
Xharra kishte frikë se historitë – ilaçet e rreme të dërguara nga Serbia, korrupsioni në aeroport, nepotizmi në qeverinë e re – nuk do të kishin rëndësi. Se kërcënimet ndaj jetës dhe familjes së saj do të duroheshin më kot. Korrupsioni do të fitonte.
“Në Kosovë, gazetarët po merrnin një rol të dyfishtë,” thotë Kenneth Andresen, një profesor në Universitetin e Agder në Norvegji, i specializuar në Ballkanin pas konfliktit. “Ata janë gazetarë tradicionalë që mbulojnë lajme, por në të njëjtën kohë, ata mendojnë se … (duhet) të marrin një pozicion kalorësi të blinduar në shkëlqim. Por kjo është shumë e rrezikshme — së shpejti, ju bëheni aktivistë.”
Një dekadë më parë, kafenetë dhe restorantet ishin të mbushura me gazeta të shtypura – Koha Ditore, Zëri dhe Gazeta Express – por botimet ditore të gazetave janë zhdukur, të zëvendësuara nga portalet e lajmeve në internet, që e shpërndajnë përmbajtjen e tyre për publikun përmes mediave sociale. Për 1.7 milionë kosovarë ka 2.1 milionë kontrata të telefonisë celulare. Gazetarët luftojnë, thotë Abit Hoxha, një nga kolegët e Andresen.
Drejtuesit qeveritarë dhe fetarë e akuzuan Xharrën se ishte paguar nga SHBA ose Izraeli për të shkruar propagandë. Ata e etiketuan atë si një islamofobe. Hoxha dyshon për raportimin e saj – në një vend kaq të vogël, thotë ai, me siguri të tjerët do të kishin dëgjuar për këta xhihadistë.
Ambasada Amerikane i kushtoi vëmendje stuhisë së mediave sociale të kërcënimeve që erdhën me të. Ambasadorja Tracey Lee Jacobson nominoi Xharra për Çmimin Gratë e Guximshme 2015. Xharra fluturoi në Uashington, DC, për të marrë pllakën e kornizuar të departamentit të shtetit nga Zonja e Parë Michelle Obama. Ajo u vlerësua gjithashtu nga Sekretari i Shtetit John Kerry.
“Arbana është e jashtëzakonshme për shkak të pozicionit që ajo ka marrë ndaj islamizmit,” tha David Phillips, Drejtor i Programit për Ndërtimin e Paqes dhe të Drejtave në Institutin për Studimin e të Drejtave të Njeriut në Universitetin Columbia, “dhe në veçanti ndikimin tinëzar të Turqisë në Kosovë.”
Në kulmin e mbulimit të saj të radikalizmit, postimet e Xharrës në mediat sociale fituan më shumë se njëzet mijë pëlqime. Ajo ishte kudo në kanalet e lajmeve televizive në rajon. Në ditët e mira, lexuesit e falënderuan atë personalisht, duke e ndaluar atë në aeroporte ose jashtë kompleksit të zyrës së Zërit.
Sulmet kundër historive të saj dhe familjes së saj u intensifikuan në mediat sociale dhe në mesazhe me tekst. Në telefonin e saj, në 2015:
…NE DO TË THYEJMË ÇDO KOCKË, që ke në trupin tënd. Një nga një, ne do të q- të gjithë në jetën tuaj…
Dhe në Facebook të njëjtin vit:
@Arbana Xharra kurva e hebrenjve. Ajo është një e keqe e Kosovës. Largohu, kurvë, sepse… ERDOGAN nuk po dëgjon as Amerikën, dhe po dëgjon një kurvë të shitur te hebrenjtë. Largohu, së bashku me familjen tënde [zhargon i panjohur] kurvë hebreje.
Një postim në Facebook paraqiste një fotografi të një trupi të prerë. Një mesazh tjetër: “Unë e di sa i don fëmijët tuaj. Ne do t’ju gjejmë.” Të gjitha të shkruara në gjuhën shqipe të pacenuar. “Këta njerëz nuk ishin injorantë,” thotë Xharra.
Në vitin 2017, vandalët pikturuan kryqe me ngjyrë të kuqe gjaku pranë derës së apartamentit të familjes së saj dhe në murin e çimentos së parkingut nën ndërtesë. Nënkuptimi i tyre: ajo kishte lidhje me të njëjtët serbë, që sulmuan familjen e saj gjatë luftës. Përndryshe, pse ajo do të ishte kaq anti-muslimane?
Dhe mesazhi i tyre tjetër: ata e dinin se ku jetonte ajo. Policia i tha që të mos shqetësohej: “Nëse do të donin të bënin diçka, ata nuk do t’ju thoshin së pari“.
Por hetimet e saj nuk po dëmtonin mënyrën sesi partia PDK – që drejton vendin që nga pavarësia – u përball me terroristët. Xharra filloi të humbiste besimin në fuqinë e gazetarisë.
“Si gazetarë, ne nuk jemi policë apo prokurorë,” tha Lavdim Hamidi, kolegu i saj në Zëri. “Ne mund ta shkruajmë historinë, por nuk mund t’i arrestojmë njerëzit dhe të bëjmë ndryshime.”
Unë e di sa i doni fëmijët tuaj. Do të të gjejmë.
Në vitin 2017, ajo filloi të diskutojë, me kontaktet e qeverisë, për krijimin e një zyre antiterrorizmi. Ajo kishte një rrjet ekspertësh në SHBA dhe Evropë. Ndoshta ajo mund të bëjë ndryshime më domethënëse brenda qeverisë, pavarësisht dështimeve të saj.
Kolegët e saj i thanë që të mos rrezikonte reputacionin e saj gazetaresk për asnjë premtim nga politikanët. Politika, veçanërisht partia PDK në pushtet, do ta njollosë atë për pjesën tjetër të jetës së saj. Por ajo ndjeu se të gjitha qeveritë kanë njerëz të mirë dhe të këqij, dhe ndoshta puna brenda partisë do ta lejonte atë të bënte diçka të mirë.
“Më besoni,” u tha ajo kolegëve, miqve dhe familjes. “Unë mund ta bëj këtë. Më jepni vetëm një vit.” Ajo dha dorëheqjen si redaktore e Zërit më 9 maj, dhe iu bashkua partisë PDK të nesërmen.
—
Tre ditë më vonë, në ditëlindjen e djalit të saj, dhe momente pasi detajet e saj të sigurisë ishin larguar, një grup i vogël burrash e sulmuan Xharrën në parkingun e apartamentit të saj. Një burrë i tërhoqi flokët, i mbuloi gojën, e shtyu atë mbi murin e çimentos.
“Mendova se dikush do të më përdhunonte,” tha ajo. “Unë nuk mund të merrja frymë nga paniku (dhe nga sulmuesi që më mbulonte gojën), kështu që nuk e ndjeva dhimbjen nga sulmi.” Një burrë tjetër, ose ndoshta dy burra të tjerë, i kapën këmbët. Ajo ra dhe burrat u zhdukën.
Ajo thirri ekipin e saj të sigurisë, jo familjen e saj lart, që festonte ditëlindjen. Atë natë, fotografitë e spitalit të mavijosjeve dhe plagëve të saj përmbytën mediat. Ajo ende nuk e di se kush e sulmoi. Ajo as nuk e di se kush i ka bërë fotografitë.
Drejtuesit e Kosovës, SHBA dhe OKB dënuan sulmin dhe kërkuan drejtësi. Asnjë i dyshuar nuk u arrestua, dhe katër vjet më vonë, policia ende refuzon të ndajë ndonjë raport ose dokument hetimi me të. Duke përdorur burimet e saj, Xharra thotë se mësoi se një prokuror trafiku ishte caktuar për rastin. Për Xharrën, ky është një mesazh i qartë se zyrtarët nuk janë seriozë në gjetjen e sulmuesve të saj. Prokurorët gjithashtu refuzuan të japin dokumente ose të komentojnë mbi hetimin e fjetur për këtë histori.
Midis 2013 dhe mesit të vitit 2016, policia mori gjashtëdhjetë e dy raporte për kërcënime ose sulme ndaj gazetarëve. Në vitin 2020, dikush u përpoq të ndizte makinën e gazetarit Shumbin Kajtazi me benzinë, dhe katër muaj më vonë, dikush qëlloi gjashtë plumba në të njëjtën makinë në të njëjtën rrugë në Mitrovicë, në veri të Prishtinës.
Visar Duriqi, kolegu i Xharrës në Zëri, kishte tre sulmues, që e rrahën me shkopinj taktikë jashtë banesës së tij këtë dimër. Ai mbante një thikë dhe tha se i theri dy prej tyre para se ata të iknin, por jo para se t’i thyenin dhëmbët e përparmë. (Ai është i kënaqur me dhëmbët e rinj.)
Komuniteti i gazetarisë u mblodh rreth Kajtazit dhe Duriqit, por vetëm disa e bënë të njëjtën gjë për Xharrën. “Unë mendoj se xhelozia luan rol të madh atje,” tha Gjerg Filipaj, një transmetues publik, i cili punoi me Xharrën në Koha. “Sepse ajo ishte një grua e re, që raportonte lirshëm dhe thoshte atë që ajo mendon, se është gjëja e duhur për t’u thënë.”
Xharra thotë se është akoma e habitur nga sa shpejt njerëzit iu kthyen asaj pas një vendimi.
Disa muaj pas sulmit, përfaqësuesit e Freedom House — një organizatë jofitimprurëse amerikane që mbron demokracinë — iu drejtuan asaj. Ajo i dha asaj para për të lëvizur në SHBA për një muaj. Gjatë asaj kohe, një kontakt në komunitetin e inteligjencës amerikane i tha asaj se, në një linjë telefoni të përgjuar, një terroriste shqiptare, që jetonte në Gjermani kishte bërë kërcënime për jetën e saj.
Ky kërcënim i besueshëm u ndje shumë më i madh se mesazhet e tmerrshme dhe lajmet e rreme, që ajo pa në internet. Ajo u transferua në Nju Jork dhe tani punon në Universitetin e Nju Jorkut, për profesorin Alon Ben-Meir – duke bërë kërkime, media sociale, bashkë-autor në artikuj dhe komunikime të tjera – për institutin e tij të paqes, që fokusohet kryesisht në Lindjen e Mesme dhe Ballkanin.
Në momentet më të errëta, në apartamentin e katit të dytë, që ndan me motrën dhe djemtë e saj, ajo mund ta kuptojë zemërimin ndaj saj. “Ndoshta unë do të (kritikoja) një gazetar, që kishte kritikuar politikën dhe më pas u bashkua me ta,” tha ajo. Në ditët më të ndritshme, ajo është akoma e vendosur për raportimin e saj.
Ndihmë përkthimi dhe raportimi në Kosovë nga Visar Duriqi, reporter për Insajderi.com.
Scott Winter është profesor i asociuar në anglisht dhe gazetari në Universitetin Bethel në Minesota. Ai dha mësim në Institutin Kosovar të Gazetarisë dhe Komunikimit të mbështetur ndërkombëtarisht në mënyrë periodike midis 2007 dhe 2011.
IMAZHI KRYESOR: NJË FOTOGRAFI E ARBANA XHARRËS, QË U SHFAQ NË INTERNET PASI AJO U RRAH. FOTOGRAF I PANJOHUR.
