Çfarë bënte Goran Bregovici në Selanik në vitin 1999?

„Lufta ësht (kështu diçka): përnjëherësh njerëzit bëhen ose shumë më të mirë, ose, prapritmas, më të këqij, ose më të ndryshëm nga çfarë kam pritë.„ – thotë Goran Bregovići në një intervistë të tij televizive në Beograd (2018), duke i kujtu kohët e luftës në Jugosllavi.

Ironikisht, kjo gjë e njëjtë vlen edhe për vetë Bregovićin. Unë, në rini, kam dëgju këngët e „Bjelo Dugme”-s dhe mundem me thënë lirisht që, më vonë, këndimi i një kënge shqipe nga ata më ka shtu nderimin për këtë grup, pa marrë parasysh se për ç’arsye e kanë bë këtë. Ky ësht edhe shkaku që kam pritë që Bregovići, gjatë kohës së luftës, të dëshmohej si „më i mirë“. Këto kanë qenë pritjet e mia. Pra, edhe për të, sikurse për çdo banor të Jugosllavisë së dikurshme, lufta, deshëm-s’deshëm, u bë faktor përcaktues dhe shkak për me u bë ose „më i mirë“, ose „më i keq“. Çfarë ndodhi me Bregovićin? Çfarë e bëri atë lufta: më të mirë apo më të keq?

Për fat të keq, disa të dhëna tregojnë se aj u bë më i keq. Dhe këtë e thom me dëshprim. Më të keq në kuptimin që jo vetëm nuk ishte neutral, çfarë po përpiqet të paraqitet sot, por u rreshtu në anën e klerofashizmit serb. Në përcaktimet e këtilla antinjerëzore nuk mundesh me u ndy dy herë. Ësht si lumi i Heraklitit: në të lahesh vetëm në herë. Njëfarë paqe me veten mundet me ardhë me pendesën, me rishikimin e një veprimi të kaluar të gabuar dhe me kundërshtimin e hapur e të çiltër të këtij veprimi, duke kërku falje publike dhe duke u angazhu në drejtimin e kundërt. Deri sot, fatkeqësisht, Bregovići nuk e ka bë këtë.

„E takova Radovan Karadžićin, i cili ka qenë profesor në fakultet dhe e kam dëgju tue i recitu poezitë e tij në mbrëmjet letrare.“ – tregon në këtë intervistë Goran Bregovići. „Karadžićin e kam  taku në recepcionin e hotelit. E kisha shok bodigardin e tij (e Karadžićit), sepse kemi qenë bashkë në skijime.

Pra, dy personazhet e dialogut e dijnë se për çfarë flasin. Bregovići pyet „Si qëndron ÇËSHTJA/PUNA JONË“. Dhe Karadžići e kupton drejt pyetjen dhe thotë: „Po FITOJMË njëqind për qind.“ Pra, ti dhe unë, „po fitojmë“ „çështjen TONË“.

Një pyetje e stilit „cosa nostra“, „naša stvar“. Kur thuhet „çështja/puna jonë“, mendohet në një „çështje/punë“ që Karadžići dhe Bregovići e kanë të përbashkët, qysh e tregon përemri pronor „naša“ (jonë/a). Në serbokroatisht do të kishte një kuptim neutral nëse pyetja do të ishte „Kako stoji stvar?“ („Si qëndron çështja/puna?“), pa përcaktu me përemën pronor nëse ësht „jona“ apo „jotja“. Një shprehje më e zakonshme se të dyja këto ka mujtë me qenë: „Kako stoje stvari?“ (Si qëndrojnë punët? Me kuptimin „Si është situata (në përgjithësi)?“). Natyrisht, e dij se Bregovići s’ka pasë as guxim me e pyetë Karadžićin: „Kako stoji vaša/tvoja stvar?“ (çështja juaj/jote“), por pyetja në stilin „naša stvar“ lë shumë për të dëshiru nga një artist që pretendon me qenë neutral.

Jemi në kohën kur Greqia gjatë luftave në Jugosllavi përcaktohet krejtësisht me qenë në anën e klerofashizmit serb. Përveç përkrahjes mediale, qeveria greke ndihmon fushatën luftënxitëse dhe vetë luftën e Miloševićit në të gjitha fushat, kudo ku mundet. Në këtë fushatë të një Aleance të Pashenjtë, (qysh e qun autori grek Takis Michasi) të „vëllazërisë ortodokse“ hyjnë edhe artistët, muzikantët, piktorët, letrarët. Prapa të gjithëve, natyrisht, qëndron si frymëzuese Kisha Ortodokse Greke, e cila luftën e NATO-s kundër Serbisë e cilësonte si përpjekje  të Perëndimit „për me zhdukë ortodoksizmin“. Se sa ishte kjo situatë e nderë dhe sa ia kishte nevojën Serbia Greqisë tregon fakti se Miloševići në atë kohë doli edhe me idenë e një federate Greqi-Jugosllavi. Pra, aleanca klerofashiste greko-serbe në këtë kohë ishte në kulmin e vet.

E ne në Greqi kishim vetëm shpirtmadhin, mendjendritunin, shqiptarin tonë, Aristid Kolën, i cili bënte luftën e vet të vetmuar prej luani nëpër mediat greke, për me mbrojtë çështjen shqiptare, për me e mbrojtë Kosovën. (Për këtë gjë u desh të ballfaqohej edhe nëpër gjyqe me grupe klerofashiste greke. A ka ndonjë bust apo përmendore të këtij burri të madh shqiptar diku në parkun e Tiranës apo gjetiu? A ishte Aristid Kola kundër paqes dhe dashurisë mes popujve?)

Në këto rrethana të rënda e kritike, me palë të përcaktuara qartë, asnjë artist nuk mund të arsyetohet me „neutralitetin“ e tij, me frazat boshe „arti bashkon popujt“ etj. Bregovići, pa dyshim, nuk ësht kriminel. Dhe nuk duhet të shihet si i tillë. Por, Bregovići nuk ësht as engjëll, ashtu çfarë dëshiron të paraqitet sot. Aj, në mënyrë indirekte dhe direkte, e ka përkrahë ideologjinë klerofashiste dhe gjenocidale serbe. U vu në anën e kësaj ideologjie vrasëse me atë që aj dinte më së miri, me muzikën e tij. Dhe një nga faktet më të mira për këtë ësKjo shpjegohet mirë në librin e studiueses, Ruža FOTIADISI, për demonstratat antiamerikane dhe anti-NATO – do të thotë, në thelb, antishqiptare – në vitin 1999 në Greqi, kohën kur NATO-ja bombardonte Serbinë për shkak të gjenocidit klerofashist serb kundër shqiptarëve dhe vëllazërinë e solidaritetin e ekstremistëve grekë dhe serbë në këtë kohë.ht pjesëmarrja e tij në një koncert antishqiptar e anti NATO në Selanik, në një fushatë të organizuar dhe në përkrahje të klerofashizmit serbo-grek.

Por grekët nuk u ndalën me kaq. Paramilitarë grekë shkuan vullnetarisht në Bosnjë dhe iu bashkuan ushtrisë klerofashiste serbe, e ashtuquajtura, “Garda Vullnetare e Greqisë”. Atje ata ngritën edhe flamurin grek. A e dini në cilin qytet e ngritën flamurin? Pikërisht në Srebrenicë. (shih foton) Aty ku klerofashistët serbë kryen masakrën më të tmerrshme pas Luftës së Dytë Botërore në Europë, aty ku kryen Gjenocidin e Srebrenicës.  Bile, gazetari grek, Takis Michasi, në shkrimet e tij në atë kohë pohonte se këta vullnetarë grekë kishin marrë pjesë drejtpërdrejt në këtë masakër të myslimanëve boshnjakë.

Klerofashistët serbë gjetën mbështetje te disa qarqe greke edhe në fushën e muzikës, ku prijatar i kësaj fushate proserbe e antishqiptare ishte këngëtari i popullarizuar, Giorgos Dalarasi. Aj organizoi manifestime e koncerte të „paqes“ në përkrahje të klerofashizmit serbo-grek, duke mbajtë koncerte herë në Beograd e herë në Athinë e Selanik. Në Selanik, krah tij u gjet personazhi që ësht ftu me marrë pjesë, me lejen e kryeministrit të Shqipërisë Edi Rama, në Festivalin e Birrës në Korçë, zoti Goran Bregovići. Rastësi?

Pra, Bregovići, me gjithë origjinën e përzier kombëtare, me babën kroat e nënën serbe dhe, në anën tjetër, me bashkëshorten myslimane të Bosnjës, mori pjesë në një koncert anti-NATO, – dmth. antishqiptar e antiperëndimor – duke i dalë në krah agresorit, klerofashizmit serb, dhe jo viktimave, dmth. shqiptarëve. Kjo tregon se aj nuk ishte as neutral, as vetëm „artist“. Mund të mos ishte në anën e kroatëve e të boshnjakëve. Fundi i fundit „neutraliteti“ absolut, nuk ësht vetëm frikë dhe qyqarllëk, por edhe protestë kundrejt të gjithëve. Por, Bregovići, në asnjë mënyrë, nuk u desh të lejojë vetes të gjendej në anën e serbëve. Me asnjë gjest, me asnjë fjalë, me asnjë veprim.

Fatkeqësisht, kjo nuk ndodhi. Edhe kur u përcaktu me marrë pjesë në një koncert antishqiptar dhe pro një agresori që shkaktoi katër lufta në Jugosllavi, Bregovići asnjëherë nuk ka kërku falje dhe asnjëherë nuk ka organizu një koncert për viktimat myslimane boshnjake e shqiptare që pësuan më së shumti, për me tregu pendesën e tij të mirëfilltë.

Pjesëmarja e tij në këtë koncert, besoj, ësht përgjigje e mjaftueshme për qeniet e mjera që pallin gomarllëqe si „muzika është art dhe nuk duhet të përzihet me politikën“ apo shpurdhin nga një naltësi idiotike, sikur janë autoritete morale, frazat „duam fakte“. Dumfaktistët, natyrisht, paraqesin pjesën edhe më të mjerë të kësaj maskarade antishqiptare. Nëse Bregovići mori pjesë në Selanik kundër NATO-s, kundër shqiptarëve, për shkak se lakmonte paratë (gjë që e pohon në një intervistë të vitit 1999 për televizonin „Mega“ të Greqisë) apo për çfarëdo arsye tjetër, dumfaktistët e bëjnë këtë vetëm për t’u dukë ma nalt se ata që kërkojnë që të ruhet një nivel dinjiteti e solidariteti jo vetëm kombëtar, por edhe njerëzor.

Për me ua kthy me të njëjtën masë këtyre gërdallave morale, dumfaktistët tash duhet gjetë një koncert të organizuar kundër klerofashizmit serb, kundër gjenocidit që ka shkaktu kjo ideologji, në të cilin të ketë marrë pjesë Bregovići. Në të kundërt, ata do të mbeten me dangë edhe më të zezë morale se Bregovići vetë, sepse shesin mend mbi kobin dhe fatkeqësinë e të tjerëve, bile duke akuzu ankuesit dhe viktimat që po e teprojnë me ankesat dhe pakënaqësinë e tyre.

Në fund, debati për pjesëmarrjen e Goran Bregovićit nuk do të duhej me u pa si „zjarmi nacionaliste“, si „verbëri e turmave“, ashtu qysh u interpretu nga disa të pamend, por më shumë si një shans për vetë Bregovićin që të rimendojë veprimet e veta të dikurshme dhe të reflektojë për to. Ky do të mund të ishte një rast i artë dhe i rrallë për të që të lahej në lumin Jordan të ndërgjegjes së tij.

* * *

Pjesë nga libri i Ruža FOTIADISIT „Freundschaftsbande – Griechisch-serbische Geschichts- und Gegenwartsdeutungen vor dem Hintergrund der jugoslawienkriege 1991-1999“, Gottingen, 2021 fq. 250-253

„“Shtypi i Beogradit, nga ana tjetër, ia përcolli publikut lajmin e protestave anti-NATO dhe antiamerikane dhe raportoi intensivisht për akcionet e shumta solidare në favor të popullatës serbe.

Pasi Beogradi e njohu Republikën e Maqedonisë me emrin e saj kushtetues në 1996 dhe raportimi kishte qenë më pak “i përzemërt”, aj shënoi përsëri në 1998 si pjesë e përkeqësimit të krizës së Kosovës.

Fokusi kryesor ishte gjithmonë refuzimi i çdo ndryshimi të kufirit nga qeveria greke.

Me rastin e vizitave të Ministrit të Jashtëm Theodoros Pangalosi në Beograd në mars të vitit 1998 dhe në shkurt të vitit 1999, gazetat dolën me tituj “Greqia kundër separatizmit” dhe “Respekti për sovranitetin dhe unitetin territorial të Republikës Federale të Jugosllavisë”.

Garancitë e Pangalosit se pavarësia e Kosovës përjashtohej absolutisht si mundësi dhe se Athina refuzonte stacionimin e trupave ndërkombëtare u interpretu si mbështetje për regjimin e Beogradit.

Një delegacion i anëtarëve të PASOK-ut siguroi se ata do të informonin publikun grek për “makinacionet e errëta” të NATO -s pas kthimit të tyre.

Këngëtari i mirënjohur grek Giorgos Dalarasi performoi në Sheshin e Republikës në qendër të Beogradit në fillim të prillit 1999, ku u ngrit një skenë koncertesh gjatë ndërhyrjes së NATO-s.

Në një transmetim special të programit grek »Reportazh pa kufij« (»Reportaz choris synora«), të cilin prezantuesi Stelios Kouloglou e transmetoi drejtpërdrejt nga Beogradi më 8 Prill 1999, Dalarasi u shfaq menjëherë pas koncertit. Ai theksoi se ai dhe kolegët e tij kishin udhëtu për në Beograd për me e vënë një shenjë paqeje dhe jo për të mbështetë “një person apo një regjim”. Aty aj dënoi edhe sulmet ajrore si veprim në kundërshtim me ligjin ndërkombëtar, por i vendosi ato në kontekstin kritik të globalizimit të “Rendit të Ri Botëror” (ose “Rendit të Ri të Gjërave”).

Përveç kësaj, një ditë më parë, më 7 prill 1999, një ndeshje miqësore midis klubit të futbollit të Athinës “AEK” dhe “Partizan Beograd” ishte zhvillu në kryeqytetin jugosllav në shenjë mbështetjeje. Nga ana e tyre, korrespodentët grekë që ishin vendosur në Beograd gjatë intervenimit të NATO-s, raportuan me bashkëdhembshuri të shtuar për “shpirtin e pathyer të rezistencës së serbëve” dhe për shkatërrimin e shkaktuar nga bombat e aleancës ushtarake perëndimore – ndërsa, për viktimat shqiptare thuhej se nuk mbeti vend për t’i zënë në gojë.

Edhe pas përfundimit të sulmeve ajrore dhe luftës së Kosovës, delegacionet nga Greqia përcollën “solidaritetin e pandërprerë” të popullit grek me serbët me rastin e vizitave të tyre në Beograd: “Populli grek do të na dënonte po të mos kishim mbështetë serbët, ” deklaroi kryebashkiaku i Korfuzit Chrysantos Sarlis në një intervistë me «Politika» në shtator të vitit 2000.

Më gjerësisht, është raportuar detajisht edhe për refuzimin e Sarlis, me i dhënë NATO -s një leje ankorimi dhe aterrimin e anijeve dhe të avionëve të saj, si dhe për demonstratat masive me 27 prill 1999, në Korfuz.

Perëndimi vazhdon të përpiqet të ushtrojë presion për të ndryshuar opinionin publik në Greqi kundrejt Serbisë, por marrëdhënia greko-serbe bazohet në një “miqësi të madhe dhe tradicionale”, theksonte Sarlis.

Sipas fjalës së urtë që miku i mirë njihet në ditë të vështirë, ai i siguroi serbët dhe presidentin Miloshevici që do ta kenë mbështetjen e tij.

Në studimin e tyre krahasues mbi qëndrimet ndaj luftës së Kosovës, të cilat ata i kryen në bazë të bisedave të përditshme me banorët në Patras dhe Shkup, Keith Browni dhe

Dimitrios Theodossopoulosi interpretojnë diskurset që mbivendosen në të dy vendet si një mënyrë për të kuptu realitetin në të cilin ndjenja e margjinalizimit dhe të perceptimi të shpërfilljes së vetes krijon një bazë për shfaqjen e formave të reja të solidaritetit.

Në rastin e Greqisë u tregu gjithashtu se si në këtë pyetje “të gjitha klasat shoqërore dhe përkatësitë politike ishin jashtëzakonisht në harmoni me njëra-tjetrën”:

»Ato u ngatërruan në diskutime për prodhues të dyshimtë të armëve, politikanëve me interesa të fshehta ekonomike, zilisë amerikane për Europën dhe për penisin presidencial, për me kriju një vizion të marrëdhënieve ndërkombëtare si një tërësi komplekse, të nxitur nga forcat e historisë, që hap shtigje në vazhdën e saj. “

Kjo dukurim, e përshkruar gjithashtu nga Tsatsanisi, i formimit të një “blloku kundër globalizimit bazu në mendësi nacionaliste që përshkon përçarjen solide të së majtës dhe djathtës, që mbizotëroi politikën greke në periudhën e pasluftës”, të kujton fuqishëm vlerësimin e Zoran Mutićit se e djathta greke kishte mbështetë regjimin e Miloševićit në bazë të bindjeve ortodokse, ndërsa e majta e shihte atë si formë të rezistencës kundër imperializmit në Perëndim.”

Fusnota:

207 Giorgos Dalaras sto Veligradi (Reportaz choris synora, moderation:Stelios Kouloglou), April 8th, 1999, available at https://www.youtube.com/watch?v= ok3xDqi74tQ.