Prof.dr.Agim Binaj & Studiues: Fahri Dahri
(Përgënjeshtrim për vendndodhjen e DODONËS pellazgjike)
Tashmë është bërë traditë nga disa studjues, historianë, shkrues, që në çdo vit, kur kryhet pelegrinazhi në malin e Tomorrit, të shkruhet me epos të madh për përvehtësimin e vendndodhjes së Dodonës thesprote, Dodonës pellazge, duke e shoqëruar edhe me festën e Kulmakut.
Ka dhe studiuesi, historianë, gjeografë, shkrues që jashtë zemrës dhe llogjikës me këmbëngulje, vit për vit përpiqen të shtrëmbërojne të vërtetat. Në rastin konkret, të temës mbi vendndodhjen e Dodonës, ata bien pré e përcaktimeve të gabuara tëngjarjeve historike, apo emërtimeve të vjetra të toponimeve, të hapësirave gjeografike, etj. duke i vlerësuar apo dhe mbivlerësuar me realitetet e sotme.
Ani, thonë Kosovarët, emrat e objekteve, fshatrave dhe qyteteve mund të ndryshohen, por vendndodhjet jo, asnjëherë, ato vetëm në mijëvjeçarë mund të humbasin, të harrohen.
Është për tu theksuar se në histori dijetarët, filozofët, dramaturgët, etj. cilësohen gjithmonë me prapashtesën “grek” si “historian grek”,“dramturg grek”, “fillozof grek”, kur në të vërtetë disa prej tyre nuk janë të lindur në trojet e sotme të shtetit Grek, si psh Herodoti (484-425), cilësohet “historian grek”,por vendlindja e tij ka qenë Halicarnassus në Perandorinë Perse (Bodrumi i sotem, Turqi), ose vendlindja e Aristotelit ka qenë Stagita e Thrakisë, etj. Theksohet ky fakt për tu kuptuar se ajo që sot quhet Greqi e lashtë shtrihej nga Azia e Vogël, në Egje, në Afrikën e Veriut, në Ballkan, në jug të Italisë e deri në brigjet Iberike, përbëhej nga shumë popuj, shumë gjuhë dhe me dijetarë nga të gjithë ata popuj.
Prof. Savash Veliu, thekson : “Si u krijua nga Fuqitë e Mëdha shteti fabrikat “Greqia”, botuar në “Nacionalalbania on February 23, 2013”, lexohet: “Dihet se, Qytetërimi i lashte grek, është mbase, një qytetërim i madh që ka ekzistuar pas disa qytetërimëve më të mëdhaja lindore që shtriheshinë në shtretërit e lumenjve Eufrat dhe Tigër, si Babilonia, Sebeja etj. Kurse, më e madhja ishte dhe është civilizimi i Egjiptit për të gjitha kohërat e paaritshme për botën e civilizuar. Por, shkaku se ai civilizim i takon lindjes, dmth i takon kufijve jashte Evropës, atëherë Evropianët vendosën ta hiperbolizojnë Greqinë Antike dhe pasardhësen plagijat të saj, Romën Antike. Civilizimi “Grek” nuk është grek, në kuptimin se nuk u përket vetëm grekëve. I përket gjithë njerëzimit. Shkaku se, të gjithë dijetarët grek antik ishin të frymëzuar nga Lindja e Mesme. Prej tyre i morrën mësimet bazike në shkencë, mjekësi, astronomi, letërsi etj, duke i përkthyer librat e tyre dhe pastaj i emëronin ata me emra greke, që më pastaj ata të quhen si sot-grekë”I theksojme këto fakte për të vërtetuar “zellin” e madh të disave për të shtrëmbëruar të vërtetat, një prej të cilave janë përpjekje për çvendosjen e Dodonës Thesprote.
Le të përqendrohemi tek “tema” jonë e shkrimit, duke sjellë disa përcaktime të
vendndodhjes së Epirit, me bazë shkrimet e historianëve dhe gjeografëve të para Krishtit.
Pse Dodona nuk çvendoset dot as në Skrapar dhe as në Këlcyrë?
Sepse:
1●- Herodoti, historiani më i besueshëm njofton: “Epiri është i banuar nga popuj jo-grekë të cilët flasin një gjuhë Barbare”. “Këta popuj në një kohë të lashtë quheshin Pellazgë.
Fiset e Epiri: Kaonia, Thesprotia dhe Mollosia dhe shtrirja e tyre, me llogjikë dhe zemër na shërbejnë për vendndodhjen reale të tempullit të Dodonës Thesprote.
2•-Fiset epirote:
•- Fisi i Kaonëve shtrihej në zonën veriore të Epirit, nga Orikumi në veri, Tepelena në lindje dhe deri në afërsi të lumit Thyamis (Kalama) të Thesprotisë, sot Çamërisë.
•- Fisi Thesprot shtrihej nga lumi Thyamis në veri; në lindje kufizohej me Lumaren e Janinës; në juglindje me tre Gurët e Zezë; në jug me gjirin e Ambrakisë-Artën, në perëndim me Detin Jon.
•- Fisi i Mollosëve shtrihej në Janinë, Meçovë, Konicë, Gjirokastrë e Leskovik.
3.- Homeri në poemën “Iliada” thotë: “O Mbret Zeus, Dodonës pellazgjike që banon larg duke sunduar Dodonën që e rrahin dimra të rëndë e të egër. Këtu Zeusi deshi të ndërtohet Faltorja më e vyer për njerëzinë, Orakullin e Tij, Dodonën pellazgjike”. Po. Kështu është folur për Orakullin e Zeusit, Dodonën, por absolutisht jo për malin e Tomorrit, siç pretendohet me zelll nga disa autore. Mali i Dodonës është “Talar” ose “Tomar”, 1974 metra mbi nivelin e detit dhe gjendet në Thesproti/ Çamëri, dhe jo mali i Tomorrit, me majën më të lartë 2416 metra, që gjendet në krahinën e Skraparit, krahinë e cila, siç u tha, nuk rezulton të ishte territor as i fisit mollos dhe as e fisit thesprot, por përfshihej në fisin e Dasaretëve. Besoj se të gjithë kaq gjë e kuptojnë!. Dodona ndodhet në Epirit, në koordinatat 39°32’47’’N20°47‘16‘‘E. Dhe me këtë deklarim bien dakort të gjithë, me përjashtim të koordinatës. Po kështu dakortësi gjindet edhe me: “Orakulli ishte i pari nën kontrollin e Thesprotianëve para se të kalonte në duart e mollosëve (Potter 1751, Kapitulli VIII, “Nga orakulat e Jupiterit”, f. 265). Mbeti një shenjtore e rëndësishme fetare deri në ngritjen e krishterimit në epokën e vonshme romake”. “Atëhere në kohët e lashta, Dodona ishte nën sundimin e thesprotëve; dhe kështu ishte Mali Tomaros, ose Tmaros, në bazë të së cilës ndodhet tempulli. Dy poetët tragjikë si dhe Pindaros e kanë quajtur Dodonën: “Thesprotian Dodona”, (Dodona Thesprotiane). Vendi i orakullit dominohej nga mali Tomaros, zona që kontrollohej nga thesprotët dhe më pas nga mollosët (Strabo. Geography, 7.7.9ff.). Dodona është tempull i lashtë dhe vjen e dyta mbas tempullit të Delfit (në jug-perëndim të Malit Pernasit, në luginën e Focisë).
4.– Ka dhe studiues shqiptarë, që përpiqen të ndryshojnë vendndodhjen e Dodonës, ndofta për të rritur vlerat historike krahinore, por gabojnë. Duhet kthjellesi ne kujtese, sepse edhe rajoni i Thesprotise ka qene dhe mbetet territor i Shqiperise etnike. Vendndodhjet, u tha nuk ngatërrohen, por nëse anashkalon gjeografinë, kohën e ngjarjeve dhe emertimet e vendndodhjeve ndërkohëra, detyrimisht bie në qorrsokak, krijohet këmbëngulje,si të “mushkave”, pa u thelluar shkakton dëme serioze, deri në shuarjen e të vërtetave. I referohemi gazetës “Shqiptare” të datës 22/08/2018, si dhe gazeta “panorama” e ketyre diteve te gushtit me autor z. Ferdinand Samarxhiu dhe jo vetem, ku shkruesit na e spostojnë me laps Dodonën mijëravjeçare, nga mali Tomaro, në malin Tomorr, ose e marin “hopa” nga rajoni i Thesproti/Çamërisë dhe e vendosi në Malin e Tomorrit, ose në sarajet e Ali Kelcyres!.
Ky pretendim, që pasqyrohet çdo vit në shtypin tone (anashkalojmë nëse-në e qëllimshme), ka dhe një referim se Dodona ndodhet në verilindje të Epirit. Në kuptim të përgjithshëm, kjo vendndodhje e Dodonës Thesprote, është e drejtë. Por shfrytëzimi i këtij deklarimi “shabllon” shpie në abime trashanike, foshnjore.
Në këtë shkrim synojmë të njohim lexuesit vetëm me të vërtetat, nuk kemi asnjë qëllim tjetër. Duke shpresuar se me sqarimin e të vërtetave, do të mpaken dyshimet apo këmbënguljet tek informimet e gabuara. Këto ditë në shtypin e ditës tek ne, kemi lexuar te thuhet se: Dodona në malin e Tomorrit është “Dodona Mëmë”, ndërsa
Dodonat e tjera, si dhe ajo e Janinës janë “bijat”. Dhe këtë të shprehur, na e mbështesin “duke cituar disa historianë”. Eritheksojmë, nuk kemi synim tjetër veçse të saktësojmë të vërtetat. Prandaj i luteshim autorit të informoje per dy gjera qe nuk dalin të plota:
a). Nëse ka gjetje arkeologjike të këtij objekti madhor (të Dodonës Skraparjote) në hapësirat e malit Tomorr? . Mbasi në malin Tomar apo Tmar, gjënden jo mbetje, por objekte të gjalla dhe madhështore në “Dodonën Thesprote”, të cilat lartësohen në “këmbët” e malit Tomar dhe njihen e dihen nga të gjithë historianët si të Lashtësisë, të Mesjetës dhe kohës Moderne.
b). Meqënë se autori shprehet: Sipas disa historianëve Dodona në malin e Tomorrit ka qenë “Dodona mëmë”, lutemi të citojë emrat e këtyre historianëve. Besojme se autori do të na mirëkuptojë.
5.-Ndjekim me kujdes, me zemër dhe llogjikë shtjellimin e vendndodhjes së Dodonës në verilindje të Epirit: Historia thekson se territori i Epirit të sotëm, para luftes së Trojës (12,000 vjet më parë) quhej Thesproti. Ndërsa thuhet nga historianët se Dodona gjendet në verilindje të Thesprotisë dhe është e permendur për herë të parë rreth viteve 800-750 pes. Nëse tregohemi të kujdesshëm, rezulton se vertet Dodona gjendet pa dyshim në verilindje të Thesprotisë, por, kujdes, jo në territoret e Thesprotise së para luftës së Trojës, por të Thesprotisë së sotme (nga shekulli IX P.Krishtit e këndej). Me këtë sqarim, del qartë vendndodhja e Dodonës Thesprote, pellazgjike. Ajo ndodhet, pa mëdyshje në verilindje të Thesprotisë/Çamërisë së sotme që është një nga prefekturat e Epirit,
6.- Për përgënjeshtimin e këtyre përpjekje, që ndihmojnë në shuarjen dhe fshirjen e historisë, lidhur me “Dodonën”, po citojmë Strabonin: “…..Të dy poetët tragjike dhe Pindari e kanë quajtur Dodonën: “Dodona thesprotiane”…..Në çdo rast, nga poeti asgjëkundi nuk janë quajtur orakujt”themistes”, por është thënë se dekretet, statutet dhe ligjet janë quajtur “themistes”; ndërsa banorët, njerëzit janë quajtur “tomouroi “, sepse “tomouroi ” është një tkurrje (shkurtim) i fjalës “tomarouroi”, (fq. 329), ekuivalente e fjalës rojtar, ose portjer “tomarophylakes” (fq. 467). Si rrjedhojë e vendqendrimit të “rojeve” të Orakullit “tomarophylakes”, ka marrë emrin mali në Dodonë “Toumaro” (1974 m) dhe jo Tomorr, siç pretendohet.
7.- “Herodoti, pohon se vëndi i kultit, apo vëndi i shenjtё parahelen, mё i lashti dhe i vetmi i njohur, ёshtё ai nё Thesproti (Çamёri-FD) i pellazgёve nё Dodonë”. (M. Aref, “Mikenёt-pellazgёt” fq. 67). Kështu që “DODONA” thesprote ndodhet në “këmbët” e malit “TOMARO”, që ka qenë përfshirë dhe përfshihet në rajonin e Thesprotisë së lashtë, në kufijtë e pas luftës së Trojës, ose në Çamërinë e mesjetës dhe të sotmen. Thesprotia, në bregun perëndimor të Dodonës, nuk do të kishte qenë kurrë e arritshme për drejtuesit fenikas, edhe lexuesit e Herodotit, nuk mendonin se kishin depërtuar aq shumë brenda për të arritur Dodonën. Dodona, ka qenë dhe është një vend-faltoreje “Pellazgjike” me ritin fetar (siç shprehemi sot) “Pagan”, atje zhvilloheshin lojrat olimpike edhe gjatë kohës së mbretit të Epirit, Pirros, dhe që nuk ka lidhje me faltoret e sotme apo të pas Krishtit. Ndërsa faltoret në Malin e Tomorrit, apo në vende të tjera të atdheut tonë, ato nuk kanë lidhje me “Dodonën” që ndodhet triumfalisht në “këmbët” e maleve të krahinës së Sulit në rajonin e Çamërisë së sotme, ose siç gjendet lehtë me emrin Thesproti edhe në “Google Earth.
8.- Po e mbyllim këtë përgënjeshtrim (i cili është përsëritur edhe këtë vit nga po ai autor, në gazetën “Panorama”) me shprehjet e Z. Moikom Zeqos:
– ”Me rastin e pelegrinazhit të këtij viti, u botuan edhe shumë shkrime. Sidomos për malin e Tomorit, për fat të keq nga njerëz diletantë, me një vrull folklorik, por plot pasaktësira shkencore. Njerëz, që nuk e kanë idenë e historisë shkencore shkruajnë për gjëra, që absolutisht nuk i dinë”.
– ”Asnjë arkeolog shqiptar, edhe unë si arkeolog, që kam vëzhguar majat e Tomorit mbi 40 vjet, nuk kemi zbuluar as tempuj dhe as artefakte mbushamendese arkeologjike, që edhe mund ta argumentonin idenë e një Dodone mbi Tomor”.(Gazeta “Dita”, dt. 25/08/2018”. . II Haxhi Babai ngriti varrin Kenotaf (simbolik) të Abaz Aliut.
Më vonë u ngrit mekani (vendi i shenjtë) i tij.
Me që në reportazh përmendet dhe “Qerbelaja”, lexuesi duhet të dijë se Qerbelaja, ose arbaisht- Karbala, është qytet në Irak, dhe ndodhet 100 km në jugperëndim të kryeqytetit të Bagdatit. Për myslimanët shiit, Qerbelaja është një nga vendet e shenjta në Tokë. Thuhet kështu, sepse është vendi i el-Abas bin Aliut. Abaz Aliu lindi në vitin 648. Abazi ishte djali i Aliut. Imam Aliu lindi rreth vitit 600 dhe vdiq në vitin 661, ishte kushëriri dhe dhëndërri i profetit Muhamed. Dita e Ashurës festohet në Qerbela dhe është një festë e shënuar në kalendarin shiit, të cilët ndjekin traditën, në përkujtim të martirizimit të imam Hysenit, nipi i profetit Muhamet.
Ngjarja e Qerbelasë është e periudhës së shekullit të VII-të erës tonë, ose mbi 1400 vjet mbas tempullit të Dodonës thesprotiane, kurse Bektashizmi është krijuar në Anadoll nga Haxhi Veli Bektashi, lindur në Nishapur të Horasanit në Persi në vitin 1248 pas Krishtit. Ngritja e “varrit” të Abaz Aliut në malin e Tomorrit i dedikohet Haxhi Babait (587 vjet mbas vdekjes se Imam Aliut!). Haxhi Baba i ka ardhur në malin e Tomorrit, nga Teqeja e Haxhi Bektashit (nga Turqia), në shekullin e 15-të. Në malin e Tomorrit Haxhi Babai ngriti varrin Kenotaf (simbolik) të Abaz Aliut. Më vonë u ngrit mekani (vendi i shenjtë) i tij.
Jemi ne shekullin e XXXI, njohuritë dhe dijet janë më të plota se sa 200, 300 apo 400 e më shumë vjet më përpara, kjo na e lehtëson dallimin nga legjendat, mitet, etj me të vërtetat. Sot duhet të përafrohemi tek të vërtetat, realitetet, ti shmangim fantazitë që kanë shoqëruar njerëzimin deri edhe në mesjetë.
Duhet të jemi koshientë. Abaz Aliu nuk ka ardhur në Shqipëri fizikisht, sepse ai në vitin 688, në moshën 35 vjeçare ra dëshmor në luftën e Qerbelasë. Në nderim të tij, në malin e Tomorrit, i u ngrit një varr simbolik. Dhe këtë nderim ja ka bërë Haxhi Babai (turk).
Besojme se lexuesit, lidhur me temën e shkrimit, i jepet mundësia të dallojë diferencat mes Malit të Tomorrit, me Malin Tomaro, periudhën e jetesës së Imam Aliut me periudhën e ngritjes së varrit Kenofat të Baba Aliut nga Haxhi Babaisi dhe saktësimet e ngjarjeve në lashtësi me ndryshimet e bëra gjatë mijëvjeçarëve deri në ditët tona.
Tiranë, më 26/gusht/2021
