Asgjë nuk kam harruar, por shumë kam mësuar: Shqipëria, sot jeton në pellgun e padrejtësisë” – Prof. Sami Repishti, New York

“Më akuzojnë, se kam thënë, që komunistët i hanin fëmijët, por po t’a lexoni: “Libri i Zi i Komunizmit”, do të zbuloni, se në Kinën e Maos, ata nuk i hanin fëmijët, por i zienin, për t’i përdorur si pleh për arat.” – Silvio Berlusconi, ish Kryeministër i Italisë,  “L’America Oggi” O3/30/06, Manhattan, New York

 

 Klajd Kapinova, New York

Para shumë viteve, shkodrani prof. Sami Repishti, shkroi volumin “Pika e Loti” (tregime burgu, Shkodër, 1997), nën përkujdesin e Shtëpisë Botuese “Atë Gjergj Fishta”, ku në hyrje gjendet i skalitur përkushtimi: “Gruas shqiptare, fisnikërisë së kryqzueme pa faj! Bashkëshorteve, nanave, bijave e motrave tona, vuetja dhe përkrahja e të cilave i dhanë lëvizjes demokratike shqiptare përmasën e saj ma njerëzore.”

Ky libër, ka qëndruar në dorëshkrim, për shumë vite. Kujtimet e para, i shkroi në tetor 1960 (Zagreb) e shkrimin e fundit më 1977. Fatmirësisht, ato u botuan të plota mbas 27 vjetëve në vendlindje.

Kujtoj, se asokohe në qytetin tim Shkodër më 1997, dëgjoheshin krismat e pushkëve në ajër në emër të askujt dhe kundër askujt. Ishte viti i zi ‘97, që asokohe fatkeqsisht përfshiu Shqipërinë e varfër të lodhur edhe herë të tjera nga lëvizjet regresiste ultra të majta komuniste bolshevike.

Ato ditë, lexoja kujtimet e burgut të prof. Sami Repishtit e diskutoja me miqtë e tij, ndër të cilët bashkëkohës si shkodranin e kulturuar Tomazin Sheldinë, ish-bashkëvuajtës i autorit. “Pika Loti me Lotë Shprese Nën Hijen e Rozafës”, do t’a quaj librin e dytë me narrative të jetueme.

Të dy librat e përjetuara, sikurse shihet kjartë, kanë pika takimi apo lidhje me njera-tjetrën, jo vetë pse flasin me respekt për qytetin e lashtë të Gentit dhe Teutës, por se janë përshkruar me origjinalitet vuajtjet, që fare lehtë mund t’i ballafaqosh me Arkivat Qendore të Komunist Shtetit asokohe në Tiranë.

E veçanta e librave të rinj në fjalë, qëndron në stilin joshes narrativ, të ëmbël dhe fin; me një gjuhë gegnishte të ëmbël dhe përpunuar me shumë kujdes, plot fjalë dhe pasuri shprehjesh autentike vendase, ndonëse prej shumë dekadash ai jeton dhe punon në dhe të huaj në Amerikë.

Ngjarjet e përjetuara, i janë ngjizur thellë kujtesës së tij, gjatë vitëve të paharruara. Pozitive, janë për Samiun, koha e fëmijërisë dhe rinisë, ku liria e dashuria për shkollën dhe shokët nuk u shkëput asnjëherë, ndonëse me kalimin e viteve, ngjarjet historike të kohës precipituan me shpejtësi…

Ai, librin e ka konceptuar në formë “romani”, me nuanca të thekshme dramaciteti origjinal. Saktësisht, 32 pjesëve e epilogut, nuk i ka vënë asnjë emertesë, por vetëm shifra numerike romake, që vijnë në rritje njera mbas tjetrës brenda 340 faqeve.

Përpara se të paraqitet tek lexuesi, autori, ka gdhendur përkushtimin e narrativeve të jetuara: “Dëshmorëve të lirisë dhe viktimave të tiranisë, të të gjithë vendeve e të të gjitha kohëve. Mendjeve fisnike, që transformojnë tragjedinë tonë kolektive, në nji kryqëzatë kundër Torturës, në çdo vend e në çdo kohë, me mirënjohjen ma të thellë.” 

Vuajtjet dhe mbijetesa 

Vepra jetësore, hapet me një hyrje për lexuesin, duke përshkruar periudhën e vitëve ‘30-‘40 të shekullit XX, kur stuhia dhe rrëbeshi i egër siamezë fashistë dhe komunistë zbresin fatkeqsisht rrëmbyeshëm dhe shkatërrimtarë mbi kontinentin plakë të Europës, në morsën e së cilës egërsisht u gjend vazhdimisht e mbërthyer edhe atdheu ynë Shqipëria.

Asokohe, Samiu, ishte një adolishent i brishtë, që koha po e piqte me shpejtësi, duke u gjendur para enigmave të udhekryqit, se nga duhet të shkonte. Gjithsesi, rreziku i jetës ishte një rrisk, që fatkeqsisht po rritej. Ai vendosi t’i thotë me plotë gojë dhe veprime aktive: “… “JO” diktaturës, e mora rrugën që nuk kishte fund, nji lundërtar në detin e gjanë, pa brigje. Akti rebel që pothuajse më vrau, më çliroi njëkohsisht. Jam dëshmitar okular i jetës në ferrin fashist e komunist në Shqipni, jo si “politikan”, “personalitet” i makropolitikës shqiptare, por si student, si i ri që u ndërgjegjsova për rolin tim, në atë kohë dhe në atë vend, nga dashuria për atdhe dhe dëshira për liri; thjeshtë, si nji i ri me sensibilitet të theksuem, besnik i vetvetes, i jetës me dinjitet. Gjatë udhës, takova dhe njofta ma mirë “njeriun”, krijesën fisnike, të etshme për liri, të djegun për vllaznim e njikohsisht, të aftë me zbritë poshtë, në botën ku mbretnon çnjerëzimi ma i plotë e vdekja ma e frikshme. Në këtë botë të nëntokës, përqafova viktimën dhe e deshta me pasion. Kjo dashuni për “njeriun” mundi edhe kërcënimin e vdekjes.” (Repishti, f. 7)

Autobiografi, filloi udhëtimin e përshkrimit drejt rretheve të Ferrit, të ndërtuar në praktikë nga diktatori antishqiptar manjak i gjakut e mishngrënës Enver Hoxha. Janë jo pak, por 10 vjet burg (1946-1956), ku ai kaloi rininë e papërsëritshme. Për dhjetë vjet, ai kaloi në burgjet e errëta dhe të tmershme të Shkodrës etj., në kampet e vdekjes së ngadalshme të Bedenit dhe Maliqit, Beratit e Fierit, Lushnjës dhe Tiranës, ku kudo shihej dukshëm, që shqiptari i kuq shtypte shqiptarin e bardhë.

Përballë këtyre kalvareve “…pafajsia e frymëzuese e nanës dhe mijënjohja ime e gjallnueme nga dashunia e saj, u banë dy krahët e fuqishëm të qëndresës së fuqishme të qëndresës së ndërgjeshme, dy gurët themeltarë të bindjes sime, në kundërshtimin pa kushte të shtypjes komuniste dhe të çnjerëzimit që ajo solli në rethin tonë shqiptar…”[1]

Në një ambient të tillë, u brymos tek shpirti i tij urrejtja e hakmarrja ndaj rregjimit të hienave; u kalitën në kullën e jetës së përvujtur shpirtrat e zjarrtë të të rinjve shqiptarë nga e gjithë vendi, përfaqësuesit e së nesërmes; forcohej e ardhmja e bijve të nacionit, që gjithnjë vuajtën mes skamjes dhe frikës, që ishin copë e bukës së përditshme.

Me të drejtë i mbijetuari i lukunisë së hienave thotë, se komunizmi në Shqipëri e zhveshi shqiptarin nga rrobat e trupit dhe shpirtit. Këtu qëndronte sfida e madhe asokohe e ish të burgosurve politikë të regjimit komunist. “Në ato ditë fatale, nji mendim i frikshëm mbizotëronte: sot jemi “skllavë” të rregjimit të kuq; nesër, kur të vijë “dita e lirisë”, a do të ishim “të lirë”, të aftë e të gatshëm me marrë në dorë fatin tonë? A do të kishim ende vullnetin për nji ringjallje morale të vërtetë? A do të ishim në gjendje me thellue besimin tonë në shenjtërinë e jetës së njeriut dhe, bindjen tonë në lirinë, dinjitetin, e të drejtAtë e të gjithëve, fqiut, shokut edhe kundërshtarit, pavarësisht nga plagët e marruna në trup e shpirt? A do të ishim në gjendje sidomos, me rikrijue nji bashkësi vllaznish e motrash, të lirë, të ndërgjeshëm për rolin e tyne në shoqni e kryesisht, të liruem nga frika e persekutimit të organizuem shtetnor… të “shtetit tonë”?” (f. 9)

Ai, bën një analizë rregjimit dhe shoqërisë së deformuar nga terrori i saj i vazhdueshëm, ku qytetarët robot dhe pa ndërgjegje ishin kthyer në “njeriu i ri socialist” trushpërlarë, një krijesë hibrite (as mish as peshk), që ishte gati të vriste në gijotinë vëllanë e vet të një gjaku, për ideale shterpe, boshe dhe njëherazi eksperimentale primitive të demagogëve filozof të së keqes, si: Karl Marx, Frederik Engles, Vladimir I. Lenin, Josif V. Stalin, Polpotit, Mao dhe mostrës antihumane dhe përvese Enver Hoxha.

Qysh në bankot e shkollës, Repishti, zgjodhi alternativën më të vështirë, që i kushtoi shumë vuajtje dhe gjak atij e brezit që i përkiste, rrugë nderi, me luftu pa kompromis fashizmin dhe sozen e tij komunizmin, me mbrojtë me vendosmëri Kosovën martire dhe refuzu gjithnjë duartrokitjet servile ndaj diktatorit.

Ai, si brez asokohe e kreu detyrën me nder dhe guxim qytetar. Në përleshjen me të keqen, që sundoi prej 1944-1990, ai pranoi aktin sublim, që nuk mund të fitohej përballë shtazërisë së makinës shtypëse proletare, që fliste non stop në emër të popullit, kundër popullit, edhe kur ai ishte në gjumë.

Përvoja dhe eksperienca e jetës se re, plot liri mendimi e veprimi në Amerikë (ndryshe nga sa kaloi në kampet e burgut në Atdhe), sot i bënte apel, se heshtja ndaj krimeve është një e keqe pasive.

Në një Promemorie, që Profesori, i dërgon Presidentit Alfred Moisiu (1929), i rikujton: “Ajo mbron errësirën, mospërfill padrejtësinë që e sjell, mohon detyrimin tonë për ndëshkim të fajit dhe fajtorit.

Me heshtje, krijojmë atmosferën e nevojshme për dhunë e padrejtësi.

Me heshtje, pranojmë mbrapshtësinë morale të dhunuesit, që sjell vetëm vuajtje e mjerim, pranojmë përmbysjen e së “mirës”, së drejtës, së lirës e të çdo gjaje njerëzore.

Me heshtje, jetojmë të zhytun në moçalin e mëkatit që refuzojmë të njohim, si veçori e jetës sonë, tashma të pasinçertë.

Me heshtje, para së “keqes”, na kryejmë aktin e vetëvrasjes sonë morale.” (f. 11)

Jetëshkruesi këmbëngul, se vendi i shqiponjave po jeton në vakumin e madh, që duhet mbushë, mbasi për fat të keq ende jetohet në dhum, sepse ende nuk ka shenja të spastrimit ligjor të paligjshmërisë komuniste, që sundon në “demokracinë” e importuar si model nga Katovici.

I shqetësuar në atë se çfarë vijon të ndodh në vendlindjen e tij, ai bën APEL, se botëkuptimi komunist është ngjizur thellë, në frymën, mentalitetin, metodat dhe shprehjet e tij helmuese, nuk janë çrrenjosë. “Ata vazhdojnë të derdhin helm në shoqni. Edhe sot, Shqipnia ndjek shembullin e ish-Bashkimit Sovjetik, vendin ku trashëgimia bolshevike mbijeton në çdo burokrat, që vepron si me qenë ligji vetë dhe, ku qytetari dorëzohet para autoritetit arbitrar.” 

Ngjallnjyes mbi mbretërinë e Djallit 

Dr. Repishti, i qëndroi besnik idealeve të shokëve kundërkomunistë. Ai kujton me respekt kushëririn e vet Zyhdi Repishtin, viktimë e terrorit nazist, respektin pa rezerva për traditën, që i kushtoi jetën babait të tij ish-deputetit Hafiz Ibrahim Repishtit, nënës Hava Bushati (Repishti), viktimë e përsekutimit komunist, shokut të vuajtjeve Qamil Nikshiqi, vëllaut Vehbi Repishtit, motrës, të rinjve të Organizatës së Rinisë Demokratike, Fahri Rusi, Elez Troshani, Qamil Nikshiqi, Ndoc Gjoka, Matilda Gjoka, XhevAtë Meta, Eqrem Rusi, Sulejman Qehaja; intelektuali erudit i lauruar në Itali, inxhinieri i pyjeve Fahriu i ekzekutuar; këshilltari i tyre atë dr. Gjon Shllaku o.f.m. [2], mikut në vendlindje e Amerikë prof. Arshi Pipa[3] etj., të cilët, në unison pranuan vuajtjen dhe vdekjen, duke fituar kënaqësinë shpirtërore të luftëtarit për liri e ngjallnjyen vazhdimisht me dinjitet mbi mbretërinë e Djallit.

Sot dëshmitarit okular, i kanë mbetur kujtimet, me të cilat, rikujton miqtë dhe shokët e paharruar, që sot prehen në tokën e amshimit, kujtimet e burgjeve dhe kampeve të punës së detyruar, ku u dergjën të rinjtë idealistë, legjioni i gjimnazistëve të Shkodrës dhe qytete të tjera të Shqipërisë, që pa pretendime treguan vendosmërinë stoike, për të kundërshtuar vazhdimisht murtajën e kuqe.

Sërisht  dr. Repishtit, i kanë mbetur kujtimet e intelektualëve guximtarë të kohës, që refuzuan të “këndojnë” bashkë me Neronin, ndërsa Roma digjej flakë, të qytetarëve dhe katundarëve të zhgënjyer e të varfëruar, të malësorëve kryelartë e të dërrmuar, të pleqëve pashpresë mbijetese në burgjet e tmerrit, të sëmurëve fatkeq, që humbën jetën çdo ditë, pa asnjë mjekim dhe përkujdesje, kujtimet e një mase të tërë burgosurish, pa asnjë arsye dhe shpjegim logjik.

Profesori shqiptaro ameirkan i  Adelphi University në  New York, ka kujtime të freskëta, për komunitetin e madh të pafajshëm të burgosurve politikë, “…të burgosun me plotësue “forcën punëtore” të planeve të çmenduna pesëvjeçare…!”

Ndërsa nga ana e tjetër, ai vë përballë viktimës xhelatët më mizorë mostër, që do të kishte zili edhe diktatorët, si: Duçja e Hitleri, Mao, Kastro, Polpoti… dhe Luciferri. Ai, i ka grumbulluar lukuninë e babzitur të hienave, mbi të cilët përjetësisht, rëndon akuza e krimeve kundër njerëzimit. “Ky ka qenë “material i zgjedhun” për burgosje, torturë, punë të detyrueshme dhe ekzekutim. Xhelatët e tiranisë së kuqe, si: Zoi Themeli, Fadil Kapisyzi, Lefter Lakrori, Nesti Kopali, Nesti Shkurti, Abdyl Hakiu, Idriz Çoba, Ali Xhunga, Kasem Troshani, Xhemal Selimi, Xhevdet Miloti e çeta e nënoficerëve dhe gardianëve, drejtorët e burgjeve dhe kampeve (që njoha unë), të gjithë ata që e banë jetën tonë Ferr mbi Tokë, kanë qenë kriminelë ordinerë, vrasës me pagesë, që duhet të dalin para gjyqit, për krime kundër njerëzimit. Vetëm atëherë, bota do të besonte të pabesueshmen e do të kuptonte sa poshtë ka ra shqiptari “fashist” e “komunist”, në trajtimin e shqiptarit pa ngjyra…e vlla! Këto mostra me fytyrë njeriu, përfaqsojshin tipin e ri kriminel komunist, gjakpirës, që planifikon e ekzekuton krimin me gjakftohtësi. Për hir të karrierës, këta kriminelë ordinerë merrshin inisiativën e veprimit në qelitë e errta të burgut, larg syve të botës, e ekzekutojshin me dorën e tyre, viktimën pa mbrojtje. Ishin bisha të egra, bisha të egra…” (f. 14-15)

Por Samiu, me shpirt human e të patjetërsueshëm, kujton se në tërbimin e rojeve, gjendeshin edhe rreshterë të dhimbshëm apo thjeshtë rrogtarë, që rrezikuan shumë, për të lehtësuar jetën e të burgosurve. I tillë ishte rreshter Jonuzi nga Berati, që bëri sa mundi, për të lehtësuar vuajtjet në burgje e kampe të punës së detyrueshme. Ata sollën frymën e mirësisë njerëzore, në skutat më të errëta të dhunës, ku fshihej tortura e krimi makabër i sistemit. Pak dritë nga Jonuzët në mijëra kampe e burgje, ringjallën besimin e Samiut në madhështinë e racës njerëzore…

Mbi 100 burgje e kampe të punës së detyruar (nga këto 27 vetëm në qytetin e Shkodrës)[4] e qindra kampe dhe pika internimi në të gjithë Shqipërinë.

Studiuesi i faktografisë Agim Musta, në librin: “Burgjet e shtetit – burg”, saktëson: “Për motive politike u ekzekutuan 5037 burra e 450 gra; u dënuan me burgime 26.788 burra e 7367 gra; u internuan 48.217 burra e 10.792 gra; u dëbuan nga qytetet kryesore e zonat kufitare 11.536 familje. Të njëjtin fat pësuan edhe qindra shtetas të huaj. Prej tyre u pushkatuan e vdiqën në burgjet shqiptare 64 vetë; u dënuan me burgim 1215 burra e 38 gra. Po ashtu u pushkatuan 950 kosovarë, që ndodheshin në Shqipëri ose të ardhur nga Kosova e disa mijëra të tjerë vuajtën dënime të rënda në burgje e kampe të posaçme internimi.”

Ndërgjegjja e freskët e popujve liridashës nuk mund të harrojë 20 milion të vdekur si pasojë e terrorit komunist në ish-BRSS, 6.5 milion në Kinë, 1 milion në Vietnam, 2 milion në Kamborxhia, 1.5 milion në Europën Lindore, 150 mijë në Amerikën Latine, 1.7 milion në Afrikë, 1.5 milion në Afganistan, pra sipas studiuesit Stephane Courtois mbi 100.000.000 njerëz janë zhdukur nga ideologjia komuniste, ku kryesojnë terroristët diktatorë, si: Mao Ce Duni, Pol Poti, Lenini, Stalini, Ho Shi Mini, Kimi II Sungut, Fidel Kastro, Enver Hoxha, Çaushesku etj., e disa diktatorë afrikanë. 

Biri i Rozafës nën hijen e saj 

Sami Repishti (1925), lindi në Shkodër në një ditë të ngrohtë korriku, në një familje patriotike qytetare. Gjyshi i tij, ka nënshkruar Memorandumin e 13 qershorit 1878 të Lidhjes së Prizrenit, Shkodër.

Babai i tij, ishte vullnetar në Rrethimin e Shkodrës të viteve 1912-1913, ish-deputet në vitet 1923-1924, ka ranë viktimë e terrorit fashist italian në vitin 1943. Kushëriri i tij, është ekzekutuar nga nazistët gjermanë, në kampin famkeq të Mat’hauzen-it në vitin 1944.

Në lagjën Dudas, vogëlushi Sami, ndoqi mësimet e para të ABC-së në shkollën fillore “Oso Kuka”. Ngjarjet e përjetuara, i janë ngjizur thellë kujtesës, gjatë vitëve të paharruara.

Pozitive, janë për Samiun, koha e fëmijërisë e rinisë, ku liria e dashuria për shkollën e shokët asnjëherë nuk u shkëput, ndonëse me kalimin e viteve, ngjarjet precipituan me shpejtësi…

Po në lagjen Dudas, kam mbaruar edhe unë ciklin e lartë të shkollës 8-vjeçare, e rrethuar me shtepi të vogla karakteristike shkodrane, mes aromës së luleve të shtëpive, frutave të bahçeve e shokëve të fëmijërisë, me të cilat luaja vazhdimisht futboll nëpër rrugica.

Samiu fëmijë, nga mësuesit e shkollës gjatë piknikut niset drejt kështjellës 3000-vjeçare të Rozafës, ndërsa në vitet e mia, mësuesja pëlqente të na mbante brenda mureve e shtonte orët e edukatës morale politike me fletushkën bajate “Ze(h)ri i Popullit”…

Njerëzit e mirë dhe të dashur të shkollës, Repishti i mban mend e i kujton me respekt. Atij i kujtohet Asllani, kujdestari plak i shkollës dhe zilja, që tingëllonte në mbarim të çdo orë mësimi, këngët e reja që mësonin në klasë, përsëritja e saj plot krenari e galdim në klasë dhe shtëpi. Me të bashkohet Manushi, shoku i klasës e i bankës, që ishte shumë i sëmurë. Ai ndërroi jetë shpejt kujton me respekt autori…

Jeta e brishtë e djalit të vetëm të familjes Manushi, i bashkohet engjëllit në lumnin e pasosun, duke i shtuar keqardhjen me pika loti. Samiu, kujtonte vitet e ditët e bukura me balona, buzë liqenit, në kala të Rozafës, përkujdesi i vijueshëm i nënës së Manushit për djalin e dëshirës, që kishte marrë të ftohur nga moti i keq… duke thënë plot dhimbje: “E shkreta nanë!”…

Jeta e tij, kalon si pa u ndier. Gjendja ekonomike në familje nuk ishte e mire, por, vogëlushi Repishti gjithsesi ishte i gëzuar, sepse jetonte moshën e vet dhe bukuritë e stinës.

Shumë nga bashkëmoshatarët dhe vetë ai asokohe nuk kishin rroba të mira dimri. Ata e kalonin egërsinë e stinës së ftohtë me tesha të vjetra dhe këpucë të dobëta, por ai sërisht gëzohej, se pranvera i risillte në faqe dhe shpirt stinën e luleve, duke i lëmuar faqet e kuqe…

Çasti i lumtur për vogëlushin Repishti, ishte tek shihte avionin e postës, që fluturonte pranë pullazeve të shtëpive shkodrane. Muzgu i mbrëmjes, flladi i pranverës, balonat me pe, pritja me gëzim e kthimit të babait në shtëpi, që vinte nga faltorja e lagjës, mbasi kryente lutjet e mbrëmjes, tryeza e rafti i vogël i librave, ku studionte babai i tij deri në orët e imta të mbrëmjes…, përbënin ritin e kënaqësisë së përditshme të Samiut.

Babai i tij, Hafiz Ibrahim Repishti, ishte një besimtar musliman me bindje e jo për traditë, duke qenë një udheheqës shpirtëror i lagjes së vet, me një përvujtëri e respekt të veçantë. Kryefamiljari, në moshë të re, si vullnetarë kishte marrë pjesë në rezistencë me armë në dorë, në brojtje të qytetit nga agresioni malazez në vitet 1912-1913, duke qenë komandant i tyre.

Vogëlushi, me kalimin e viteve hyn në dyert e gjimnazit. Lënda mësimore, që e tëhiqte më sëshumti ishte letërsia shqipe, temat epike, aty ku i bëhej thirrje ndjesive luftarake të një populli, që i nevojitej qëndrese për mbijetesë. Kontakti me librat, revistat, perkthimet e pakta asokohe, përpiqej që t’i kalonte nëpër duar, duke lexuar pjesë të këndshme të tyre. Lexonte me kureshtje çdo prodhim të ri, sidomos poezinë vendase, me të cilat ndihej krenar…

Rrugët e qytetit e shkolla, merrte një pamje festive e adolishentët e ndjenin më së shumti afrimin e festës së Flamurit, Ditën e Pavarësisë 28 Nëntor 1912, ku plaku i urtë mjekërbardhë Ismal Bej Qemali, shpalli Mëvetësinë e Shqipnisë nga kthetrat e egra të Perandorisë Xhihadiste Islame Otomane. Asokohe, Samiu, nuk ishte më shumë se 12 vjeç. Ai po festonte 25-vjetorin e Ditës së Pavarësisë, ku qyteti Shkodra me banorët e saj patriotë menjëherë e ngriti Flamurin Shqiptar Kuq e Zi, në kështjellën e saj “Rozafa”.

Vajzat e shkollës së mesme femërore të qytetit, kishin gdhendur simbolin nacional me me ngjyra ari. Ai asokohe ishte veshur me rrobat më të mira për festë. Me krenari thoshte “Rroftë Shqipnia!”…, fjalë të cilat, nuk do t’i shkëputen edhe sot në moshë të thyer në New York…

Ishte një gëzim i shumëfishtë: gëzim përjashta, gëzim në shtëpi, gëzim në zemrat e vogëlushëve, rreth të cilës ishte bashkuar atdhetari i vogël shkodran Sami Ibrahim Repishti.

Pak kohë më vonë, gjatë rrugës i bie në dorë një letër e shkruar, përmbajtja e së cilës e këshillonte vëmendje e paralejmëronte rrezik. Atë e mbante në çantë dhe priste me padurim të mbaronte ora e mësimit për të parë letrën. Ai u step që në rreshtat e parë, me përshkrimet e mjerimit e thirrje për revoltë. Në fund qëndronte nënshkrimi “Grupi i të Rinjve Komunistë!”.

Adolishenti, mendonte: “Atëherë kuptova ke përfaqësojshin ata, që flitshin aq shpesh dhe me aq kambëngulje, dhe pse i gjithë ky grup kishte nji unitet pikëpamjesh. Kuptova, se ishte fjala për diçka të orkestrueme mirë nga elementët jashtëshkollorë, e u zhgënjeva.” Tashmë, ai po hynte para kohe në moshën e pjekurisë.

Samiu, ishte i sinqertë në sjelljet me bashkëmoshatarët e klasës. Kështu, ai fliste lirshëm me Eqremin, shoqen e shkollës Lilin, e cila ishte përfshi në vorbullën e ideve komuniste. Ajo kishte krijuar shumë, duke shprehur ftohtësi dhe ndryshuar në temperamentin e saj. Nuk ishte më ajo vajza e sinqertë e shokut të vet.

Ajo kur e shihte Samiun e përshëndeste ftohtë dhe evitonte buqëqeshjet rinore. Liri, gjatë një bisede me Samiun, kërkon që ai t’i bashkohet ideve komuniste, me të cilat ishin infektuar shumë bashkëmoshatarë të shkollës, ku mësonte edhe ai. “Ti je largue nga frika, sepse sot, kjo përpjekje e jona asht nji luftë e ashpër, e përgjakshme, që kërkon sakfrifica të reja… e tij nuk je i aftë e koshient me i pranue. Sot je nda nga shoqnia, je largue nga lufta e drejtë, që na përballojmë me guxim. Unë nuk mund të vazhdoj shoqninë me ty. Do të ishte e padrejtë. Do të isha jo e sinqertë kundrejt shokëve të luftës, me vazhdue si përpara…” (f. 60) 

Unë nuk jam DEBATIK–as 

Asokohe fjala Debatik, përdorej për të rinjtë aktivistë, që ishin pjesë e grupeve komuniste dhe bënin atentante me armë zjarri kundër kundërshtarëve politikë komunistë, sikurse edhe aksione të tjera politike në terren, si: vrasja e kundërshtareve politikë, pra antikomunistëve; prerja e linjave elektrike të në pjesë të ndryshme të qytetit, shpërndarja e trakteve me përmbatje propagandistike bolshevike revolucionare, që bënin thirrje për kryengritje të armatosur.

Ato fletushka të shkruara, futeshin poshtë derës së shtëpive të qytetarëve shkodranë ose vendoseshin në faqet e mureve të rrugëve dhe rrugicat të qytetit; bënin prerjen e kabllove apo linjave telefonike etj., pra, ato (debatikasit) asokohe bënin sa më shumë sabotime brenda qytetit dhe kundër popullit, që ato mendonin se do të zemeronin popullin dhe forcat e rendit dhe njerëzit jo komunistë.

Pushtimi fashist i Atdheut dhe qytetit të Shkodrës, do t’i lë gjurmë të thella, tek ndiente revoltën e kryengritjeve mbarëshqiptare. “7 Prill 1939. Ende pa zbardhë drita, nji gjamë e largët topi na zgjoi para kohe. Toka shqiptare po rrihej me tërbim. Luftanije e aeroplanë luejshin aktin e parë të një drame të përgjakshme që filloi atë ditë. Nji ushtri moderne shkeli tokën tonë. Filloi pushtimi i huej! Nga dritoret e hapuna të dhomës, hynte krisma e artilerisë, ndërsa në qiellin e pambrojtun, fluturojshin bombardierët italianë…”.

Vitet kalojnë. Një ditë djaloshi energjik 17-vjeçari, gjendet para një të papriture. Çfarë i kishte ngjarë!? Le t’a shohim me kujdes.

Në librin me kujtime, mesojmë se asokohe një shok i tij, e kishte ftuar, pa e lajmëruar se ishte mbledhja e të rinjve…

“Pa shumë formalitete, u ulëm rreth tryezës. I ardhuni na shikoi me vrejtje të gjithëve, vuni mbi tryezë dy bomba dore e nji revolver, e nxori nga çanta nji paketë letrash plot shënime. Të gjithë heshtëm. Jashtë shtëpisë dëgjoheshin hapat e rregullt të rojes. Kësaj rradhe, po jetojsha atmosferën e një veprimtarie të rrezikshme.

“Shokë!”, filloi ai me një ton urdhnues, por me za të ulët. “Siç e kemi zakon ne komunistët, duhet të caktojmë rendin e ditës, të mbajmë referatet përkatëse, e të fillojmë diskutimet.”

Fjala “komunist”, më gjeti të papërgatitun. E ndërpreva:

Me leje, shok!

Fol”, më urdhnoi.

Asht kjo nji mbledhje e komunistëve?

Po! – përgjegji i ardhuni. – Nuk e dije?

Jo. – i thashë. Ai u shqetësue, e me nji za të egër kërkoi:

Të ngrihet në kambë shoku që e ka sjellë këtu!

Njeni nga shokët e mi u ngrit pa hezitim.

I ke tregue shokut, që kjo është mbledhje komunistësh?

Jo, shok.

Ke bërë shumë gabim, shok! -E tue u kthye kah unë shtoi:

Po të duash, mund të shkosh.

Po, -përgjegja, -Dua të shkoj!

Pa tjetër shkëmbim fjalësh, u ngrita, nuk përshëndeta njeri, e dola nga dhoma. Roja më shoqëroi deri në portën e jashtme, me porosi të preme: “Je i ndaluem të flasësh për këtë takim. E kupton?”

Po, -i thashë, -E kuptoj.” 

Fitues i një burse studimi në Firence 

Jeta shkollore vazhdon. Me mbarimin e provimeve të maturës, 28 shokët e klasës e ekipin pedagogjik fiksohen në fotografi.

Me deftesën e pjekurisë (maturës) në dorë, ai vrapoi drejt shtëpisë, t’a ndanteëgëzimin shpirtëror me prindërit e vet.

Babai e mori në krahët e vet, duke e përgëzuar, ndërsa nëna e i uli kryet dhe i puthi ballin dhe sytë e mbushur plot lotë gëzimi…

Jeta e re, ishte një furtunë e madhe në detin plot tallaz, duke qëndruar si timonier stoik dhe ngjallnjyes deri në fund.

Karaktere të ndryshme, ide e pikëpamje të larmishme, të majtë e të djathtë, indiferentë e liberalë, përbënin grupin e të rinjve, me të cilët, u përballua në vitet e gjimazit i riu Repishti.

Në Tiranë, niset për të marrë pjesë në një konkurs, për shkollën e lartë jashtë shtetit. 112 kandidatura, konkuronin për 28 bursa studimi të profesioneve të ndryshme.

Mbas 2 ditëve, ai merr vesht se ka fituar një bursë studimi pranë Universitetit të Firencës në Itali. Gjatë vjeshtës përgatitet për të udhëtuar drejt Italisë. Me një anije mallrash, kaloi ujërat e kaltra të Detit Adriatik e u afrua pranë portit të Brindizi-t.

Tashmë për te shfaqet një botë e re kulture, që do t’i zgjeronte horizontin, duke i hapur dyer të reja të panjohura e formuar personalitetin e dinjitetin e njeriut, me dije të reja përparimtare.

Samiu, mori pjesë në takimin e parë politik në Itali, në kohën kur qeveria fashiste kishte pushtuar vendin e shqiponjave…

Më shumë se 200 studenta shqiptarë, u mblodhën në sheshin “Michelangelo”, duke demostruar hapur, para syve të policisë fashiste vendase. Shpalosja e flamurit kuq e zi dhe këndimi i himnit nacional ishte kulmi i tubimit për protestuesit shqiptarë. Edhe në dheun e huaj, shqiptarët ishin të përçarë në nacionalistë dhe komunistë. Vendasit italianë, jetonin vazhdimisht nën thundrën e hekurt të fashizmit. Italianët, prisnin që lufta të mbaronte sa më shpejt, mbasi shkatërrimi dhe kaosi brenda vendit, rëndonte mbi xhepat e shpuar të popullit liridashës.

Shpejt miqësohet me një italian dhe së bashku dëgjonin raportet ditore nga radio BBC-ja e Londrës, për situatën e zhvillimit të ngjarjeve të Luftës II Botërore. Miqësia midis Samiut dhe të riut italian ishte e sinqertë si vetë mosha e tyre studentore. Ai e njohu me shumë vende historike të Italisë.

Një ditë, ai ftohet për drekë nga shoku i vet në familjen e tij. Bujaria e italianëve, shprehet në ndihmën që ata i afrojnë shqiptarit në rast rreziku, ndonëse kishte vendosur që të kthehet në Shkodër, sapo të mbaronte provimet vjetore. Samiu, kujton se një ngjarje tragjike kishte ndodhur asokohe. Nga media raportohet se mbi 500 udhëtarë shqiptarë, që po ktheheshin në vendlindje humbën jetën në ujërat e Detit Adriatik.

Ripushtimi i Shqipërisë nga nazistët gjerman, do të gjej Samiun, si gjithnjë neutral ndaj erërave të egra politike të kohës. Por, kjo nga ana e tjetër, nuk do të thoshte se ai nuk e njihte mirë zhvillimin e ngjarjeve në vend dhe më gjërë.

Një shije të hidhur i linin atij bashkëmoshatarët komunistë, që ishin bashkuar rreth një dogme absurde, që as ata vetë nuk e dinin se ku do t’i denglediste një ditë. Nacionalistët në Shkodër, vazhdimisht shikoheshin me dyshim nga komunistët, ndërsa nacionalistët i shikonin komunistët si shërbëtorë të pansllavizmit dhe këlyshë të Rusisë, dy epitete negative që sundonin në qytet.

Koha dhe faktet historike, treguan se komunistët e kishin merituar nofkën e drejtë të vënë nga populli, se ata ishin proletarë pa atdhe, që për hir të ideologjisë së huaj komuniste, kërkonin t’a shkrinin Shqipërinë në një me Federatën Jugosllave (në vitet 1941-1948), më vonë me rusët (deri në vitin 1960), kinezët (deri më 1978), duke përdorur slogane të gatshme proletare, për të gjitha vendet komuniste njësoj.

Verbëria e tyre, me reagimet patetike për idetë teorike komuniste, i kishte bërë ata të binin viktimë e mashtrimeve dhe trushpërlarjes. Mbas shumë viteve, disa prej tyre do t’a mësonin më mirë vetëmashtrimin, kur arrestohen dhe mbushin qelitë e burgjeve të ftohta, pikërisht nga ata që dikur i kishin ndihmuar me vota, për të ardhur në pushtet. Ishte vonë, tepër vonë, sikurse thotë gojëarti popull: “Kur të vijnë mend, s’ti hajnë as qentë”. 

Luciferri, në fytyrën groteske të proletariatit 

“Asnjëherë gjatë atyne vjetve të gjatë nuk u lëkund kjo bindje, as u trondit vendosmënia ime me vujtë sëbashku me polemin e kryqzuem, ashtu si nana ime. Sepse në kalvarin e vuejtjes, unë, i burgosuni, shikoja mbarë nji popull shqiptar, që kishte marrë rrugën e kondrinës së Golgotës, shikojsha qartë rreth e rrotull atdheun tim masat e kryqzueme pafaj, e vargje të pafund vuejtjesh të pameritueme… sikur të kishim gjuejtë vetë Zeusin me gurë…! Aty mësova si duhet, se burimi i kundërshtimit e i revoltës asht ndjenja e pafajsisë së pastër dhe e vuejtjeve pa arsye, kur këto përballojnë padrejtësinë e shtypjen. Shenjtnia, pa dyshim, duhet të ketë kalue nëpër të njëjtAtë shtigje të vështira… e heroizimi i njimendtë!” 

Prof. Sami Repishti, në librin “Pika e Loti” -Ish i Burgosun Politik në Shqipëri (1946-1956) 

Autori, gjendjen e rëndë, që kishte pllakosur vendin dhe vendlindjen e jep me përshkrimin konçiz: “Çdo ditë sillte diçka të re. Në kaosin e qytetit, shumë të rij ishin dalldisë mbas jetës së luksit të siguruem nga fitimet e mëdha në tregti e spekullimet e ndryshme. Shumë të reja u përfshinë në vorbullën e qytetit që nuk flinte ma. Shkujdesja e pabesueshme ishte ba normë për shumë bashkëqytetarë, që nuk dëshirojshin me dijtë për asgja, veç dëfrimeve të jetës së tyne të shthurun… Qyteti i im, ishte i shqetësuem edhe ma shumë nga numri i “partizanëve” jugosllavë, që kishin infiltrue në Lëvizjen Nacional-Çlirimtare në qytetin tonë, dhe pozitat komanduese që kishin marrë. Tue pasë parasysh të kaluemen e marrëdhanieve shqiptaro-serbe e malazeze, prania e tyne në Shkodër, ngjallte dyshim e frikë.” (f. 88 – 89)

Asokohe qytetari kujton ditën 28 nëntor 1944, ku, aty-këtu dëgjoheshin krima pushke, duke festuar ditën e largimit të pushtuesit gjerman nga Shkodra.

Një re e zezë e madhe e Lindjes bolshevike, po kanoste si epidemi e shpejtë qytetin dhe gjithë Shqipërinë. “Po ngrinte kokën organizimi i ri shtetnor, i mbështetun mbi forcën e hekurit e zjarrit, ashtu sikurse kisha dyshue dy vjetët e fundit. Fjalime pambarim, parulla të përsërituna, arrestime masive, “djallëzimi” i kundërshtarit, që paraqitej e trajtohej si “armik” e, kërkesa revolucionare për luftë pa mëshirë. Ekzekutimi publik ishte përfundimi tragjik!… Çdo ditë përgatitej nji “shfaqje” publike, për diskreditimin e “anmiqve të popullit”. Nji ditë janari, kaloi me zhurmë nji grup malësorësh të lidhun me pranga e litarë, krah për krah, ndërsa rreth e rrotull tyne, grupe të rijsh e gra histerike, përsëritshin në kor: “Plumbin ballit! Plumbin ballit! Vdekje trathtarëve! Vdekje trathtarëve!…” (f. 102-103)

Pushteti i ri serb, i manjakëve të gjakut arbëror, e thirri Repishtin si nëpunës në Seksionin e Rindërtimit, duke filluar punën rutinë si zyrtar pa entuziazëm. Ai e fillonte punën në orët e para të mëngjezit e delte nga “zyra” në orët e vona të natës.

Aleatët perëndimore (UNRRA), filloi ndihmat ndaj pushtetit komunist me koshiencë të plotë, duke e ditur mirëfilli, se ata erdhën dhunshëm në pushtet, përmes gjakut të derdhur mbi popull, në masakrat e pambarim të Luftës Civile.

Kujtoj, se ekipi i zyrës së Samiut, përbëhej nga elementë “indiferentë” në politikë, por “zyrtarë” të rregullt. Fryti i punës së tyre dukej qartë, në rindërtimin e urave të vogla, shtrimin e një rruge të demtuar ose përmirësimin e ndërtesave qeveritare.

Në prill të vitit 1945, u organizua në Shkodër një demostratë e parapërgatitur nga qeveritarët e rinj në pushtet, para ndërtesës së prefekturës. Parakaluesit, bërtisnin si histerikë “poshtë” filani e “lart” tjetri. Ata mbanin parulla të udhëheqësve jugosllavë, sovjetikë dhe ndonjë shqiptari. Ata, kërkonin antarësimin e Shqipërisë në OKB dhe aneksimin e Triestes së Italisë drejt oreksit të Jugosllavisë së Josif Broz Titos. Pamja e qytetarëve robot, që ishin mbledhur, manifestonin dhe shpërndaheshin me urdhër nga lart (qeveria komuniste), i la një përshtypje të keqe shkodranit Repishti.

Samiu, kujton: “Shfrytëzimi i fjalës “popull”, i vullnetit, dëshirës dhe aspiratave të tij, në një mënyrë kaq banale, lëkundi besimin e ushqyem në aksiomën e mendimit tim se, duhet mendue, folë e veprue “në emen të popullit”, nëqoftëse kërkohet justifikimi moral e ligjor i veprimtarisë sonë politike e qytetare. Atë ditë, me trajtimin e popullit si kafshë pune e manipulimin e tij të paturp, unë pashë nën dritën e Diellit, fytyrën groteske e të zbulueme të diktaturës së kuqe, që na imponohej dhe e urrejta me fuqi.”

Në brendinë e tij, ai ndiente një rritje të pandalshme frymëzimi për përpjekje, ballafaqim dhe liri. Thirrja për aksion të rrezikshëm, do t’a çlironte njëkohshit edhe nga prangat që e copëtojshin. Asokohe 20-vjeçari, shtrengonte dhëmbët e dhimbjes, për të vrarët me revoltën e brendshme, që si lëmsh i zjarrtë i digjte gjoksin.

Disa ditë më parë, vargje të gjatë me 16423 shqiptarë nga Kosova (Masakra e Tivarit), të mobilizuar nga Jugosllavia e Titos, kaluan në rrugët e Shkodrës, të kontrolluar nga gardianë jugosllavë në tokën shqiptare. Ata që mundën të shpëtonin nga masakra kolektive, treguan për ekzekutimet në një gropë gjigande të përbashkët. Ja një argument i fortë historik, i krimeve kundër njerëzimit, që meritojnë Gjyqin e Hagës.[5]

Ekzekutimet masive në zonat malore të Mbishkodrës me gjyq e pa gjyq, u bënë skena rutinë të përditshme, që mbështetej fuqishëm nga papagallët e media e sekretarët e partisë, që për histerizmin e treguar në rini, sot në periudhën e “demokracisë”, po rimarrin tituj nderi dhe dekorata “trimerie” apo “nderi i kombit” (nga Ramiz Alia (Sekretar i Parë i KQPPSH 1985 dhe më vonë President në vitin 1991), dr. Sali Berisha (1992-1997), prof. drr. Rexhep Mejdani (1997-2002), dr. Alfred Mosiu (2002) prof. dr. Bamir Topi (2007-2012), Ilir Meta (2017-2022), Bajram Begaj (2022) dhe sot.

Samiu, përfshihet në grupin kundërkomunist, që vepronte në mënyrë aktive dhe klandestinitet të plotë në Shkodër. Gjatë muajit maj 1946, u zhvilluan demostratat e para të qeta, spontane, nën sytë e vëzhgimit të Sigurimit. Ishte momenti i funeralit të Aqipeshkvit katolik imzot Gaspër Thaçit (1888-1946), ndërsa mbahej në gjendje arresti në shtratin e vdekjes. 

Proçesioni mortor elektrizoi Shkodrën nga Kathedralja e shën Shtjefinit deri tek vorrezat e Rrmajit. Turma të mëdha njërëzit të ekzaltum katolikë e muslimanë ndiqte arkivolin, në heshtje e dinjitet, kundër dikturës së hurit dhe litarit.

Samiu, kujton me shumë respekt fjalët e vendosmërisë së atë dr. Gjon Shllakut o.f.m., gjatë takimit të paharruar: “Nuk do të provokojmë; nuk asht roli jonë. Por njikohësisht, nuk mund të heqim dorë nga Feja e nga Kisha e Romës. Ata janë Jeta e Nana e Jonë. Pa Ata, qënia jonë si klerikë s’ka kuptim.” (f. 117)

Sërisht, me grupin e vet kundërkomunistë bënin veprime të matura dhe shumë të kujdeshme, mbasi Sigurimi i Shtetit (Policia Sekrete) ishte vazhdimisht në vigjilencë të plotë dhe vepronte menjëherë në të gjithë territorin e Shqipërisë asokohe.

Ai mendoi të shpërndante një trakt kundër pushtetit, duke kundërshtuar zgjedhjet elektorale fallco, që po përgatitshin me manipulime komunistët më 2 nëntor të vitit 1945. Kështu tre muaj më vonë në Shkodër, filloi një valë e re arrestimesh masive të elementëve patriotë kundërqeveritarë, ku më së shumti asokohe dhe deri vonë viktimë ishte si gjithnjë Kleri Katolik Shqiptar (1944-1990), nën prangat e së cilës u përfshi edhe atë dr. Gjon Shllaku o.f.m.

Gjatë atyre ditëve, Samiu me shokë kishte hedhur në mënyrë ilegale dy trakte dhe kishin protestuar me anë të një Memorandumi, shkruar në gjuhën franceze për manipulimin e votimeve, duke sensibilizuar autoritetet “aleatë” syleshë e veshshurdhër, që kishin vizituar Shqipërinë ato ditë. Megjithatë, grupi ku bënte pjesë Sami Repishti, kishte arritur një sukses, sepse forcat speciale të Sigurimit Shtetit, si të uritur (hiena) ishin hedhur në sulm, për të kapur nënshkruesit e trakteve kundërqeveritare dhe demaskuese për zgjedhjet tërësisht formale.

Hedhja (shpërndarja) e trakteve ilegale të shkruara me mesazhe, kujton dr. Repishti, iu mvesh asokohe një grupi tjetër të rinjsh, që u denuan pa faj. “Por nga frati, nuk doli asnjë fjalë. Ndoshta, vetëm në qelinë e errët të burgut e në pritje të ekzekutimit, ai do të ketë mendue edhe për takimin e grupit tonë, që ai filloi me çmue. Ndoshta, në ato çaste vetmie, ku vetëm zani i ndërgjegjës ndigjohet i qartë e, ku fuqia vjen vetëm nga besimi në nji ideal të naltë, të pathyeshëm, ky bir i Shën Françeskut do të jetë ngushëllues me mendimin se, jashtë mureve të burgut, po rritej nji rini e shëndoshë, guximtare, që nuk pranonte degjenerimin moral e nënshtrimin e turpshëm ndaj diktaturës bolshevike dhe se, kjo rini mbetej shpresa e vetme për mbijetesën e kombit tonë e si rrjedhim, e vazhdimsisë së Kishës Katolike në Shqipni. Ky mendim e kjo shpresë, duhet ta kenë ngushëllue fratin tonë, këtë klerik katolik shqiptar, të dedikuem e të denuem me vdekje, pa faj…!” (f. 118)

Komunistët, sundonin sistematikisht dhe propagandikisht me parrullat të importuara bolshevike leniniste-staliniste: “Me ne ose kundër nesh!”, “Ju (“reaksionarët”), nuk keni vend këtu!”. Kur forcuan juntën, bënë thirrje për terror: “Armiqtë e popullit në litar!”, “Merrni sopatën e bjerini në kokë cilitdo që guxon të flasë…!” (pra, nënshtrim ose vdekje).

Më 9 shtator 1946, katundarët e Postribës (disa milje afër qytetit), që mbronin tokat e tyre nga shtetëzimi i dhunshëm i “pushtetit” komunist, sulmuan me guxim qytetin, kazermat ushtarake, ndërtesat qeveritare por pa sukses. Lëvizja e Postribës, la në histori shumë viktima, që do të vijojnë deri më 1990. Ajo nuk u organizua mirë, dhe nuk pati mbështetjen e pritshme nga trupat kundërkomuniste aleate, që vepronin në Detin Mesdhe…

Arrestimi i 20-vjeçarit dhe rrymë elektrike në organet gjenitale 

Ishte data 22 tetor 1946, kur në vendin e punës mbërrijnë forcat e Sigurimit të Shtetit dhe marrin nën pranga të riun shkodran Sami Repishti. Shokët e shikonin me keqardhje, por nuk kishin mundësi t’a ndihmonin. Në kuesturën nazikomuniste, fillon avazi i dhunës fizike. “Nga tryeza ku rrinte, hodhi me të gjithë fuqinë e krahut një zile metalike që mori nga tryeza e që me kaloi pranë veshit të majtë. I pakënaqun, tue më kërcënue me të gjitha llojet e torturës, u afrue e më dha nji shuplakë, që më errësoi sytë. “ -Shpirtin do të marr, qen bir qeni”, më tha “ose trego gjithçka e nuk të torturojmë!”.

Një llampë e vogël drite varej në qelinë ku e plandosën të prangosurin. Ai nuk kishte asgjë përveç mureve të akullta e të errëta: “I këputun nga nga lodhja, i lagun e i uritun, u ula në çimenton e qelisë, me të dy këpucët nën vete. Ftohtësia më ngrinte trupin edhe ma shumë e, më dukej sikur uji i shiut ishte kthye në akull. Dhambët kërcitshin papushim. Fërkoja duart e lidhuna me hekura kuajsh e hukatsha pa ndërpremje, por pa dobi. “Nuk mund të vazhdoj kështu deri në mëngjez…”, mendova “do të vdes!”… në mesnatë u hap dera ime: “ – Ngrehu, derr”, më tha roja. Më zgjidhi prangat e kambëve e më urdhnoi me vrapue: “shpejt, shpejt, derr!”.

Në zyrën e hetuesit, gjeta tre oficerë Sigurimi. Më pyetën si quhem. U përjigja me za të ulët, që dridhej nga të ftohtit e frika. Me naivitetin tim, shpresojsha se informatat e tyne ishin të gabueme. Doli e kundërta! Kjo ishte nji taktikë, që bante të mundun me fillue torturën, që në takimin e parë kundër “kokëfortëve”. Me grushtet e parë e shkopijtë, përgatitej terreni për hetuesi ma të rregullt, ma vonë. Porsa dhashë përgjigjen, një breshën shuplakësh, grushtesh e shqelmash, më dërmuen trupin. Në gjendjen time, kjo batare mjaftoi. Rashë nga karriga në shesh, si nji lamsh. Gjoksi e kërcijt e kambëve ishin të ekspozueme për shkelma e përsëri shkelma, që më jepnin, sa njeni, aq tjetri. Fillova me rënkue, e sytë m’u mbushën me lotë. “Nuk i njoh zoti kapiten!”, thashë me nji za lutës, “Ju betohem! Nuk i njoh.” -ata qeshën. “kemi fakte prova, dëshmitarë që ti i njeh mirë, e ke bashkëpunuar me ta.” -E keni gabim! -përgjegja unë. Nuk i njoh! Atëherë, kapiteni, nji shkurtabiq me trup, por muskuloz, mori nji dru që mbante mbi tryezë, e filloi të më bjerë pandërpremje, sidomos në gjoks e në kofshë. Për çdo goditje, hidhesha nga dhimbjet. U luta të më besojshin, se flitsha të vërtetën. Por asnjeni nuk përgjigjej…i shtrimë në shesh, me duer e kambë të lidhuna, pashë nji roje që hyni në dhomë. Pa folë fare preu me thikë pantallonAtë e mia. Para oficerëve ishin të zbulueme organet gjenitale. Nuk kuptojsha gja. Dy fije telefonike shtrënguen organet e, para se të kisha mundësi me folë, nga nji aparat telefonik doracak, korrenti elektrik më tundi nga vendi. Tronditja e parë më krijoi nji ndjenjë zjarri të brendshëm, shtrëngova dhëmbët që më kërcitshin, sytë më nxirrshin xhixha, e muskujt e fytyrës u deformuen. Sa herë që vinte korrenti, shtrëngohesha me vete, e koka ngrihej e mandej përplasej mbi dysheme, pa kontroll… e në atë kohë dera e zyrës u hap. Nji burrë, që nuk e pashë, deklaroi se ishte takue me mue e zhvillue bisedime kundër pushtetit. Kur mbaroi, i dhanë urdhën me u largue.” (f. 128-129)

Çdo qelizë e trupit të tij ishte një pikë dhimbje e padurueshme. Për 14 muaj, Samiu iu nënshtrua hetimeve intensive. Qëllimi i Sigurimit, nuk ishte e vërteta, por proçesi i detyruar, me pranu atë që nuk di, duke plotësuar planet e parapërgatitura të diktatorit.

Gestapoja e shtetit nazikomunist, i kishte venë qëllim vehtes me nxjerrë për show, para publikut një “organizatë armike”, të “zbulueme” nga “vigjilenca e popullit dhe Partisë”. Skenari i tyre përmbante gënjeshtrën e kthyer në sistem, të cilës, i vinte në ndihmë tortura e frika, gjyqet e pushkatimet, që i vinin kapakun.

Njeriu i ri robot nazikomunist, i krijuar për dhunë dhe vrasje, pranonte disfatën e brendshme të pushtetit të pushtave, duke iu drejtuar të burgosurit Repishti: Pse ke marrë pjesë në proçesionin e varrimit të Arqipeshkvit Imzot Gaspër Thaçit? Xhelati, shtoi: “Të kujtohet Revolucioni Francez? Revolucionarët francezë ishin kundër aristokracisë, jo kundër klerit”, vazhdoi ai monologun. “Por, kur kleri refuzoi të ndahet nga aristokracia, atëherë populli tha: “Le të digjet edhe kleri’ Historikisht kleri katolik i ka shkaktue vehtes, damet që pësoi. Ashtu si dje, ashtu edhe sot. Ata sulmojnë, na mbrohemi… -Ju të gjithë besoni në superioritetin ushtarak të Amerikës… Bomba atomike? Ha! Mos u shqetësoni! Brenda pak kohe, Bashkimi Sovjetik do të ketë bombAtë e veta, ma të mëdha, ma të fuqishme… Ndërkaq, tash për tash do ta evitojmë konfliktin, por do t’a provokojmë kur të ndjehemi të fortë nga pozita të favorshme, në kohën dhe në vendin ma të përshtatshëm për ne… Ne do të fitojmë luftën finale…” 

Të “krijohet” faji e të dënohet “fajtori” pa faj!!! 

Në botën e nëntokës, që sundoi në Shqipëri prej 1944-1990, torturat, dëshmitë e rreme, fyerjet, dhuna fizike, psikologjike, morale, shpifje, dëshmitarë të rremë e të paskrupull, vrasjet, “vetëvrasjet”, hedhjet nga dritarja të burgosurve, helmosja, zhdukja pa gjurmë e të dënuarve, nxitja e urretjes në popull, lufta e çmendur e kllasave, fletërrufetë, këto shpiekje të revolucioneve ruso-kineze, shkrime deniguruese me përbaltje, zhytja dhe mbytja në gropat e ujërave të zeza, të qindra njerëzve enciklopedistë dhe të pafajshëm, përbënin rrethin dantesk të nëntokës.

Dhoma e qelisë së ftohtë, pranë Kuvendit Françeskan në Shkodër, ku qendroi Samiu, kishte një shtrat fjetje. Aty më parë kishte fjetur një frat i kishës katolike, por që nga plumbat e togës së pushkatimit kishte përfunduar në morg, e prej aty në ujërat e ftohta të lumit Kir… Ai qëndroi i lidhur në këmbë, kurse duart ia zgjidhën. I burgosuri i ri filloi të ëndrronte, për bukurinë e natyrë së Shkodrës, e cila nga patenzotët ishte shpërfytyruar e gjakosur keqas. Samiu, ishte privuar t’a shijonte për së gjalli bukurinë e natyrës në vendlinjen e tij.

Mbas disa orëve të gjumit të rëndë nga mundimet e plagëve që pikonin gjak, sërisht kërciste dera e Ferrit dhe hynte xhelati, për të bërë ritin e zakonshëm me tortura fizike e psikologjike.

Çdo ditë kishte metoda të reja torture sfilitëse. Akuzave të Sigurimit dhe kapitenëve xhelatë, Samiu, u jepte përgjigjen mohuese. Sërisht përtokë në kolaps, para se vdekja t’a merrte në krahët e saj.

Por, Zoti, kishte vendosur, që Samiu duhet të mbijetojë për të dëshmuar të djeshmen e gardianëve, që shfrynin urretjen mbi viktimat e sistemit komunist. Për shumë kohë, nuk i lejuan të marrë ushqime dhe rrobat, që sillte nëna e motra nga shtëpia.

Kur të burgosurin, e dërguan në një ndertesë të madhe të Sigurimit, mësoi një lajm të hidhur, se shoku i tij Qemali, kishte vdekur nga dhimbjet e mëdha. Shkaku? Ai duke qenë plotësisht i bindur, se nuk mund të shpëtonte ekzekutimit, kishte kryer me ndërgjegje vetvrasje. Gjatë kthimit në qeli (në Kuvendin Franceskan), sillte ndër mend karakterin e fortë të Qemalit, qëndresën, vitet e jetës shkollore.

Sipas një akuze të parafabrikuar: “Sami Repishti, ishte përpjekur për të rrëzuar pushtetin popullor me focë”, në lidhje me “agjentët e fuqive të huaja”. Shumica e akuzave ishin fallcifikime, që nuk kishin lidhje me te. Akuza më e “rrezikshme”, sipas Sigurimit, ishte se “armiku” Sami Repishti, paraqiste rrezikshmëri, e me veprimtarinë e tij kishte “dëmtuar rëndë miqësinë vllazërore me Jugosllavinë e shokut Tito”!!! 

“Trathtarë! Trathtarë! Plumbin ballit! Plumbin ballit! 

Grupi i të burgosurve, ku qëndroi S. Repishti, kishte 22 vetë, të lidhur me zinxhirë dy e nga dy, e të rrethuar nga dy rreshta roje partizanësh të armatosur. Dy të parët ishin klerikë: një fraçeskan katolik dhe një hoxhë imam. Të tjerët ishin katundarë, tregtarë, dy studentë e një ipeshkëv katolik shqiptar. Sapo dolën në rrugë, turma histerike e përgatitur nga partizanët çirrej: “Trathtarë! Trathtarë! Plumbin ballit! Plumbin ballit!”

Gjyqi u zhvillua në sallën e kinemasë së Shkodrës. Tashmë, në vendin, ku dikur qëndronte orkestra frymore e qytetit (ish Banda e Bashkisë), kishin vendosur 22 karrige për të pandehurit dhe pak më larg qëndronin “avokatët”, që nuk kishin të drejtë të takonin klientët e tyre.

Aktivistët vullnetarë të së keqës, kishin pushtuar sallën e gjyqit dhe me britma kafshësh lehnin në kor me gjithë mushkëritë e trupit: “Poshtë trathtarët! Kriminelët në litar!”.

Prokurori, pritej me brohoritje frenetike nga aktivistët e baltës, që si lukuni ujqërish, lëshonin thirrje për gjak: “Pushkatim! “Varje në trekëndsh!” “Plumbin ballit”, “Ti mbysim armiqtë!”, “T’u shypim kokën!” “Kriminelë! Kriminelë! Kriminelë!” etj.

Në narrativën interesante të përjetuar të ish të burgosurit politikë të kohës së diktaturës nazikomuniste që kaloi mbi shpinën e vet dr. Repishtit, lexojmë dhimbje e trishtim: “Skenari ma i dhimbshëm, u përjetue me aktakuzën e Ipeshkvit të Zadrimës. Krejtësisht i pafajshëm, kleriku i naltë u përgjigj me guxim, e mohoi çdo akuzë që iu drejtue, atij ose Kishës Katolike. Në një moment ballafaqimi të ashpër, kur kryetari, e pyeti me përbuzje: Cili je ti që flet kështu?”, prelati katolik, u përgjigj me za të plotë: “Jam Ipeshkëv i Kishës Katolike Apostolike Romane Shqiptare.

Salla ra në heshtje të plotë për disa sekonda. Kryetari u gjet i papërgatitun, e prokurori me nji za të fuqishëm ia ktheu: “Ti je nji trathtar! Ja cili je ti, nji anmik i betuar i popullit!”

Ipeshkvi nuk u përgjigj. Fjalët e prokurorit, u ndoqën me thirrje të çmenduna të shikuesve në sallë: “Poshtë trathtarët! Poshtë trathtarët!

E mandej, si me një urdhën, turma filloi të këndoj kangë partizane. Në sallë u ba nji rrëmujë e madhe. Para mikrofonit, ipeshkvi i patundun, shikonte trupin gjykues që lejonte nji manifestim publik në sallë, e heshte.

Prokurori, që qëndronte në kambë, e shijonte plotësisht këtë manifestim “spontan” popullor. Rojet tona qeshnin. Na ishim ngri në karriget tona nga qëndrimi burrëror i Ipeshkvit, nga manifestimi skandaloz i gjykatës e kthimi i procesit gjyqësor në nji komedi politike, me gjithë elementin tragjik, që e përshkonte atë anembanë.”

Dhe rezultati i dënimeve me burgime, në pretencën e Gjyqit Ushtarak, dhënë nga Prokurori, që përfaqësonte diktaturën e hurit e litarit, ishte skandaloz e për faqe të zezë.

Kështu asokohe nga nëntë të akuzuar, duke përfshi edhe Ipeshkvin trim, u dënuan me vdekje-pushkatim. Të tjerët, morën dënime prej 15 vjet heqje lirie deri në burgim të përjetshëm. Qytetari shkodran Sami Repishti, dënohet nga pretenca e gjyqit me 15 vjet heqje lirie.

Në botën e nëntokës së Ferrit 

“… Po ne? Ah ne… Ne që kontribuam për të sjellë këtë kolerë, nuk ka mbetet veçse një bidon vajguri në dorë, të drejtohemi në qendër të qytetit e, duke kërkuar të falur popullit, t’i vemë shkrepsen vetes.” – Selfixhe (Ciu) Broja[6] ish – partizane dhe shoqe klase (me gruan e diktatorit Enver Hoxha) Nexhmije (Xhunglini) Hoxha.

Më 28 nëntor 1947, ditë shiu, i lidhur me zinxhir e mbasi mbledh rreckat e trupit, dërgohet në burgun e madh. Kolona e të burgosurve shoqërohej në të dy anët nga forcat partizane të armatosura, që mbronin largimin e të burgosurve të lidhur më zinxhirë.

Shumë miq të njohur dhe të panjohur shkodranë, tek e shihnin në atë gjendje përpiqeshin t’i jepnin kurajo për mbijetësë, sadopak me i lehtësu dhimbjen dhe rreziqet që i prisnin të gjithë të burgosit me zinxhirë dhe vetë popullin shqiptar nën diktaturë. Nesër ndonjë nga keqardhësit bashkëqytetarë do të kishte rradhën të ishte nën prangat, që nuk do t’i hiqen shkodranëve deri me rrëzimin e diktaturës komuniste në vitin 1991…

Dita e Pavarësisë së Shqipërisë, e gjente Samiun me pranga (xhevrekë siç i thonë shkodranët) ndër duar drejt dhomës monotone #7, e më mbas #9, #5 etj.… Sa herë që ai prehej në qetësi të akullt burgu, sillte ndër mend shokët e tij të arrestuar nga diktatura e kuqe markisiste.

Atij i kishte bërë përshtypje të jashtëzakonshme shoku i tij Ndoci, që vuante nga tuberkulozi dhe priste ditët apo momentin që Zoti t’a merrte në krahët e Tij… Ashtu siç ishte bënte përpjekje të mëdha për rrezistencë, duke bashkëpunuar më parë me luftëtarët e maleve, që kërkonin t’i sillnin lirinë popullit të vuajtur shqiptar nga kthetrat e komunizmit të zi. Ndocin e sëmurë Sigurimi i Shtetit asokohe e izoloi dhe e la të mbyllë sytë në vetmi pranë krevatit të tij, i rrethuar çdo ditë nën tytën e pushkës së të rojeve komunistë të ndjekjes.

Gjendja e dobët fizike nuk do të prekte të pashpirtët gardianë dhe bossët policorë të krimit në pushtetin e regjimit totalitar. Kur gjendja e të dënuarit përkeqsohet nga sëndja ose plagëe shkaktuar në hetuesi nga xhelatët e kuq, ai dërgohej mbas disa kohe në spitalin e burgut, e cila nuk kishte kushte të mira mjekësore, që të mund të shëroj të burgosurit fatkeq. Për gjendjen e tij shëndetsore, familja ishte shumë e shqetësuar…

Sërisht në burg, takohet dhe bisedon me ditë të gjatë me atë Ciprijan Nikën o.f.m. [7] njeriun diturak, zotërues i disa gjuhëve të huaja dhe shumë bujar e fisnik në shpirt.

Atij i ka mbetur e ngulitur në kujtesë, burrëria e fratit të patundur, për ideale të shenjta Atdhe-Fe: “Biri im, me vrasjen time, komunistët duen me vra të vërtetën!” atë Çiprijani, i la amanet të riut bashkëvuajtës Sami Repishtit, që të tregoj të vërtetën, kurdo që të dalë nga burgu, tregoje të vërtetën e futjes së armëve në Kishë nga një seminarist i përjashtuar nga shkolla, për shkelje të rregullave të Kuvendit.

Dr. Repishti, tregon: “Ai (është fjala për atë Çiprijan Nikaj o.f.m., shënimi im K.K.) akuzohej për mbajtje armësh në Kishë. Kjo akuzë e vriste shumë ndërgjegjën e këtij shërbestari, për damin që mund të pësonte Kisha. E vërteta, ashtu si më tregoi ky bir i Shën Françeskut, në çastet ma kritike të jetës, e para vdekjes, ishte se ai kishte ra viktimë e nji gjesti të pamenduem mirë, nji ngjarje banale: katër armë të lanuna aty nga nji seminarist austriak, ushtar gjerman, tue pritë rastin me i hjedhë përjashta pa zhurmë. Frati i pafat, ishte denoncue nga nji semnarist i përjashtuem për shkelje të rregullave të Kuvendit. Sigurimi e shftytëzoi këtë rast me një propagandë gënjeshtare, që kaloi kufijtë e vendit tonë, e që reklamonte përgatitjen e nji kryengritje të organizueme nga kleri katolik shqiptar. Mbas nji demaskimi zyrtar të turpshëm e të organizuem, katër klerikë të naltë françeskanë u ekzekutuen, e rreth tridhjetë të tjerë u dënuen me burgime të randa. “Pushteti”, kishte gjetë nji rast shumë të volitshëm me eleminue klerin katolik në Shqipni, qendrën ma të fortë e ma të përgatitun antikomuniste. “Ajo që më shqetëson pa masë, më thotë frati para vdekjes “ashtë mashtrimi i popullit, e kam frikë se ka edhe nga ata që e besojnë…” (f. 181)

Pushkatimet e të rinjve 

Sa herë që Samiu transferohej në qeli tjetër, shihte se shumë prej të dënuarve kishin ndërruar jetë, disa ishin liruar e ndonjë që kishte bërë tentativë të arratisej nga burgu i madh i Shqipërisë ishte risjedhë në qeli. Këshu ai mban mend Bardhoshin, një student të ri plot enërgji, me ëndrra për liri, sikurse bashkëmoshatarët në botën demokratike perëndimore.

Ai kujton: “Megjithë lëkundjet që kisha pësue, që në ditët e para të tiranisë së kuqe, kur lexojsha listat e gjata të personave të ekzekutuem, ose ndigjojsha në orët e para të mëngjezit krismën e thatë të mitralozit mishngranës, prapë se prapë, vrasja e djaloshit të ri më erdhi si grushti i fundit që thërrmoi bindjen time në “shenjtninë” e tokës amtare!… Tashti e mbrapa, për mue Atdheu do të ishte vetëm vendi i lirë, që ushqen e rritë rininë e vet, e jo ai që i han për së gjalli, si lugati i tregimeve të Vjetërsisë. Oh, në moshën tuej, o djelmosha shtatëmbëdhjetë vjeçarë e të pajetë, nuk lëshohen breshnitë e plumbave të mitralozit mishngranës… ashtu siç ngjet sot në Shqipninë komuniste!”

Samiu, ishte dëshmitar i një ngjarje të trishtueshme. Një ditë, një grup rojesh hynë në oborrin e burgut e u drejtuan tek qelia e izolimit. Ata përpiqeshin me kontrollu të bërtiturat e një të burgosurit.

Policët, i binin me egërsi, e ai me zë të lartë u kundërpergjigjeve shkopijve të bishave, që kërkonin t’a ç’veshnin lakuriq e i hidhnin kova me ujë të ftohtë mbi trup. Plaku i dërmuar nga të rrahurat e shpejtoi hapin dhe nisi të vrapojë, duke sharë pandërprerje katilat. Rojet qeshnin.

Më në fund, viktima e sfilitur, u ul në gjunjë, e me duart të lidhura me zinxhir shau përsëri derisa lëvizjet e rrufeshme të gardianëve e shtrinë përdhe pa ndjenja. Rojet, sërisht qeshnin. Gjithë natën, plaku jetonte në grahmat e fundit të jetës së tij tek jepte shpirt.

Një polic, që njihej shumë mirë në kamp, sepse i kishte djegur synin një të burgosuri me cigare, filloi të ulërijë me fjalë fyese:

Ç’ke qenë ti, derr? – pyeti të burgosunin nji ditë.

Armen, i ardhun në Shqipni, – u përgjigj viktima.

Armik i ardhur në Shqipni? O derr i derrit, u tërbue roja e, pa nji, pa dy, i vuni cigaren e ndezun në sy.

Viktima lëshoi nji britëm therëse, e me nji za plot urretje, i tha: O, Aristidh Karrabeci! Edhe Zotin mund ta harroj, por jo fytyrën e emrin tand! (f. 224)

Çdo qeli, një Shqipëri e burgosur në miniaturë… “… Me vdekë në burg, pa pasë mundësi me reague e pa shpresë me u lirue, sidomos për ata ende në moshë të re, ishte padyshim, forma më e vështirë e vdekjes. E nji padrejtësi supreme gjithashtu!… në burgun tonë, kishte të rinj e të reja idealistë që revoltoheshin kundër mbretënisë të së keqës në vendin tonë. Por, drama e ditëve të veshtira, nuk ishte hovi i të riut, i heroit të kurajos civile, që përpiqej me pengue me gjoks, e pague me jetë ortekun përmbytës. Drama e ditëve të veshtira ishte plogështia, jeta e pajetë e masave amorfe, që jetojshin vetëm me bukë e për bukë, e me frikë të pashërueshme. Ishte indiferenca e pashpresë…”

Gardianët e burgut, si të lemeritur mësyjnë kangjellat e portës së hekurit dhe afrohen pranë viktimës së tyre. Ata nuk e lejuan të marrte ato pak rroba të grisura që i kishin mbetur në qeli, por yrysh e rrakapujë e mbasi e kontrolluan me imtësi e dërguan tek dhoma #9, (#5 më vonë etj).

Sërisht mure, tavan e dysheme prej betoni. Ky ishte kafazi i ri ku mjerimit e burim sëmundjesh të pashërueshme, që do të merrte çdo i burgosur i rregjimit të kmerëve të kuq. Samiu gjendet në një ambient të ri bashkëvuajtës, por jo mjedisi vuajtjesh sepse ajo tashmë ishte bërë shtëpia e kalvarit të tij.

Aty fati e vuajtja e bëri të njihte njerëz të moshave e profesioneve të ndryshme, malësorë, katundarë, nëpunës administrate, ushtarakë të niveleve të ndryshme, klerikë, intelektualë nga të gjithë trojet etnike shqiptare. Pra e thënë shkurt çdo qeli ishte një Shqipëri e vogël e futur në burg.

Biseda e tij fillon me dy të rinj nga Luma e Kukësit. Njëri prej tyre kishte dorën e copëtuar nga plumbat komuniste, të cilët vuanin vite të gjata të privimit të lirisë. Ata me heshtje stoike e të qetë, por me dinjitet i bënin rezistencë dhunës së shtetit proletar.

Familja e tyre nuk kishte mundësi ekonomike të vinte shpesh për t’i parë e sjellë diçka për të ngrenë e veshur, mbasi sekuestrimet dhe tatimet i kishin shkatërruar edhe atë pak pasuri që kishin pasur.

Ora 10 e mbrëmjes, nisme me rrahjet e të burgosurve, kur qyteti binte në gjumë. Nëse do të lexosh me kujdes kujtimet e të burgosurve në kampet e Aushvicit, të bërë nga nazistët do të shohësh se të burgosurit nuk rriheshin në mbrëmje.

Kjo tregon se xhelatët e Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut me kompani ia kalonin edhe nazistëve gjermanë. I pari ra viktimë një plak shkodran 70 vjeç, u rrah në mënyrë shtazarake në mbrëmje, pse kishte shkelur rregulloren. E pse?! Ai me dhembshuri i kishte dhënë bashkëvuajtësit prej Mirdite 2 qepë.  Samiu, kujton: “… ai u dërgue në qelinë e akullt, u detyrue me u zhveshë lakuriq, u lag me ujë të ftohtë në atë natë shkurti, e në qelinë e lagun, u rrah me dru, deri sa nuk ishte në gjendje me folë. Britmat e plakut mbushën burgun, e krima e shkopit mbi kurrizin e viktimës, ndigjohej qartë. Mbas një ndëshkimi të këtillë, u lejue me u kthye në dhomë, i lagun, i ngrimë, i nximë në fytyrë e trup…” (f. 187)

Në ditët e burgut të Shkodrës, dr. Repishti, kishte dy shokë të vërtetë. I pari bashkëvuajtës, ishte një prift françeskan rreth 40 vjeç me flokë të zbardhur nga vuajtjet, që me orë të gjata rrinte duke lexuar “Testamentin e Ri”, në gjuhën franceze dhe meditonte çdo fjalë e frazë. “Mbas pastrimit të mëngjesit, hante nji copë bukë të thatë, pa harrue me ba shejin e kryqit e me thanë lutjet e përditshme, vetëm para Zotit… pa humbë kohë, hapte nji kopje të “Testamentit të Ri” e lexonte me kamngulje e vemendje të plotë. Nganjiherë, më drejtohej për nji shprehje, për të cilën nuk ishte i sigurtë. Mbas nji përpjekje me gjetë fjalën e duhur në shqip, me nji laps të vogël shkruente përkthimin në copa letre. Punonte orë të gjata, pa folë, sikur të ishte aty i caktuem me atë punë…kur lodhej nga puna e imtë në dhomën me gjysmë dritë e pa ajër të pastër, frati shkëmbente disa fjalë me mue e me shokun e krahut tjetër. Nuk ankohej, nuk kërkonte gja, e kur nganjiherë dhimbjet e trupit e mundojshin, kërkonte infemierin e burgut për ndihmë…” (f. 191)

Ndërsa i dyti ishte Marku, një i ri malësor prej Dukagjinit (Malësia e Madhe), që i gënjyer nga fjalët e bukura të partizanëve ishte bashkuar me të ashtëquajturën luftë, por ishte zhgënjyer shumë thellë.

Ai në mënyrë demostrative të hapur ishte larguar dhe bashkuar me vëllain e vet që ishte më forcat nacionaliste të rezistencës kundërkomuniste që vepronin nëpër male.

Tashmë ishte kapur dhe vuante 10 vjet burg. Vëllai i madh tij sikurse shkruan prof. Sami Repishti, kishte qenë profesor i letërsisë shqipe, deputet i Dukagjinit. Ai ishte pushkatuar sapo komunistët erdhën në pushtet më 28 nëntor 1944.

Ata kishin lënë të vetme në shtëpi nënën e tyre të moshuar, që ngryste ditët mes mjerimit dhe vuajtjeve shpirtërore për fëmijët e saj tashma përgjithmonë larg syve dhe zemrës.

Si një nënë fisnike vinte një herë në muaj për të parë Markun, por qëndronte e fortë. Sa herë që nënat vinin në dyert e qelive të burgjeve, për të parë bijtë e tyre në sketerrën komuniste, Samiu zhytej në kujtime për nënën e vet.

Kujtimet e një jetë të mjeruar plot tortura, për të përndjekurin politik, nuk harrohen kollaj. Ai përshkruan rregjimin e brendshëm policor brenda qelive e dhomave të izolimit. Aty ishte e ndaluar të lëviznin lirshëm, por duhet të qëndronin mbi krevatet e tyre. Vizitat me njeri tjetrin ndaloheshin rreptësisht, sepse policët i druheshin ndonjë organizimi ose revolte nëpër burgje. Nuk duhet të bisedonin me asnjë njeri. Ndalohen tubimet me shumë se dy përsona.

Por përsonazhi ynë, kishte momente pesimizmi, ndonëse rrevoltimi i brendshëm shpirtëror rritej përditë. Ai shqetësohej për mungesë të veprimtarisë konkrete kundër të keqës që lëvizte si nëpërkë mbi sipërfaqen e Shqipërisë.

Mungesa e kontakteve me miq e shokë të vjetër e të rinj, “…papunë, pa studime e pa shpresë së e nesermja do të ishte ma e mirë, ishte vuajtja e Ferrit mbi Tokë. Nganjiherë, kisha përshtypjen, se jetojsha në nji boshllëk, që më zinte frymën, pa mundë me u kapë për diçka, me ba diçka, e përfundojsha në nji gjendje shpirtnore, ku mërzitja e madhe më këshillonte me përbuzë gjithçka, e më hidhte në krahët e dëshpërimit.”

Samiu i prehur në qetësi, e shpiegon faktin, se burgjet në tërësi në Shqipëri asokohe, kishin si qëllim kryesor të mbajnë peng në gjendje të tensionuar ditë e natë të burgosurin, që shoqërohej me nnjë izolim total, vuajtje ushqimore, për të ngjallur dek i prangosur ndjenjën e madhe të dështimit. “Atëherë, në fytyrat e tyne vrejsha nji shikim të humbun në hapësinë, e një shprehje dëshpërimi, që tregonte frikën e madhe të boshllekut, që ndjejshin brenda vetes, e që i konsumonte pa mëshirë.

Në dhomë kishte edhe nji numër intelektualësh të përgatitun, e studentë në fazën e formimit të tyne intelektual.

Për ata, ikja e kohës pa asnji veprimtari, ishte shqetësimi ma i madh. Thellësisht të tronditun nga keqtrajtimi fizik e poshtnimi i përditshëm, që e ndjejshin me fuqi, ata e shihnin veten të zanun në kurthin e nji fati të pamëshirshëm, që kufizonte çdo mundësi zhvillimi e që kërcënonte me zhdukjen e tyne fizike.

Ideja e vdekjes në burg i tmerronte, jo aq për vuajtjen fizike, që ajo mund të sillte, sa për mohimin e mundësive të një zhvillimi të plotë të potencialit të tyre, nga nji forcë brute, që ata përbuzshin pa kondita, luftojshin pa rezerva, megjithatë, të ndërgjeshëm se kishin humbë betejën në këtë ballafaqim.

Me vdekë në burg, pa pasë mundësi me reague e pa shpresë me u lirue, sidomos për ata ende në moshë të re, ishte padyshim, forma më e vështirë e vdekjes. E nji padrejtësi supreme gjithashtu!” (f. 192)

I mbërthyer nga kjo padrejtësi mizore e imponuar në burg Samiu, kishte momente ku ai ngadalë e ngadalë si pa e kuptuar po rrëshqiste në ateizëm, duke mos besuar në fuqinë e Hyjit, se ai ishte në provën e vështirë të kalvarit, për të ruajtur thellë në kujtesë ditët e vitet e errëta në ferrin komunist.

Vuajtjet e kishin bërë shpesh atë që të dialogoi, me Zotin, ku në sytë e Tij miliona njerëz vuanin privimin e lirisë në emër të “lirisë”…

Në xhunglën shqiptare sikurse shprehet dr. Repishti, slkkavëria po asgjësonte planin e asgjësimit të dinjitetit njerëzor: “Në xhunglën tonë, bisha mishngranëse sundonte e patrazueme, e plotëfuqishme! Kur të burgosunit merreshin me ekzekutimin në orët e para të mëgjesit, e thirrshin: “Kriminelë! Poshtë komunizmi!” ose “Nuk due me vdekë! Jam i pafaj!”, të gjithë heshtinin. E gjithë bota, sikur flinte gjumin e vdekjes, që nuk njeh jetën.”

Nga kampi i shfarosjes së Vloçishtit në Beden të Kavajës 

Ata që kanë udhëtuar në drejtim të qytetit të Korçës (Ormar Pojan), kanë dëgjuar ose vizituar para komunizmit edhe sot, gërmadhat e një kampi mishngrënës, ustallarët veteranë të krimeve, që drejtonin krimet e përbindshme të viktimave.

Mbi 600 të burgosurit, ku vuante edhe Sami Repishti, do të transferoheshin nga Kampi i Vloçishtit në drejtim të Bedenit të Kavajës. Vitktimat, me shpejtësi mbartinin “plaçkat” zhele, e niseshin në udhëtimin e sigurtë drejt mjerimit të ri.

Përvoja e tmerrshme e kampit të Maliqit, për tharjen e kënetës, që hangri mijë jetë njerëzish, elitën e trurit të nacionit shqiptar, të ngritur me aq mund e sakrifica në auditoret më të famshme të botës, sërisht do të ketë gjah të ri dhe të vjetër nga ata që kanë mbijetuar nga kampi i Vdekjes.

Ndryshe nga romani triller pa killer, të kupolës së socialrealizmit nazikomunist të Fatmir Gjatës: “Këneta”, tashmë dr. Sami Repishti, jep ngjyrën reale të dramës së mijëra viktimave, që humbën në ujërat e përbaltshme të vdekjes plot ushunjëza të Maliqit. Si për të vërtetuar romanin e ri “Këneta e vdekjes”[8] të shkrimtarit Makensen Bungo, lexoni një pasazh: “… Agimi filloi të çukisë errësirën e natës, që zotëronte me një heshtje të përmortshme tejetej Kënetën e Maliqit. Nga Mali i Thatë, filloi të shpërndahej lehtë-lehtë e ndgadalë një dritë e argjendtë mbi majat e maleve dhe mbi kodrat rreth e qark. Yjet e shumtë, lart në qiell, filluan ngadalë të zbehen, lehtas. Hëna pa u shqetësuar, si gjithmonë, qëndronte lart në kupën e qiellit dhe vështronte në heshtje atë grumbull njerëzish pranë Kënetës së Maliqit. I mëshironte? Hena sheh çdo gjë, por nuk flet për asgjë!…”

Samiu, ishte i ndërgjeshëm për fatin e zi që e priste, por sërisht duhet të gjente forca për të mbijetuar vullnesën e Zotit. Mitralozat vdekjeprurës, të vendosur mbi kullat rreth e përqark kampit, ishin gati të këndonin këngën e zakonshme të korbave mbi viktimat, që ishin kocë e lëkurë, një hap para vdekjes.

Veteranët e krimit oficerët dhe kapitenët e burgut, ishin të armatosur me automatikë e revolver. Për të qenë të sigurtë, ata mbanin në duar shkopinj prej druri. Samiu me të tjerët, iu nënshtruan vizitës sipërfaqësore mjekësore dhe menjëherë, drejtori i kampit vendoste secilin që duhet të dalë ditën e neserme në punë.

Dhjetra kamione ushtarakë sillnin viktima të tjerë nga qytetet e ndryshme të Shqipërisë, të lidhur dorë më dorë dy e nga dy dhe trupat sërisht në litar. Ende pa përfunduar kampi i punës së detyruar ishin sjellë të burgosurit e rinj të saj. Turma e madhe, qëndronte në një sipërfaqe të vogël, të cilës i shtohet djersa nga vapa e muajit qershor.

Ditën e parë, Samiu e kishte të vështirë ambientimin mes lagështirës që sillte në mbrëmje të ftohtit e kodrinës në baraka të papërfunduara e pa çati, ku ishin vendosur të burgosurit.

Një bashkëvuajtës nga Tropoja tek e shihte se Samiun që dridhej nga të ftohtit, hoqi kapotën e vet e ia hodhi me dashamirësi mbi trupin e tij. Solidariteti e ndihma, mes të burgosurve, ka qenë një tipar burrërie i përhershëm.

“Tek të burgosunit e rij të qyteteve të tjera, shihsha nji shfaqje konkrete të konceptit abstrakt që kisha për “kombin” tonë. Tashti, e gjithë Shqipnia më delte përpara, si kjo masë e uritun për bukë, sepse deshti të ushqehej me liri, e zhveshun dhe e zbathun, sepse deshti të ruej për vete e për të tjerët, rroben e dinjitetit njerëzor. Tek të riardhunit, njihsha veten time, sikur të ishte efekti i nji pasqyrimi. I quejta vllazën e i deshta si vllazën! Atdheu më doli përpara, si vendi i shqiptarëve pa ngjyra, fe e krahina.” (f. 198)

Dashnori i Rozafës mes kënetave të vdekjes, kanaleve e… 

“Përsëri, kamionët e ngarkuem me kufomat lëvizëse, që ishin ato ditë, të lidhun me zinxhirë e litarë, leckamanë të mbuluem me baltë, e gjysëm të vdekun nga lodhja, uria e të ftohtit. Për ma shumë se 12 orë, nën drunin e rojeve gjakpirëse, kurrizet tonë u nxinë prej shkopijve të papushim, e shkelmave e grushtave të qenve të kuq të tërbuem.” – Sami Repishti i burgosur politik ne Shqipëri

Dr. Sami Repishti, asnjëherë nuk e harronte vendlindjen, qytetin e Rozafës, për të cilën kishte një dobësi i veçantë. Edhe sot, që ndodhet prej shumë dekadash në New York, herë pas here shkruan promemorie për Presidentin e vendit, Kryeministrin dhe drejtuesve të pushtetit qendror e lokal, duke u bërë thirrjen: Mos e vrisni Shkodrën time!

Qysh në orët e para të nadjes, Repishti, zgjohej nga gjumi nga ulërimat e gardinëve që shanin të burgosurit për të dalë në punë… punë dhe vetëm punë.

Rreshtimi para oborrit të burgut ishte një ritual i merzitshëm e i përhershëm. Të ndarë në 5 brigada pune, në kompani e skuadra (të cilat çdo shqiptari i kujtojnë aksionet Free, në kooperativat e vdekjes së ngadalshëm), komandoheshin nga të burgosur ordinerë dhe ish-zyrtarë komunistë, që kishin ra prej fikut (pushtetit, falë zhgënjimit), të burgosur për krime të rënda ose abuzim në detyrë.

Rreshtat e gjatë me gaveta të palara, prisnin në rrallë për të marrë rracionin e gjellës, që sikurse shkruan Samiu, ishte një lloj “bollgur” (një lloj gruri i bluar trashë, qysh në mbrëmje, që edhe kafshëve po t’ia jepnin do të bërtisnin me të madhe), me qëllim që amidoni të trashej si balta, e supa të bëhej llapë.

Mungesa e kalorive dhe vlerave ushqyese për trupin, nuk do të shqetësonte drejtuesit e burgjeve e kampeve të punës, mbasi të burgosurit ishin tashmë mish për top për të ndërtuar mjerimin e pushtetit të ri komunist. Ai sëbashku me skllevërit e punës, punonin në kanale ose kolektor tharës të ujërave të pellgut ose kënetës, prej nadjes deri në perëndim të diellit, 16-18 orë në ditë.

Samiu, kishte dalë një ditë më parë nga spitali dhe ishte fitur në punë. Ai nuk e kishte marrë ende vetën mirë, por kazma e priti që në ditën e parë në kodër. Roja, që e shihte me vemendje se ai nuk punonte, ndonëse ishte i djersitur prej mundit të kazmës në punë, filloi ta godasë pa mëshirë.

E ai kujton: “…Pak minuta më vonë, nji kapterr i shkurtër nga trupi e fytyrë të vrantë, u afrue e, pa më folë fare, me shtyu me aq fuqi, saqë rashë përtokë. Kur desha të ngrihem, ai filloi goditjet me shkop në kurriz, pa pushue, derisa rashë përsëri. Nguli këmbë të ngrihesha. U përpoqa, por kambët nuk më mbajshin nga lodhja e, dridhesha tue u mbajtë për lopatë. Kapterri e humbi. “Shpirtin do ta marr!”, më tha, “Ose duhet të bësh normën, o s’ka! Kupton? Këtu do të lësh kockat, këtu në kanal!” Unë nuk u përgjigja; ai u largue.” (f. 201)

Piramidat e Egjiptit në kohën e lashtësisë, kishin ngrenë mijëra jetë skllevërish egjiptianë. Shqipëria, asokohe ishte një kopje e saktë e Egjiptit të ri të periudhës së Mesjetës, ku Enver Hoxha, kërkonte të realizonte ç’mendurinë e tij idiote të planeve të vdekjes 5 dhe 10-vjeçare, duke u mburrur para kriminelëve sadistë të botës horror të zambëve, diktatorëve, si: Josif V. Stalinit, Josif B. Titos, Maos Ce Dunit dhe Fidel Kastros, se do të jetë shembull i shtypjes dhe vrasjeve të popullit të vet…

Asokohe i burgosuri me punë të rëndë të detyruar të kampeve të internimit dhe vdekjeve të ngadalshme, por të sigurtë i riu Sami Repishti, shpesh nuk e bënte normën dhe bashkohet me numërin e skllevërve, emri i të cilit figuronte vazhdimisht në listën e zezë të dënimeve shtesë.

Kështu mësojmë, se i riu shkodran, nuk u lejua të marrë gjellën as paguren me ujë, duke mos hyrë në baraktë deri në mesnatë. Për 6 orë, ai me shokët e vet qëndroi i ulur në tokë këmbkryq. Më mbas, ai u mundua që të pushonte pak, në krevatin prej drunit nga të rrahurat, që kishte marrë si rracion nga kapterri shkurtabiq. Kështu e gjeti edhe mëngjesi i ditës tjetër.

Të gjithë kishin dalë në punë, kurse ai qëndronte si i paralizuar në krevat. “Pak minuta ma vonë, hyni drejtori me nji shkop në dorë, më urdhnoi të ngrihem e, kur kuptoi se unë nuk kisha fuqi të mjaftueshme me qëndrue në kambë, më vuni shkopin në gojë e, me nji za të çjerrun kërcënoi:

-Jo këtu në krevat, -më tha, -ti do të vdesësh atje, në kanal.

-Ti je armik i popullit e duhet të paguash për dëmin, që i ke sjellë popullit. Nesër në mëngjes, po të gjeta këtu, do të vras me dorën time! Qen bir qeni.”

Në kampin e Bedenit të Kavajës, historia e kalvarit të vuajtjeve pambarim, do t’a gjente Samiun sërisht edhe në vitin 1948. Çfarë kishte ndodhur, që të burgosurit nuk po shkonin në punë si çdo ditë?

Marksisti sllav Tito me Jugosllavinë e vet, ishte shmangur kampit socialist të diktatorit vrastar Stalinit dhe se komunistët shqiptarë ishin gjendur të papërgatitur nga kjo fatkeqësi dhe situate e re e pakandshme e krijuar për ato. Nga frika e ndonjë revolte në burgjet politike të Shqipërisë, rregjimi përdori një taktikë tjetër, duke shtuar dozën e propagandës komuniste.

Kështu të burgosurit me zor nxirreshin në oborrin e burgut dhe komandanti fillonte të lexonte gaztën “Ze(h)ri i Popullit”, për të sqaruar se PKSh nuk kishte gabuar, por ishin jugosllavët ata që kishin devijuar nga idetë marksiste-leniniste.

Kujt i hynin në punë blah-blahtë komuniste në kampet e burgjeve të Enver Hoxhës, kur dihet se viktimat politikë as që donin t’ia dinin për fatin e komunistëve shqiptarë e për më pak atyre jugosllavë, prej të cilëve ata ishin dënuar me privim lirie. Shqipëria, do të ndrydhej edhe më tej në guackën e krimit dhe mjerimit, që do të vijojë deri në vitin 1991…

Mbas kampit të punës së detyruar në Orman Popajn të Korçës, Samiu rikthehet në burgun e Shkodrës, në fund të muajit nëntor, kur shirat e përmbytjet me një lugë ujë të qytetit kishin filluar.

Gjatë udhëtimit, me makinën-burg, shihte me andje fushat, malet, kodrat, katundet e pambarim të Atdheut të vet, që e kishte futur në kafazin e hekurt, në “emër të popullit” absurd imagjinar. Era e qytetit të lashtë e tërhiqte, sepse aty ishin vitet e fëmijërisë dhe rinisë që se provoi kurrë në liri.

Mbas 4 vitëve, ai ndihej i lodhur, me dhimbje, poshtërim të përditshëm në emër të proletariatit, që vriste e piqte kundërshtarët e vet politik kur të donte dhe sa të donte.

Djalli, tashmë zotëronte pushtetin e vet dhe kënaqej tek gostiste me mish njeriu viktimat e diktaturës së tij, e cila, si fickrra më vonë vret vetën, me dorën e vet… “Ishte ky vendi im, që më trajtonte në këtë mënyrë? Ishte kjo Shqipni, nana apo njerka ime, e martueme me prindin që me kishte braktisë!?… Tue u largue nga Maliqi, më vinte në mend skena e Pirros 16-vjeçar, që qortonte vëllaun 14-vjeçar , sepse, tue mos durue urinë, kishte grabitë nji racion bukë.

Zemrimi i Pirros, që qortonte me lotë, në sy preku të gjithë kampin. Vogëlushi ulte kokën e, qante gjithashtu. Mandej, Pirroja i zemruem e i papërmbajtun filloi t’i binte “hajdutit” të bukës, që kundërshtonte, derisa të dy vllaznit u përqafuan.

Ishte nji skenë e pabesueshme, nji ngjarje që më copëton zemrën edhe sot, sa herë që e kujtoj. Cili do të ishte fati i këtyne dy të rijve ende të parritun, në nji vend që i përbuzte, braktiste e i dënonte, me vjetë të gjata burgimi?” (f. 238-239)

Lirimi nga burgu pa liri dhe varfëria e tejskajshme 

Mbas lirimit nga burgu, Samiu niset në qytetin e lindjes me një makinë të rastit. Shkodra, tashmë ishte kthyer në qytet karantine mjerimi, ku afishet e propagandës komuniste gjendeshin kudo. Kur hyri në shtëpi, motra e njoftoi se banonin në një dhomë përdhese dhe pjesa tjetër e shtëpisë ishte e zënë nga qeraxhij, të vendosur aty nga qeveria.

I gëzuar me lot ndër faqe, se gjendej pranë familjes, ai nuk u merzit se ku banonte. Pasuria e gjithë familjes ishin 3 krevatë, një tryezë, disa karrige e divani.

Vëllai i Samiut prej disa kohe ishte arratisur nga Shqipëria., ndërsa vëllai tjetër ishte me shërbim ushtarak. Nëna e motra, shikonin Samiun, por nuk flisnin. Me kokë të ulur poshtë, nëna tha: “Nuk kemi bukë… nuk kemi triska… e motra nuk gjen punë…!”

Të nesërmen Samiu, doli për të kërkuar punë. Ai shkoi tek Zyra e Punës e ata i thanë se duhet të shkonte në Ndërmarrjen e Ndërtimit. Edhe këtu, ai ndeshet me një harbut prej Peshkopie, që i tha që të shkonte në stadium, ku do të pastronte barin e keq në pistën e vrapimit.

Dr. Samiu, shkruan: “Punojsha për bukën e gojës, e isha i gatshëm me punue për atë copë bukë edhe në sketerrë…!” Javën e dytë e caktojnë të punojë në kanalizimin e tokave të Qendrës Zooteknike. Kështu e gjeti edhe viti 1956. Atmosfera politike në Shqipëri ishte rënduar shumë.

Në Europën Lindore lëvizjet kundërkomuniste kishin gritur krye. Kështu në Hungari shpërtheu revolucioni, që kërkonte përzënien e forcave pushtuese ruse, rrëzimin e diktaturës komuniste, vendosjen e demokracisë dhe marrëdhënie me botën demokratike perëndimore.

Sigurimi në vend, kishte hartuar lista të reja arrestimesh, të elementëve që dyshoheshin se mund t’i shkaktonin trazira kundërqeveritare. Në listë figuronte edhe qytetari Sami Repishti prej Shkodre.

Lajmi i papritur, krijoi tek Samiu një ndjenjë paniku. Duhet menduar diçka, se përndryshe, ai sërisht do të binte në kthetrat e xhelatëve dhe burgjet e rregjimit të hienave. Ai, gjithnjë i shmangej provokimeve të kasnecëve të Sigurimit (fuksave), duke preferuar të përdor armen e heshtjes e gjakftohtësinë.

Repishti, caktohet si punëtor në ndërtimin e Teatrit “Migjeni”. Motra e viziton në punë e i thotë, se policia kishte ardhur në shtëpi për t’a kërkuar, duke lënë porosinë që të paraqitej në Policinë Qendrore brenda ditës. Mbas pak u nis dhe oficerët mbasi i panë adresën e vendbanimit që nuk kishte ndryshuar e lanë të lirë të kthehej në shtëpi.

“Çdo ditë e ma shumë kisha përshtypjen se, eksperienca komuniste në Shqipni, kishte marrë karakterin e aventurës, që shkelmonte logjikën e përfundimet logjike. Megjithë pretendimet fisnike se “ata” frymëzoheshin nga dëshira e largimit të miliona viktimave nga vuejtja e vorfnia, eksperienca komuniste tregonte se ata i afroheshin vuejtjes e vorfnisë, ma shumë. I mbyllun brenda burgut tragjik të komunizmit stalian, edhe nga nji mur i dytë i përpunuem me duert e veta, komunistët e pashkollem shqiptarë kishin hy në nji rrugë pa dalje. Shqipnia vorfnohej çdo ditë e ma shumë!” (f. 309)

22 gusht 1959: Lamtumirë nënë e vendlindje! 

Ishtë dita fatale për Samiun, atdhetarin e zjarrtë të vendlindjes e Shqipërisë. Me një revolver e dy bomba dore, ai së bashku me shoqëruesin u nisën drejt kufirit. Ai nuk mendonte më për rrugën e kthimit mbrapa, por përpara dhe vetëm përpara drejt shtigjeve të lirisë me çdo çmim.

Nëna, kjo krijesë e përsosur e botës njerëzore, e ndiente thellë në shpirt se edhe Samiu do të largohet nga folesa e vogël e shtëpisë, ashtu sikurse kishte bërë djali tjetër para tij.

Dy miqtë të ngushtë, studenti Muhamet Fejza e bujku Muho Sami Toshi, kishin vendosur të vdisnin, për të shpëtuar një shpirt arbërori nga dyert e Ferrit. Ata së bashku ndihmuan Samiun të arratiset, si heronj të heshtun, sot marrin bekimet e falënderimet e përzemërta nga prof. Sami Repishti.

Në vitet e mëvonshme, dy familjet Fejza dhe Toshi,[9] do të përshkohen nga kalvare vuajtjesh së bashku me familjet e tyre. Samiu, tashmë do të merrte me vete në udhët e vështira të emigracionit netët pranë sofrës së familjes së tij, kujtimet për babain, që dëshironte të shihte të gjithë rreth sofrës kur hanin darkën, të rreshtuar rreth tryezës, simbas moshës.

E dhimbshme largimi drejt dherave të huaja, jo me dëshirë por nga imponimi i kundërshqiptarëve komunistë, që kishin gjak arbëror e flisnin shqip kundër bijve më të mirë të popullit të vet. Sërisht do të rikujtojë momentet e ngrota në gjirin e familjes tek përgatiste mësimet për shkollë, kur sytë fillojshin me iu mbyllë prej gjumit, nëna, që rrinte gjithnjë me fëmijët, i merrte për dore një e nga një e i përcillte deri në krevat. “Mandej na jepte nji të puthun, ngrohtësinë e së cilës e ndiej edhe sot, e na uronte: Natën e mirë!. Na bajshim nji gjumë të ambël deri në mëngjes. Ishim të lumtun!” (f. 26)

Po kjo nënë sëbashku me vajzat dhe djalin (vëllain e Samiut) ende të pa rritur, ishin dërguar në kampin e dëbimit (internim), në Berat, e më vonë në Veliqot të Tepelenës, si ndëshkim për arratisjen e njërit vëlla jashtë Shqipërisë.

Shqetësimi i Samiut rritej çdo duke menduar sesi do t’a shtyenin mjerimin e madh të shtetit komunist familja e tij e përndjekur dhe e poshtëruar nga kampet e internimeve.

Ai në burg dhe familja pa shtëpi, mbasi shteti “demokratik” ia kishte sekuestruar të gjithë orenditë dhe e kishte lëshuar banesën e tyre qiraxhinjve të tjerë, të ardhurat e së cilës kalonin në xhepat e hajdutit – shtet. Tashmë, mjerimi, ishte ulur këmbëkryq në familjen e vjetër shkodrane Repishti, e po këndonte pamëshirë këngën e kalvarit plot mundime e vuajtje deri në palc.

Gënjeshtra, urretja, hakmarrja, terrori sistematik, që ushqehej me kujdes nga organet e Partisë Komuniste (që sapo ishte kthyer në termin qesharak e Punës) të Robërisë, në mendjet dhe zemrat e antarëve të saj, po jepte frytet e veta, mbasi viktimat rriteshin përpara oreksit të të babziturve animal, që kishte filluar zbatimin e gjenocidi të planifikuar të diktaturës së proletariatit në rrafshin fizik, moral, shpirtëror, kulturor etj., kundrejt bijve më të denjë të popullit martir shqiptar.

Kjo gjendje terrrori kundërnjerëzor, që rritej në progresion gjeometrik, e revoltonte zemrën e plagosur të shkodranit të burgosur Repishti. Ai kërkonte prej ndërgjegjës së vet gatishmërinë e momentit final të rezistencës kundërkomuniste, që ishte një kundërpeshë dhe kërkesë e domosdoshme në luftën me mbretërinë e djallit, që kishte fatkeqësisht gjak, gjuhë dhe emër shqiptari. Por gjithsesi, ai zgjodhi udhën e mbijetëses, qetësisë e gjakftohtësisë, ku Zoti i kishte dërguar Engjëllin, tek e këshillonte për më shumë durim e sakrifica sprove…

“Por, zemra e nji nëne nuk gënjehet lehtë; ajo ishte ma e ndjeshme se ftohtësia e trupit tim. Ajo dyshoi, që unë nuk kisha “nji punë në katund” e u frikësue shumë.

Po e lejsha vetëm përsëri, mbas dhjetë vjet burgimi e sidomos tashti, në ditën e pleqnisë. Pa lëshue za, më shikoi drejt në sy, e frikësueme e plot lotë.

Me trupin e lodhun nga mosha e që mezi mbahej në kambë, u lëshue krejtësisht në krahët e mi, pa shqiptue as edhe nji fjalë të vetme, që në këtë çast suprem, do të më kishte lëndue edhe ma shumë, ose dobsue vendosmeninë time me u largue.

Për nji çast, nanë e bir ishim nji e të pandamë, ndërsa motra, e dërmueme nga ajo pamje e dhimbshme, mbuloi fytyrën e njomun me lotë…

Nji tërheqje magjike më shtynte me vështrue ledhet e kalasë, e dukej sikur më shikojshin me pakënaqësi e më qortojshin: Largohu, largohu nga unë, o biri im, që nuk pranon sundimin tim mijëvjeçar.

Largohu në botën përtej, ku unë nuk të shoh përsëri… Por do të ndjesh thellësisht mallin që mundoi bashkatdhetarët tuej, akoma të lidhun me mue.

Megjithatë, nëqoftëse asht liria ajo që fitoi mbi magjinë time shekullore, shijoje tanësisht, me të gjithë gjoksin e mbushun nga frymëzimi i saj.

E, mos anko kur, në kulmin e galdimit që shpreson se të pret, nji fshamje e thellë, e dhimbshme, do të sjellë mendimin tand kah unë, kah këto ledhe të harrueme.

Atëherë, ma shumë se kurrë, do të kuptosh si duhet sa randë peshoj unë në zemrën tande, që nuk pranon shkëputjen ma shumë se shuemjen time…!” (f. 325-326)

Prof. Sami Repishti nga burgjet komuniste në Universitetin e New York-ut 

Ishte pjesëtar aktiv i rezistencës, kundër pushtuesve fashist italianë dhe nazistëve gjermanë në Shqipëri, si student, kundërshtoi diktaturën komuniste të prosa vendosur në vendin e ripushtuar të shqiponjave.

Më 1946, u arrestua dhe u dënua me 15 vjet burgim të rëndë, kryesisht për kërkesat e tij për demokraci dhe zgjidhjen e problemit dardan. Nëna, vëllai dhe motra e tij, vuajtën në kampet e internimit në Berat dhe Tepelenë.

Më 1959, u arratis në ish- Jugosllavi, ku u burgos përsëri, e mbas shumë vuajtjesh, ai emigron në SHBA (1962), ku jeton edhe sot me familjen.

Ka bërë studimet e mesme në Shkodër, dhe ata universitare në Firenze (Itali), në Paris (Francë) dhe ka dokturuar pranë Departamentit të Frëngjishtës në City University of New York në vitin 1977.

Për 25 vjet me rradhë, ka dhënë mësim në college-t amerikane.

Ka qenë kryetar i Departamentit të Gjuhëve të Huaja për shkollat e qytetit Malverne, New York, dhe pedagog i jashtëm pranë Aldephi University New York.

Në vitin 1991, është autor i më shumë se 100 studimeve dhe artikujve me tema shqiptare dhe të Drejtat e Njeriut, kryesisht për shqiptarët në ish-Jugosllavi dhe çamët, të botuar në shtypin amerikan dhe shqiptar.

Ka qenë koordinator për ish-Jugosllavinë dhe Shqipërinë, pranë Amnesty Internacional në SHBA për periudhën e vitëve 1979-1982.

Është i pari shqiptaro amerikan, që ka dëshmuar para Kongresit Amerikan për Kosovën në prill të vitit 1965, dhe ka vijuar me dëshmi të shumta para komisioneve të Kongresit Amerikan dhe njëkohsisht qendrave studimore amerikane, kryesisht për problemin kosovar.

Në vitin 1986, kërkoi hapjen e Zyrës Amerikane në Prishtinë, që u realizua me sukses në vitin 1996, dhe atë kosovar në Washington, që u aprovua nga Presidenti i 46-të i SHBA-së Mr. William Jeferson Clinton më 1993.

Që nga viti 1965, vazhdon të jetë njeri nga aktivistët më të njohur për kontaktet e vijueshme me përfaqësuesit e Kongresit, Departamentit të Shtetit dhe Shtëpinë e Bardhë, në mbrojtje të interesave të mbarë popullit shqiptar, pa ngjyra ideologjike.

Dr. Repishti, është bashkëthemelues i Lidhjes Qytetare Shqiptaro Amerikane (1986) dhe drejtor ekzekutiv (1989-1992), themelues dhe president i Kosova Relief Fund, USA., Inc. (1978 dhe sot); bashkëthemelues i American Friends of Albania dhe sekretar/arkëtar i saj (1992-1996); bashkëthemelues i Këshillit Kombëtar Shqiptaro Amerikan (NAAC, 1996) dhe president i parë (1996-1998).

Ai është antar i Bordeve drejtuese të disa organizatave shqiptaro amerikane. Vazhdon të merret me studime shqiptare dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut.

Ai është i martuar me Dianën e ka dy fëmijë një djalë Daren me profesion mjek, dhe një vajzë Ava avokate, me nipa dhe mbesa.

Lidhja dhe bashkëpunimii i prof. Repishtit me Kishën Katolike Shqiptare Zoja e Shkodrës në New York

Në një shkrim të studiuesit shqiptaro amerikane prof. Gjon Frani Ivezaj, ndër të tjera lexojmë më shumë mbi aktivitetin e pasur intelektual dhe atdhetar të prof. Sami Repishtit.

Shpesh në diasporën shqiptaro amerikane, për dekada me radhë, kanë vepruar figura të shquar, të cilët, me veprimtarinë e tyre të panderprerë atdhedashëse kanë dhënë një ndihmesë shumë të madhe çëshjes shqiptare të shtetit amë dhe në trojet e tjera etnike. Një nga këto personalitete më të ndritura të komunitetit tonë është edhe intelektuali antikomunist dhe pedagogu i Universitetit, profesori i shquar Sami Repishti, i cili, qysh kur erdhi në SHBA dhe deri në ditët tona, po punon pa u lodhur për dekada me radhë, për çështjen shqiptare në forma të ndryshme, si në tubimet e shpeshta dhe atikuj të shumtë sensibilizues për Qeverinë, Senatin dhe Kongresin Amerikan.

Kujtoj, se Profesori ynë, në çdo kohë dhe situatë, që i është krijuar mundsia, ka shkruar kujtime me ngjarje të hidhura të kohës së tij, të cilat i ka botuar në shumë revista dhe gazeta të botës shqiptare.

Ai ka qenë dhe mbetet edhe sot e kesaj dite, miku dhe bashkëpunëtori me i ngushtë e i dashur i kishës katolike shqiptare Zoja e Shkodrës në Hartsdale New York. Ata që kanë njohur nga afër këtu në New York, jetën dhe veprën e profesorit shkodran Sami Repishti, kanë ndjekur me kujdes edhe kumtesën e tij për kohën e perskeutimit të përbindshëm bolshevik, gjatë diktaturës ateisto-komuniste në Shqipëri, në harkun kohor të vitëve 1944-1990.[10]

Në një shkrim dedikuar sakrificave të klerit katolik apostolik roman shqiptar, prof. Repishti shkruante: “…. për 38 martirët e fesë katolike dhe kolegët e tyne të masakruar nga terrori komunist…. për atë madhështi të pa shkallë, që përvuejtënia falë vetëm për njerëzit e kushtuem, për atë qetësi që buron vetëm nga shpirti i qenieve njerëzore pa kërkesa, për atë hir që rrezatojnë vetëm ata që idenë e kanë afsh zemre e përpjekjen për atë ide, qellim të vetëm të jetës së tyne…. Sherbim për Zotin dhe krijesën e Ti, je që unë dëshmova gjatë viteve të burgut të përbashkët, me mirënjohjen dhe respektin tim ma të thellë!”

Ai, si një intelektual i përgatitur dhe shumë largpamës, atdhedashës dhe si një shqiptar i devotshëm, ka qenë dhe është i pranishëm në të gjitha ngjarjet kombëtare, kulturore, përkujtimore të figurave te shquara të klerit katolik dhe atdhetare, që ka organizuar vazhdimisht prej disa dekadash, Qendra Kulturore Nënë Tereza, pranë kishës katolike Zoja e Shkodrës në New York.

Gjatë kohës së vuajtjes së dënimit në burg në Shqipëri, ai ka parë nga afër me sytë e tij persekutimin e shumë figurave të shquara të klerit katolik, me të cilët ka ndarë vuatjet, kujtimet dhe mbresat e një jete shumë të vështirë, plot plagë e vuajtje në qelitë e tmerrshme të burgjeve të vdekjes, të regjimit komunist të dikatatorit Enver Hoxha.

Këto episode dhe kujtime të dhimbshme, ai i ka shkruar dhe referuar në shumë takime kulturore dhe historike, që shpesh janë mbajtur në ambientet e kishës Zoja e Shkodrës në New York.

Kështu 21 vjet më parë, ai ka mbajtur një fjalim shumë domethënës, gjatë kohës së celebrimit për konsakrimin e kishës katolike shqiptare Zoja e Shkodrës, më 25 prill 1999 në New York, kumtesë e cila më vonë u botua edhe në faqet e revistës kulturore fetare Jeta Katolike, që prej vitit 1966 vazhdon të botohet, nën perkujdesin e Qendrës Kulturore Nënë Tereza, me drejtor botues meshtarin e palodhur dom Pjetër Popaj dhe kryeredaktorin e saj Mark K. Shkreli, redaktorin Klajd Kapinova dhe Simon Vukel.

Po ashtu 19 vjet më parë prof. Sami Repishti, më 2 maj 2005, mban një fjalim në ambientet e kishës katolike shqiptare në New York, me temë: “Papa Gjon Pali II: “Mos Kini frike!”, pra, një muaj mbas kalimit të Atit të Shenjt në amshim.

Me këtë rast, ai i bën një përshkrim dinjitoz, duke e përkujtuar papën polak Karol Wojtyla, i cili ishte deri në fund një antikomunist i vendosur, një intelektual, shkrimtar (poet) dhe figurë e shquar e historisë së papatit në Selinë e Shenjt në Vatikan.

Prof. Repishti, shkruan një artikull tjetër shumë të bukur, në revistën Jeta Katolike në New York, me titull: “Surgite, Mortui! – Le të Ngrihen të Vdekurit”, një punim me ngjarje të jetuara historike, i cili, në vetvete përmban kujtime të kohës së zezë në Shqipëri, kur diktatura e protelariatit bënte kerdi (masakra) mbi popullin e pafajshëm shqiptarë.

Temat e preferuar e prof. Repishtit ishin bashkëvuajtesit e tij klerikët katolikë franceskanë dhe jezuitë, të cilët historikisht nder shekuj kanë qenë ajka e vërtetë e kombit tonë.  Këto prelatë dhe klerikë të thjeshtë të dy Urdhërave të famëshme Franceskane dhe Jezuitëve nga qyteti i lashtë i Shkodrës, vinin nga dy shkolla të së njejtës kulturë përparimtare kristiane.

Prof. Sami Repishti edhe mbas viteve 1990, është munduar të mos shkëputet nga vendlindja e tij Shkodra, duke shkruar shpesh kujtime për qytetin, impresionime dhe banorët e tij. Me shumë interes janë edhe letërkembimet e prof. Sami Repishtit, me mikun e tij të vjetër imzot Rrok Mirditen, Arqipeshkëv Metropolitan Tiranë-Durrës, i cili, disa vite më parë ka ndërruar jetë.

Leterkembimi i përket periudhës së muajve korrik-gusht të vitit 2003. Repishti-Mirdita, janë një pasuri e madhe për studiuesit, sepse aty sheh sesi dy intelektualët i trajtojne tematikat shqiptare dhe kulturore në terësi.

Mons. Mirdita e falënderon nga zemra prof. Repishtin, për vizitën që ai i bën në Selinë e Arqipeshkvisë Metropolitane Durrës-Tiranë (sot Tiranë-Durrës), në kryeqytetin e Shqipërisë. Prof. Repishti e falënderon Monsinorin, për dhurimin e librit të tij: “Për një Shqipëri me Zotin”.[11]

Prof. Sami Repishtit, për ne kudo që jetojmë është simboli i shqiptarit të madh, i atdhetarit të pamposhtur, i cili sfidoi tri diktaturat më të mëdha të shek. XX; diktaturën fashiste, diktaturën naziste dhe atë komuniste.

Ai, është shembulli i intelektualit rrallë të atdhetarit vetmitarë, i cili vuri gjithcka, pasurinë, familjen, jetën e tij për të mirën e kombit vetë Shqipërisë, që ne shqiptarët sot të jetojmë si kombet e tjera të qytetruara në paqe dhe qetësi, duke vlerësuar kontributin madhor, për mendimin tim, professor Repishti, qëndron në krye të intelektualëve dhe është krenaria e diasporës shqiptaro-amerikane.

Profesor, Sami Repishti është dhe mbeti në zemrat e të gjithë shqiptarve, simbol i genies së races sonë, intelektuali më i nderuari i të gjithë kohërave, i cili shquhet edhe si një nga polemistët ma të mprehët të kohës, e prijës i idealeve më të larta kombëtare, model i kësaj bote të qytetruar.

Ne, sot ndjehemi krenar për atë që prof. Sami Repishti i ka lënë si trashegimi kulturore, patriotike dhe shkencore shkodrane, kombit shqiptare dhe diasporës sonë në SHBA.

Botime: 

Dr. Sami Repishti, është autor:

1. “Ten Memorandum-The Plight of the Albanians in Yogoslavia”, New York, 1988.
2. “Albania in Brief”, New York, 1993
3. “Pika Loti”, Tregime Burgu, Shkodër, 1997.
4. “Kosova – 2000”, Përshtypje udhëtimi Prishtinë, 2001
5. “Nën hijen e Rozafës”, Narrative e jetueme, Tiranë, 2005

Editor:

1. Punimet e Seminarit të Parë Kulturor “Mbi Çamërinë”, New York – Shkodër, 2001
2. Breaking the Silence: “A Voice for Kosova-1968-1995”, New York, 2001

Bashkëeditor:

1. “Studiues on Kosova”, New York, 1984
2. “Albanian Language Cometencies”, Peace Corp., USA, 1992

Bashkautor:

1. “100 vjet, Lidhja Shqiptare e Prizrenit”, Roma, 1979
2. “Human Right in Yugoslavia”, New York, 1986
3. “Yogoslavia: The Failure of “Democratic” Socialism”, New York, 1988
4. “Seft – determination in Central East Europe”, Brugg, Ch, 1988
5. “Dissolution in Central East Europe”, Brygg, Ch, 1989
6. “The New Era”, Brugg, Ch, 1990 

Për veprimtarinë e tij është nderuar me: 

1. “Recognition for Human Right”, Albanian American Nacional Organization, 1986
2. “Saint Nicholas Districtive”, Albanian Orthodosx Archidiocese in America, 1988
3. “Recognition – Fighter for Democracy”, Mr. & Mrs. W. I. Clinton, kandidat – President, 1992
4. “Medalje e Artë – Pishtar i Demokracisë”, Tiranë, 1992, me Motivacionin: “Për veprimtari demokratike në Shqipëri”
5. “Urdhëri Naim Frashëri, Klasi I”, me Motivacionin: “Për veprimtari kulturore në ShBA, 1995
6. “Operation Joint Guardian – Kosovo”, Medalje dhënë nga Presidenti Dr. Ibrahim Rugova, Prishtinë, 2000
7. “Recognition Honring…”, Dhoma e Përfaqësuesve, Kongresi Amerikan, 2000, në 75-vjetorin e lindjes.
8. “Medalja e Artë – Lidhja e Prizrenit”, akorduar nga Dr. Ibrahim Rugova, Prishtinë, 2003, me Motivacionin: “Për kontributin e njashtëzakonshëm në internacionalizimin e problemit të Kosovës.”

Shënim: Shkrimi është shkëputur nga libri: ““Dritë dhe hije historike në New York” (Figura, analiza, reçensione dhe këndvështrime) New York, 2024, amazon.com barnesandnoble.org eBay.com etj.

[1] Sami Repishti, “Pika Loti” Tregime Burgu, Shtëpia Botuese “Atë Gjergj Fishta”, Shkodër, 1997, f. 15.

[2] Atë Dr. Gjon Shllaku O.F.M. (1905-1946). Françeskan i devotshëm, mendje e mprehtë dhe premtuese e letrave shqipe. Ishte drejtor i revistës zëmadhe “Hylli i Dritës” (Shkodër, 1913-1944, 1992, 2006) dhe autor i disa artikujve publicistikë me frymë kritike. Filloi mësimet në Kolegjën Françeskane në qytetin e Shkodrës, e më vonë vijoi studimet e mesme në Liceun “Illyricum”. Ai niset në Hollandë, për të studiuar për Teologji, e më vonë vijon sërisht Universitetin “Luven” në Belgjikë, gjatë viteve 1932-1936. Më 1937, diplomohet në Filozofi e Theologji në Universitetin e Sorbonës. Ka qenë për disa vjet profesor në Liceun “Illyricum”, duke dhënë lëndën e besimit, filozofi dhe gjuhën frënge. Më 10 prill 1940 albanologët më të njohur të Italisë, si: Prof. Carlo Tagliavini, prof. Matteo Bartoli, prof. Giuseppe Jr. Schiro, prof. Francesco Ercole etj., vizitojnë Shqipërinë me qëllim që të formojnë një Akademi për Studime Shqiptare. Në mungesë të pader Gjergj Fishtës o.f.m., asokohe Akademik i Italisë, i shoqëron miqtë italianë atë dr. Gjon Shllaku o.f.m. Ata shohin muzeumin e bibliotekën. Për ta pasuruar fondin e Bibliotekës së Kuvendit, hartohet një listë me libra shkencorë, kulturorë dhe enciklopeditë, listën e së cilës për Qeverinë Italiane e harton atë Gjon Shllaku. Ministria e Kulturës Italiane mahnitet për shijen e hollë të librave plot vlerë nga thesari i kulturës italiane që ka kërkuar françeskani enciklopedist dr. Shllaku. Por kishin ardhur në pushtet komunistët që nuk donin t’ia dinin për kulturën shqiptare e më pak për atë botërore… Frati i Sh’Françeskut, arrestohet në dimrin e ftohtë të vitit të zi 1945, kur ishte në shkollë pranë studentëve të vet. Qëndroi pak kohë në burg, mbasi më 4 mars 1946. Furra proletare kundërklerikale komuniste, vendos të pushkatohet sëbashku me jezuitin italian z/Provinçialin e Jezuitëve (Societta Jesus), atë dr. Gjon Faustin S.J. (1901-1947), atë Danjel Dajanin S.J. (1916-1947), semanaristin Mark Çunin (1920-1947) dhe disa pjesëtarë të tjerë, duke u akuzuar fillimisht për “tentativë për arratisje” dhe më vonë, si Kryetar i Partisë Demokristiane, por arsyeja e vërtetë dihet prej të gjithëve. Në ceremoninë e rivlerësimit të figurës së klerikut të nderuar të Shqipërisë, më 28 nëntor 1993, i jepet vlerësimi “Martir i Demokracisë”

[3] Prof. Arshi Pipa (1920-1997), lindi në Shkodër, në një familje intelektuale të këtij qyteti. Diplomohet për filozofi, në Universitetin e Firences, në vitin 1942. Ai dha mësim në Amerikë në Kolegjin e Arkansasit si profesor i filozofisë dhe më vonë si profesor në Universitetin e Minesotës, ku ligjëroi letërsinë italiane. Nga veprat e tij: “Lundërtarët”, “Libri i Burgut”, “Rusha dhe Meridiana”, “Letërsia shqiptare, perspektiva sociale”, “Letërsia shqiptare bashkëkohore”, etj. Ka kryer edhe shumë studime si: “Tipologjia dhe periodizimi i letërsisë shqiptare”, “Bisedë me Kadarenë”, “Dy libra për gjuhën dhe folklorin”, etj. Së bashku me publicistin prof. Martin Camaj ishin disidentë, që punuan në mërgim dhe që dhanë një kontribut të madh intelektual në fushën e gjuhësisë, letërsisë, filozofisë, sociologjisë dhe publicistikës

[4] Asambleja e Këshillit të Europës, më 25 janar 2006, aprovoi Rezolutën #1481, për Ndëshkimin Ndërnacional të Krimeve të Rregjimeve Totalitare Komuniste. Kjo Rezolutë, pati jehonë të madhe në botë, në veçanti në Shqipëri, e rrethin e Shkodrës, për faktin se ky rreth, prej vitit 1944-1990, u përsekutua më shumë se çdo rreth tjetër i Shqipërisë, ku u internuan 3000 persona, u burgosën për motive të mirëfillta politike 2846 të tjerë, u pushkatuan 601 persona, dhe u zhduk pothuajse krejtësisht komuniteti i klerikëve katolikë nga rregjimi komunist. Për këtë vlerësim, që i bëhet Shkodrës antike, Shoqata e Ish-Burgosurve Politikë Dega Shkodër, eurodeputetit Mr. Goran Lindblod, i dha titullin “Nderi i Qytetit”.

[5] Shtabi Operativ i “Kosmetit” i urdhëruar nga Shtabi Suprem i Ushtrisë Nacional-Çlirimtare Jugosllave, me qëllim të shpërbërjes së qëndresës në Kosovë në mars-prill 1945, mobilizon me dhunë shqiptarët, për t´i dërguar në Frontin II të Adriatikut Veriperendim të Jugosllavisë. Skenaristët e Masakrës së Tivarit, zgjedhën rrugën Prizren-Kukës-Shkodër-Tivar-Dubrovnik-Rijekë. U mobilizuan shqiptarët nga ushtria, Besiana (Podujeva), Prishtina, Kaçaniku, Ferizaji, Gjilani, Lipjani, Shtimja, Theranda, Burimi, Peja, Gjakova, Rahoveci, Sharri, Prizreni, etj. Mobilizimi i dhunshëm, tuboi qendrat e rretheve, komunale, njësi ushtarake të komanduara nga oficerë shqiptare, udhëtuan drejt qendrës së përgjithshme të kazermës ushtarake në Prizren. Mbas sistemimit, të mobilizuar çarmatosen me arsyetimin se armët do t’i marrin në Kroaci e Slloveni. U çarmatosën oficerët shqiptarë e për përcjellje u ngarkua Brigada XXVII e divizionit 46 serb e njohur për terrorizëm. Dëbimi nga kazermat e Prizrenit u bë në 3 skalione: E para, me 3700 veta u nis më 24.03.1945. Mbas 5-6 ditësh arriti në Tivar, e iu dorëzua Divizionit IX jugosllav. Gjatë rrugëtimit, u keqtrajtuan nga serbo-malaziasit. Nga Tivari u nisën në Istri. Disa ditë ndalojnë për të pushuar në ujdhesën Çiovë afër Trogirit. Gjatë kalimit me një anije të vjetër, nga ujdhesa për në Trogirë, u mbytën rreth 65 veta, prej të cilëve 29 vetë prej Kaçanikut. I dyti, me 4700 veta, u nis më 26 mars të përcjellë prej forcave të Brigadës XXVII e më 30 mars në Shkodër iu dorëzuan Brigadës X malaziase. Gjatë marshimit 4 ditor në rrugën Prizren-Zhur-Kukës-Puk-Shkodër, u keqtrajtuan, rrahën e u vranë, gjatë kohës së pushimit, kalimit të lumejve apo tentimit për të shuar etjen në burimet e ujit. Nga Shkodra nën përcjelljen e malaziasve, në mesditën e 1 prillit 1945 arritën në Tivar. Atë ditë të kobshëm rrugëve të qytetit shihej një mobilizim i ushtarëve serbo-malazez. Kolona ndalon në qytetet me urdhër për të pushuar e ndërkohë ndodhë një ekses në mes rojës dhe 4 shqiptarëve, të cilët, u penguan të pinë ujë në një krua. Nga ky konflikt ushtarët e urdhëruar derdhin një breshëri plumbash vrastare mbi trupAtë e shqiptarëve. Dëshmitari Azem Hajdini, i mbetur gjallë kujton: “…ne ishim në 4 kolona, në gjatësi 5 – 6 km, …me duar të lidhura mbi kokë. Pas pak na kanë urdhëruar të ecim drejt një ndërtese të madhe 3 katëshe “Monopoli i duhanit”, me sipërfaqe 300m katrorë e me oborr të rrethuar. Ajo ishte e rrethuar në 3 anët me kodra shkëmbore, kurse oborri i rrethuar me mure të larta e rrethime të hekurt. Në hyrje të oborrit, ishin 10 – 15 ushtarë me shufra hekuri godisnin në kokë, gjoks apo në shpinë çdo njërin prej nesh.” Nga goditjet mbetën vdekur 100-150 veta. Mbas futjes brënda në ndërtesë (1000 vetë) dhe brënda oborrit të rrethuar me mure (2200-2500 veta) e një pjesë të mbetur në rrugë para oborrit, rreth orës 14:00 ata do të sulmohen nga të katër anët. Shtihej me të gjitha llojet e armëve: pushkë automatike, mitralozë, mortaja, bomba dore, revole etj. Për një orë masa e grumbulluar në ato hapsira nuk mbeti në këmbë. Oborri e sheshi u shndërrua në lumë gjaku që i ngjante një kataklizme të vërtetë, ndërtesa u shndërrua në gërmadhë, me qindra kufoma brenda saj. Masakrës i shpëtuan ata që u gjendën në ndërtesë e ndonjëri, që kishte rënë në tokë para se të filloj sulmi. Kufomat e vrarë mizorisht natën e 1-2 prillit u bartën me qerre e u hodhën në det për t’u zhdukur nga vendi i krimit. Më 1 Prill 1945 u vranë e u masakruan rreth 1700 shqiptarë, ndonëse nga kujtimet e dëshmitarëve që përjetuan masakrën del se ky numër ishte më i madh. Skalioni III me 2700 veta prej Prizrenit, u nis më 27 mars 1945 të shoqëruar nga Brigada XXVII. Gjatë rrugëtimit të mundimshëm, për mungesë ushqimi e higjienës dhjetra shqiptarë u sëmunë nga tifoja vdiqën. Më 1 prill gjatë kalimit të lumit Buna, u përgatit një incident ku u vranë disa vetë. Në mbrëmjen e 2 prillit grupi arriti në Tivar e iu dorëzua Divizionit IX dalmatin. Nga Tivari me anije u transportuan në Dubrovnik, ku u vendosën në disa objekte me drejtime të ndryshme. Një grup prej 800 vetë, që ishin vendosur në një depo baruti, në mëngjes u gjetën të ngulfatur nga një lloj helmi e shumica gjetën vdekjen. Në prill 1945, janë nisur tri skalione të tjera në këtë front. Skalioni I, me 1506 vetë, nga Prizreni për në Tivar u nis më 19 Prill i shoqëruar nga repartet e Batalionit I i Brigadës XXVI e Kompanisë së Zbulimit të Divizionit 46 serb (K.Z.D.). Skalioni II me 2601 vetë u nis më 20 Prill nën mbikqyrjen e Brigadës XXV e K.Z.D. 46 serb. Ndërkaq, më 24 Prill u nis skalioni i tretë me 1216 veta i përcjellur nga Brigada XXVI. Nga këto shifra rezulton se gjatë Prillit janë mobilizuar 5323 shqiptarë, ndërsa pushteti serb dallon vetëm 4300 veta. Skalionet u dorëzuan në repartet e Armatës IV jugosllave, me anije u dërguan në vija të frontit në Slloveni e Kroaci prej nga qindra shqiptarë nuk do të kthyen kurrë më. Në mars-prill 1945, përmes rrugës Prizren-Kukës-Shkodër-Tivar (për në Frontin e Adriatikut) janë deportuar 16.423 shqiptarë nga Kosova, kurse rreth 4600 të tjerë u dërguan nga viset shqiptare në Maqedoni. Ndërkaq, në janar 1945 për në Frontin verior (të Sremit) janë mobilizuar 18.500 vetë në përbërje të Brigadave të “Kosmetit” dhe 5000 të tjerë nga Maqedonia. Në janar-prill 1945, janë mobilizuar dhunshëm 44523 vetë nga Kosova e viset tjera etnike për në frontet e Sremit e Adriatikut. Shih, Sheradin Berisha, “Kufomate shqiptarëve hidheshin nga qerret në det” (50-vjetori nga Masakra e Tivarit), Revista “Kuvendi”, Viti VI i botimit, Michigan, USA, Maj, 2006, f. 132-139.

[6] Selfixhe (Ciu) Broja, “Tallazet e Jetës” T: Globus R 1998, Tiranë, f. 344.

[7] Atë Ciprijan Nika O.F.M. (1901-1948). Lindi në Shkodër. Ai studimet e para i kreu në vendlindje, ndërsa shkollën e lartë e përfundoi në Austri, kurse në Romë u shugurua si meshtar. Frati i kulturuar u laurua për Filozofi e Teologji. Në moshë të re spikat, spikati përvujtëria e një françeskani me konop e zhgun dhe sandalet e thjeshta të Sh’Françeskut. Ishte një njeri të cilit Pronvinca Françeskane në Shkodër i besoi drejtimin qysh në moshë të re. Falë kulturës së pasur përparimtare, ishte bashkëpunëtor i ngushtë i revistës “Hylli i Dritës” (1913), duke trajtuar probleme filozofike. Frati shqiptar, bënte pjesë në elitën e prelatëve të shquar shqiptarë, si: Atë Gjergj Fishta o.f.m. (1870-1940), martiri atë Anton Harapi o.f.m. (1888-1946), atë dr. Donat Kurti o.f.m. (1903-1983) etj., kur Proviançial i Françeskanëve të Shkodrës ishte atë Mati Prennushi o.f.m. (1882-1946). Asokohe guardian i Françeskanëve të Shkodrës ishte atë Çiprian Nika o.f.m., që sëbashku ndanë bukën, vuajtjen, martirizimin e deri vdekjen më 11 mars të vitit 1948. Ilir Bali, kujton se Atë Çiprijani, në qelinë e vogël të burgut komunist në Shkodër, qëndroi me dinjitet, si një frat i heshtur, i ulur në gjunjë me uratë në duar të bashkuar mbi parzëm, krye ulur, sytë gjysmë të mbyllur e buzët që nuk lëshonin zë, mezi dallohej në gjysëmëterrësirën e ftohtë të banesës së përkohshme… shikoj fratin, që për shumë ditë me rradhë, po më lehtëson me frymën e shpresës, e me mbushë me shpirtin e qëndresës. Ai iu bashkua vargut të gjatë të martirëve të Shën Françeskut. Tashmë Selia e Shenjtë, e ka shpallur Martir elteri të Kishës Katolike. Nga 40 martirë shqiptarë, të vrarë apo zhdukur në burgjet e diktaturës komuniste (1944-1990), 38 prej tyre fatmirësisht u shpallen Martir të Kishës Katolike.

[8] Makensen Bungo, “Këneta e vdekjes”, roman (fiction), Botues “Phoenix”, Shtypshkronja “Maluka”, Tiranë, 1996.

[9] Klajd Kapinova, “Jeta dhe martirizimi i Hamid Toshi (Saiti), i rënë si parashutist në Shqipëri”, (Dossier), “Illyria”, The Only Albanian-American Newspaper, August 26-29, 2005, Volume 15, #1474, p. 26-27.

[10] Prof. Gjon Frani Ivezaj, “Kush është profesori Sami Repishti i Universitetit Adelphi të New York-ut?”, Dorëshkrim, New York, 2024.

[11] Po ai, po aty.