Ballina (Kopertina) e ABETARE-s GEGËNISHTE
nga: Sinan Kastrati, Suedi
ABETARJA FAMILJARE e Familjes së Imer Seferit nga Turjaka
(Vet(vrasja) e qëllimshme e Cen Deskut, ish veprimar e mik shtëpie)
Kjo ABETARE, ishte një Libër i Shenjtë për Familjen Tonë, Familjen e Imer Seferit të Aliagëve të Zatriqit në Turjakë
Vazhdon nga numri i kaluar ” Kush ma vodhi Abetaren ?
Revista Drini, 2 Maj 2021
Gjyshi im, Imer Seferi, analfabet. Ai nuk dinte as edhe një fjalë serbisht me folur e as me shkruaj (Nuk ka datë të lindjes por duhet të ketë lindur më 1885-1895). Shpesh e përdorte një shprehje serbe që e kishte mësua përmendësh në burgun e Idrizovës (te Shkupi) ”I denum 101 vjet, zakon za shtetu”.
As gjyshja nuk dinte të shkruaj por ajo kishte një simpati të veçant për ”Babën Mret” e Titen nuk e donte (presidentin jugosllav. Ajo i kujtonte boritë e borizânëv të ushtarëv turq ”ta-ti, ta-ti). Mbante mend momente kur ushtria turke vinte në Livadhet e Turjakës dhe të Damanekut, para ”Hyrjetit”, vitit 1912 e të gjithë fëmijët e vegjël të katundeve Turjakë, Damanek e Bubel shkonin kur hanin bukë ushtria dhe fëmijëve iu jepnin me hëngër çdonjërit ia mbushnin nha një ”sahan” (pjatë) me hallva, ëmbëlsirë turke-orientale.
Axha i madh, Reshiti (1918) dinte të shkruaj e të lexoj, shqip dhe serbisht dhe kishte disa ”Kalendar” fetarë nga Sarajeva që i lexonte sidomos e shikonte kohën e Namazit dhe të Ramazanit.
Baba im, Uka (1920), nuk dinte asnjë shkronjë, përveç emrit ”Ukë” me e shkruajt, në alfabetin sllav. Kur dkush e pyeste:
-Ukë sa vjet i ki shkollë?
-As ni dakik nuk jam kân n`shkollë.
Baba Ukë ishte shumë i interesuar për historinë, për këngët e vjetra të trimërisë dhe i kishte shumë në hatër këngët e Oso Kusës, Hasan Riza Pashës së Stambollit, Ali Pashë Gucisë, Me Bismele, Allah n`selamet, Mahmut Pashën, Hamzë Kazazin, Tre Kafezë, këngët për Shkodrën, që janë me dhjetëra, për Luftën e Nishit, ”Prej Prekuples deri n`Nish”, Mahmut Pashën etj. ”Ishin k ân shtat` tetë vetë”, etj. etj.
Ai mbante mend edhe vendet e qytetet ku kishte punua në Crna Gore, Serbi, Bosnje e … Kroaci dhe aq bukur i shpjegonte saqë, ne që e dëgjonim na bënte me vehte dhe na dukej sikur edhe ne jemi me te, psh te Kulla e Oso Kukës në Vraninë. Shpesh edhe gjyshi i bërtiste:
-Ukë, ma ki hup fijen, nuk e di ku jam, a jam te Gropa e Gatë apo në Çakorr a te Imer Maliqi në Nokshiq e Plavë e Guci.
Axha i tretë, Zeqa kishte qenë më i holli dhe kishte mësuar shkrim këndim më shpejt se të tjerët. Unë mendoj se pikërisht Zeqa ka qenë ai i cili e ka përdor ABETAREN dhe i ka mësue edhe të tjerët shkrimin- ALFABETIN.
Në odën tonë kanë ardhur e kanë mësua ALFABETIN SHQIP (me shkronja latine), Metë e Salih Gjemajlia, Asman, Nezir e Ali Cufa, Sylyman Elezi, Idriz Dylybashi, të gjithë nga Turjaka. Zeqa kishte pas vdekur i ri dhe nusen, Zymen, qikën e Adem Nishorit që ia kishte pas dh ân Ademi babës Imer në burg, diku rreth vitit 1938 (?), kur vdes Zeqa, sipas adetit, për mos me e prish miqësinë, baba Imer e kish kthye për bacën Dulë (AVdullahin). Martesa është bërë vonë, pasi baba Imer është lirua nga burgu, kur ka hi gjermani dhe Zyma ish kân e re. Baca Bali ish pas martua përpara bacës Dulë, që nuk ishte në traditën tonë, shkaku që e përmenda. Baca Dulë ish pas idhnu dhe i thot bacës Shit (Reshitit):
-Baca Shit, ami 5 qese se du me shku në Beograd me punu!
-Reshit, jipja 10 qese e net shkon Dula në Zagreb, i kish thân baba Imer … për mos me nejt në dasëm kur martohej vëllai më i vogël (?)
Edhe baca Dulë ka ditut të shkruaj e të lexoj dhe, matematikën dhe sidomos gjeometrinë e ka njphur shumë mirë dhe kur dikush në katund e ndante tokën, shpesh e thirrnin bacë Dulë (geometrin).
Mendimi im është se kur ka vdekur Zeqa, para Luftës së DytëBotërore, baba e ka marrë ABETAREN dhe e ka ruajt deri më sot.
Foto e GJERGJ KASTRIOTI-t -SKËNDERBEU-t, si të hapet Abetarja, në fillim
Fati i keq i shqiptarëve ishte se ishim të pushtuar që nga mesjeta e deri më 1912 kur Shqipëria e shpall Pavarësinë në Vlorë, 28 Nëntor 1912, prandaj edhe shtypi, libri e shkolla shiqpe ishin të ndaluara, ndërsa akosova e krahinat tjera me shqiptarë, në Maqedoninë e sotme dhe në Mal të zi, u ripushtuan nga Serbia dhe më më vonë nga Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene (1 dhjetor 1918).
Nëse dikujt nga shqiptarëve të Kosovës, i gjindej ndonjë libër shqip, xhandarët serbë e rrihnin me 101 të rame me dajak (101 dajak për një libër shqip) prandaj edhe duhej me qenë i kujdeshëm kur lexohek ABETARJA.
Fat më të mirë nuk pat as shkrim i shqip e libri tjetër.
Edhe ato dëshimi e dokumente që kishte shqipja, që deri më tash njohim si shkrime të para dhe si Dokumentet e para të shqipes së shkruar ishin të pakta dhe të gjymtuara.
Foto e një fëmiu, shkronja ”o”, Abetarja, fq. 16
Dokumentet e para të shqipes së shkruar
1. Formula e Pagëzimit (1462)
2. Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497) dhe
3. Perikopeja e Ungjillit të Pashkës ( fundi i sh. XV-fillimi sh. XVI)
”Nën pluhurin e arkivave të Evropës dhe sidomos të atyre të Vatikanit mund të gjenden edhe shumë dokumente të tjera, ndoshta më të plotë e më domethënës”, shkruante një studjues por ne nuk njohim deri më sot prandaj edhe duhet të pajtohemi e të kënaqemi me këto. Nuk gjeta fjalë më të përshtshme se sa ”kenaqemi”.
Edhe librin e parë të botuar në gjuhën shqipe, e kemi shumë të vonë, në vitin 1555, ”Mesharin” e Gjon Buzukut.
Shkronja ”gj”, gjuetari, Abetarja, fq. 35
Po edhe për ”Mesharin”, sot e gjithë ditën ka mendime, mospajtime e nganjëherë edhe kundërshtime se ku e kur është botuar duke pasur parasysh se i mungojnë shumë fletë të librit.
Libri, ”Meshari” ka 188 faqe, i mungojnë 16 faqet e para, por edhe disa të tjera në mes. Kështu që, duke mos pasur as kopertinë, as faqen e parë, nuk dimë as titullin e tij të vërtetë dhe as vendin dhe vitin e botimit.
Ajo që dihet është se libri është shkrua në gjuhën shqipe.
”Që nga botimi e deri më 1740, gati dy shekuj, “Meshari” ishte një vepër e humbur, një vepër e panjohur.
Më 1740 u zbuloi ne Bibliotekën e Propaganda Fides, afër Romës, Mesharin e don Gjon Buzukut (1555) e zbuloi ipeshkvi i Shkupit Imzot Gjon Nikollë Kazazi nga Gjakova. Gjithë gëzim për këtë gjetje, ai njoftoi Gjergj Guxetën në Palermo të cilit i dërgoi një faqe. Libri mendohet të jetë shtypur në Venedik në alfabetin latin, duke shtuar disa shenja cirilike për tingujt në shqip. Ky zbulim bëri bujë të madhe, sepse është libri i parë në gjuhën shqipe. Ky zbulim mbeti në heshtje për më tepër se një shekull, deri më 1909, kur e rizbuloi arbëreshi Pal Skiroi, në Bibliotekën e Vatikanit në Romë, ku gjendet edhe sot me shënimin Katalogu: R.G. Liturgia III, 194.”
Shkronja ”nj” kemi mësuesin tipik shqiptar të veshur me kostume e krevatë, nxënëst të ulura. Edhe ato janë të veshura e të krehura me hijeshi
Fat të keq apo jo të mirë patëm edhe më vonë me librat e botuara në gjuhën shqipe që nuk na mbërrijtën të plota deri më sot. Ismail Kadare, me të drejte¨do të thoshte (parafrazim) ”… se sikur edhe ne të kishim në bibliotekë sikur që Kishta Uppsala (qytet i njohur i njohur univerzitar në Suedi), do ti kishim veprat e plota”, të paprekura e jo siq i kemi tash, disa nga to të gjysmuara.
Edhe Abatarja, për ftë cilën do të flas unë, nuk pat fat më të mirë, ABATARJA GEGËNISHTE.
Historiku i Abetares
Gjuha shqipe kishte Abetare që ishin përdorur edhe më herët që ngamesi i viteve 1800.
Abetarja e parë e gjuhës shqipe, ajo e vitit 1844. Titulli i Abetares ishte “Fort i shkurtër e i përdorshëm Evetar shqip”, përgatitur nga personaliteti i shquar e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, Naum Veqilhargji.
Por një listë të plotë me emrat e Abetres është i gjatë, si ajo e Parashqevi Qiriaziit “Abetare për shkollat e para, Manastir 1909, Abetarja e parë shqipe alfabetit në Manastir, dhe abetarja e parë shqipe e hartuar nga një femër …, Ndre Mjeda: “Kendime e shkollës së parë, Vjenë 1904, Konstandin Kristoforidhit “Abetare e kapërcimit” 1867, 1869, 1872, Sam H. Frashëri: “Abetare e gjuhese anglisht”, 1886, 1888, 1900, “Abetare toskerisht pas abecese se vjetre në Stamboll”, Sofje 1908, “Abetare gegerisht pas abecese se vjetre në Stamboll”, Sofje 1908, Luigj Gurakuqi: “Abetari të mesoitore filltare tShqypnis”, Napoli 1905, Bukuresht, 1906, “Abetarja e Zymit” 1900, e Simon Shuteriqi: “Abetare shqip, Manastir, 1911 e disa të tjera
Ismail Qemaili, nga VLONA, në faqen e Abetares nr 51 është paraqitur ashtu qysh e meriton, si ”Plaku i Shqipnisë”.
Sigurisht se të mirresh me historikun e Abetares në gjuhën shqipe nuk është punë e lehtë që mund të shkruhet shpejtë e të thuhen të gjithat ato që duhen.
Por siq paralajmërova, unë do të flas vetëm për ABETAREN GEGËNSHTE, që e kam unë.
Do të dëshiroja që ndonjë kopje të kësaj ABETARE ta ketë edhe ndonjë institucion shkollor e shkencor, bibliotekë, arkiv shteti ose ndonjë studjues.
Le të shpresojmë.
ABETARJA GEGËNISHTE
Nga dëshira që sado pakë edhe unë të kontribuoj me aq sa mundem, në shërbim të gjuhës të shqipe, do të flas me të dhënat që i kam. Në fund të vazhdimit do të mundohem të flas për rëndësinë e Abetares, vlerat e saj gjuhësore e letrare dhe porositë e anën tjetër të saj, edukimin e fëmijëve.
Ko që më shtyri, të flas tash, ishin dy shkrime të mëhershme, një i një studjuesit të zellshëm, Fahri Xharra për Abataren e vitit 1947, ”Abetarja për shqiptarët e Jugosllavisë, viti 1947, publikuar në Revista Drini, 25 Mars 2021dhe një tjetër shkrim i një autori jo serioz, Bajram Mjeku, ”Kur Abetarja vinte fshehtas në Kosovë”, Februari 15, 2018 publikuar në Zgjohu shqiptar
ABETARJA GEGËNISHTE ka 92 faqe por duhet të ketë pasur më shumë, ndoshta 100 e më shumë faqe e fletë.
Kopertina e librit është e lexueshme dhe në Ballinë ka dy fëmijë, një vajzë të veshur me një fustan dhe dhe një djalë me pantallona të shkurtëra e me flokë të krehura për bukuri. Në Ballinë e librit janë edhe disa flutura dhe një natyrë e pastër dhe e virgjër e fshatit shqiptar. Shihet vendbanimi e në mes është një MINARE e Xhamisë ose Kishë, karakteristikë e katundeve dhe fshatrave shqiptare.
Në anën e djathtë të mesit të Ballinës ka edhe një VULË e në mes të vulës, është libri. Unë mendoj se është kjo vula e shtëpisë botuese, sikurse që kishte ”RILINDJA” e Prishtinës me librin dhe në mes kishte dritën e llampës.
Ballina është e shtypur në letër me ngyrë, sikurse edhe shumë fotografi të tjera.
Pas Balinës, është një fletë e bardhë për të vazhduar më fletën e tretë, ku shkruan:
ABETARE
Gegënisht
Pas faqes ”ABETARE Gegënisht” në të tjejtën fletë, është fotografia e GJERGJ KASTRIOTI-SKËNDERBEU, në bardhë e zi (fig. nr. 1).
Deri në faqen nr. 9 ABETARES i mungojnë disa fletë të librit,
Në faqen 9, është një foto klase me mësuesin, nxënësin, tabelën (drrasën e zezë) dhe dy foto të iriqit, shkronja ”I”.
Në faqen nr .10 është Ura, me ngjyra, shkronja ”U”.
Nga faqja 10 deri në faqen 15 mungojnë 2 fletë (4 faqe).
Faqja nr. 15 janë shkronjar është shkronja ”r” dhe ”rr” dhe në faqen 16, është shkronja ”o” dhe bashkimi i shkronjave në fjalë, ”ore”.
Pastaj, me radhë vjen shkronja ”h”, ”huni”, ”hini” ”hutini” që është në faqen 23 e në faqen 24, është shkronja ”j”.Shembuj me shkronjën ”J” janë: ”java, jeta, uji, ajri, voji, rêja (javë, javë bâhet vjeti”. Fleta e faqes 25 dhe 26 janë të shkoqura por nu janë të dëmtuara, është shkronja ”s” dhe ”c”.
Në faqen 27 të Abetares është shkronja ” Ç ç”, e madhe dhe e vogël dhe, e dorës dhe e shtypur (e shkrimit) me shembuj: ”çuni”, ”çobani”, ” çbân”, ”çou”, ”çun”, ”çohet” ”viça” etj. dhe vazhdon deri në faqen 30, me shkronjat ”p”, ”pula”, ”pata”, ”peta”, ”pitja”, me shkronjën ”q”, fq 29 ”qeni”, qielli”, ”qejtë”, ”qe”, ”qerrri”.
Nga faqja 30 e Abetares e deri në faqen 35, mungojnë, dy fletë (4 faqe).
Me shkronjën ”gj”, ”gjeli”, ”gjella”, ”gjumi”, ”gjuha”, ”gjahu”, ”gjuetari”, ”gjarpni”, ”gjojës” dhe me një tekst të shkurtër e me shembuj konkret mësohet shkronja ”gj”, faqe 35.
Faqja nr 36 është shkronja, ”z”, ”zi”, ”zogu”, ” ”zâ”, zâni” a ”zëri”, ”zoja”, ”miza”, ”zû”,
Shkronja ”sh” është nnr. 37, ”shega”, ”sharra”, ”sheqeri”, ”shuli” etj.
Në faqen 38, është renditur shkronja e fundit e alfabetit, shkronja ”zh”, ”zhaba”, ”zhuli”, ”zhytra”, ”zhuzhumi”.
Në faqen 39, vjen shkronja ”nj”. Shembuj: ”nja”, ”një”, nji”, ”njeh”, ”njeri”, ”njomë”
”njala e njila çë janë?” dhe në faqen 40 kemi dy një shkrime në formë të tregimit, për ”Të hollat” (qinadari, franku) dhe një vjershë për Abetaren me dy strofa, nga 4 vargje. Pasi që mungojnë disa fletë nuk e dimë se a ka pasur vjersha ”Abetarja” edhe ndonjë strofë a jo
Faqja 41 deri në 47 i mungojnë, 3 fletë (6 faqe).
Shkronja ”Y, y”, është në faqen 47 të Abetares dhe me shembuj me shkronjën ”Y”, si ”Ylberi; ”Ymeri” dhe pjesa e dytë e faqes ka shkronjën ”Z, z”, ”Zoti”, ”Zogu”, ”Zene”, ”Zen-e” (folje).
Në faqet e Abetares 48, 49, dhe 50 janë shkronjat ”O, o”, ”Osmani”, ”Oborri”, shkronja ”C, c”, ”Copa”, Cingarja”, ”Cani”, ”Cini”, ”Capi”,
shkronja ”Ç, ç”, ” Çupa”, ” Çerdhja”, ” Çilja”, fq. 49.
Gjysma e faqes tjetër, është me shkronjën ”Q, q”, ”Qemali”, ”qeni”.
E në faqen 50 i kemi shkronjat ”G, g”, ”Gomari”, ”Ganiu” dhe gjysmën e poshte të faqes është shkronja ”Gj, gj”, ”Gjeli”, ”Gjyshja”, ”Gjini”.
Me shkronjën ”i, I” e kemi si shembull ”Ismail Qemalin”, fotografinë dhe një tekst për jetën dhe veprën e Ismail Qemalit.
”Ismail Qemali ka qenë nga Vlona. Ai e ka dashë Shqipninë. Atherë vendin t`onë e kishte Turqija. Shqiptarët nuk ishin të lirë. Ismail Qemali punoi shumë për lirin e Shqipnisë e të Shqiptarëvt. Shqiptarët e dojshin si babën e vet dhe i thojshin ”Plaku i Shqipnisë,,.Ismail Qemali e ngriti Flamurin në Vlonë e Shqipnia u lirue.
Rrnoft Flamuri !
Rnoft Shqipnia !
Vazhdon
P. S. Derisa sa shkruaja për ABETAREN, një miku im nga Kosova më shkruajti:
Sinan, shikoje emisionin ”Debat” në TV-Dukagjini se mysafir është Cen Desku.
Ceni është miku im dhe i familjs dhe njëri nga heronjët e shkrimeve të mia. Më zhgënjeu Ceni.
Kërkoj falje që nuk kam mundur ti paraqes të dhëna që jam shërbye për “historikun e Abetres dhe të dokumenteve tjera, “Mesharit”. literaturës së përdorur.
Vazhdon
Malmö, 4, 5 maj 2021
