Botim i një fjalësi të veprës letrare të Martin Camajt, obligim profesional e intelektual

Gjatë verës së vitit 2021, me dy kolegët tanë: prof. dr. Begzad Baliu dhe prof. dr.Petrit Kotrri, me të cilin kishte një lidhje të mëhershme prof. Begzadi, u pajtuam që të bëjmë një punë, sado modeste që të jetë ajo – të hartojmë një Fjalor të veprës letrare të Martin Camajt, ku objekt kërkimesh tona, në këtë vepër, do të jenë një dorë fjalësh, të cilat për nga prejardhja historike, dialektore, kulturore apo letrare përfaqësojnë zë më vete në krijimtarinë letrare të Martin Camajt. Përzgjedhja e tyre nuk është e rastit, përkundrazi, sikundër është vënë re nga studiuesit e gjertanishëm, ato përfaqësojnë të folmen e vendlindjes a të krahinës etnografike nga vinte ai, gegërishten përgjithësisht dhe forma a trajta të reja të krijuara nga ai, sakaq një korpus fjalësh të tjera të shqipes e të përdorura nga Camaj në veprat e tij letrare, përbëjnë fjalët e njohura që nga Buzuku e deri më tashti dhe një numër fjalësh, të ndeshura në veprat letrare të Camajt, të cilat janë fjalë të huazuara nga gjuhë të ndryshme të popujve ballkanikë ose evropianë. Fakti që ai “Nis në mënyrë autodidakte njohuritë e para në shkrim e lexim shqip dhe matematikë” në vendlindjen e tij, e pastaj, thellon dijet e tij në fusha të ndryshme, në disa qendra studimore ballkanike: Shkodër, Beograd, Sarajevë, ose edhe në ato perëndimore: Romë e Munih, nuk mbetën pa lënë gjurmë në kulturën e as në fjalësin e tij.

Camaj, sikundër dihet, lindi në Temal, më 13. 7. 1927, në një nga zonat më epike të Veriut të Shqipërisë. Dhjetë vitet e para i kaloi në vendlindje, pa shkollë, pa kushte jetese, pa tokë të punueshme dhe pa perspektivë. Në vitin 1935 me ndërmjetësimin e priftit të zonës Camajn e dërgojnë në Kolegjin Jezuit në Shkodër, por pavarësisht rezultateve të mira, mësimet e tij ndërpriten për shkak të mbylljes së Kolegjit në vitin 1946. Pas Luftës së Dytë Botërore në fshatin Prekallë, themelon shkollën fillore, në të cilën mbante edhe mësim për fëmijët e fshatit, por me të mësuar për ikjen e një grupi antikomunistësh në Jugosllavi në krye me At Daniel Gjeçajn, ai i bashkohet atij grupi dhe largohet nga Shqipëria. I etur për mësim e shkollë, Camaj ndërkohë mbaron një kurs mësuesie në Pejë dhe pastaj punon mësues një vit në Tuz të Malit të Zi (1949-1950).

Me personalitetin e tij, ai ka dëshmuar rrugën e formimit të një shkrimtari dhe dijetari të vërtetë, duke nisur nga arsimimi dhe edukimi që mori në Kolegjin e famshëm Saverian në Shkodër, nga studimet që bëri në Beograd (1949-1955), ku studio sllavistikë dhe ballkanologji, duke marrë bazat e formimit gjuhësor te indoevropianisti dhe albanologu i njohur i asaj kohe, prof. Henrik Bariç, në Sarajevë, ku zgjedh tezën e doktoraturës mbi “Mesharin” e Gjon Buzukut, për të vazhduat më pas në Universitetin e Romës dhe duke punuar disa vjet si mësimdhënës i shqipes në Katedrën e gjuhës shqipe në Romë, i ndihmuar dhe i nxitur sidomos nga Ernest Koliqi. Në fillim të viteve ’60, Camaj shkon në Munih, ku mori përsipër lektoratin për shqipen në Universitetin e Munihut. Më 1971, ai emërohet “Profesor” për albanologjinë në këtë universitet, duke përfaqësuar për një kohë të gjatë të vetmen degë mësimore dhe kërkimore albanologjike në të gjithë hapësirën gjermanishtfolëse, ku ishte e mundur mbrojtja e doktoratave nga fusha e studimit të gjuhës shqipe. Si një studiues i pajisur me dije të gjerë e të thellë, Camaj kishte edhe shumë aktivitete të tjera të rëndësishme profesionale e shkencore.

Vepra gjuhësore e Martin Camajt dëshmon për hulumtimin dhe studimin e thelluar që i bëri ai gjuhë shqipe. Punimet e tij rrokin fusha të ndryshme të shqipes, por kryesisht përfshijnë ato të gjuhës së shkruar, të historisë së gjuhës shqipe, të dialektologjisë, veçanërisht të të folmeve të arbëreshëve të Italisë, të historisë së gjuhësisë etj. Si gjuhëtar i fushës kërkimore diakronike dhe sinkronike dhe si filolog përshkrues, Martin Camaj e shqyrtonte pasurinë leksikore të shqipes në drejtime të ndryshme, duke treguar historikisht lidhjet e qëndrueshme midis formave gjuhësore të vjetra dhe të reja.

Se ishte një studiues i shquar i gjuhës shqipe e letrar i madh, le të na mjaftojë edhe konstatimi se Martin Camaj ishte dhe mbetet figurë e shquar e gjuhës dhe e letërsisë shqipe – figurë poliedrike, “shkrimtar i lartësive”, siç e ka quajtur Ismail Kadare. Në një kohë kur vepra e tij nuk publikohej në Shqipëri, studiuesit dhe albanologët e huaj, sidomos rrethi i Munihut për studimet e Europës Juglindore, kanë njohur e vlerësuar tek Martin Camaj një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të studimeve albanologjike të dhjetëvjeçarëve të fundit të shekullit të kaluar.

Martin Camaj vazhdoi jetën akademike në Munih të Gjermanisë deri në vitin 1990, e që pas dy vitesh, pa i mbushur të 67-tat, vdes në këtë qytet gjerman, më 13. 3. 1992. Jemi të bindur se, Martin Camaj, me punën e tij të palodhur, me talentin dhe përkushtimin e lëvrimit dhe studimit të gjuhës shqipe, si shkrimtar me vlera të shquara, gjuhëtar dhe albanolog me emër, do të mbetet gjithmonë i nderuar dhe i respektuar në kujtesën e kombit shqiptar.