Nga Andrei Kolesnikov
Publikuar më 22 gusht 2023
Botuar në foreignaffairs.com
Më 17 qershor 2023, presidenti rus Vladimir Putin organizoi një ceremoni të veçantë në ujore të Shën Petersburgut për të shënuar përvjetorin e tre flamujve: flamuri i Federatës Ruse, i njohhur ndryshe si trengjyrëshi i Pjetrit të Madh, i shpalosur zyrtarisht në 1693; flamuri perandorak rus, i prezantuar nga Car Aleksandri II në 1858; dhe Flamurin e Kuq, çekiç dhe drapër i Bashkimit Sovjetik, i adoptuar nga shteti sovjetik 100 vjet më parë dhe më vonë i përdorur nga Joseph Stalin. Putini e pa ngjarjen nga një varkë teksa Filarmonia Kombëtare dhe Kori Shtetëror i Shën Peterburgut performonin himnin kombëtar, i cili, falë një ligji të miratuar nga Putin në vitin 2000, ka të njëjtën melodi si homologu i tij i kohës së Stalinit. Riti i shëmtuar u shpalos para kullës Lakhta Center, ndërtesa më e lartë e vendit, si dhe selisë qendrore prej 1.7 miliardë dollarësh të Gazprom, kompania shtetërore e gazit që është bërë një tjetër simbol vendimtar i Rusisë së Putinit.
Në disa aspekte, zgjedhja e flamujve nuk ishte befasuese. Që nga nisja e “operacionit special ushtarak” të Rusisë në Ukrainë në shkurt 2022, imperializmi nacionalist stalinist është bërë ideologjia de fakto e regjimit të Putinit. Car Pjetri I, i cili u vetëquajtur si perandori i parë i gjithë Rusisë pas fitores së tij në Luftën e Madhe Veriore në 1721, dhe Aleksandri II, i cili ishte perandor i Rusisë, mbret i Polonisë dhe duka i madh i Finlandës, janë të lidhur ngushtë me aspiratat e perandorisë Ruse. Dhe Putini ka theksuar se Bashkimi Sovjetik – veçanërisht në triumfin e tij mbi Gjermaninë naziste në Luftën e Dytë Botërore, kur Stalini i bëri thirrje nacionalizmit dhe jo marksizmit për të konsoliduar mbështetjen dhe për të mbledhur popullsinë – e kreu fatin perandorak të Rusisë me një emër tjetër. Sigurisht, Putini nuk i është referuar hapur Stalinit ose nuk e ka deklaruar veten trashëgimtar të Stalinit. Por për më shumë se një dekadë, Kremlini e ka paraqitur periudhën staliniste si një epokë madhështie në të cilën traditat perandorake respektoheshin dhe vlerësoheshin me vlerat kombëtare. Dhe së fundmi, në gjuhën e tij të pushtetit dhe intolerancën e tij ndaj mospajtimit, Putini i ngjan Stalinit në fazën e tij të fundit në fund të viteve 1940 dhe fillim të viteve 1950.
Megjithatë, dy carët dhe Stalini e shihnin gjithashtu perandorinë si një mjet për atë që ata kuptonin se ishte një shtet modern. Në fillim të shekullit të tetëmbëdhjetë, Peter huazoi risitë perëndimore, duke përfshirë përparimet në ndërtimin e anijeve dhe teknologjitë e tjera, dhe idetë perëndimore rreth menaxhimit të qeverisë dhe madje edhe stileve të veshjes. Një shekull më vonë, Aleksandri hoqi robërinë dhe kreu reforma progresive gjyqësore të ndikuar nga shembujt evropianë. Sa i përket Stalinit, në vitet 1930 ai shtyu për industrializimin e stilit perëndimor dhe zhvillimin e ri, edhe pse e transformoi marksizmin, një ideologji moderne evropiane, në marksizëm-leninizëm sovjetik me koston e jetëve të panumërta njerëzore. Në të kundërt, hapja e Putinit ndaj Perëndimit ishte jetëshkurtër, pak a shumë përfundoi në vitin 2003, më pak se katër vjet pasi ai erdhi në detyrë, kur ai mori kontrollin e plotë të parlamentit dhe autoritetet arrestuan Mikhail Khodorkovsky, investitorin miliarder dhe një nga simbolet e tregut të lirë dhe të të menduarit të pavarur në Rusi, me akuza të sajuara.
Tani, Putini kërkon diçka ndryshe nga secili prej këtyre paraardhësve: një perandori pa modernizim. Për të kuptuar plotësisht ndërhyrjen e vazhdueshme të Rusisë në Ukrainë dhe mënyrën se si ajo i është paraqitur popullit rus, është e nevojshme të njihet ky impuls. Putini ringjalli idenë perandorake ruse me aneksimin e Krimesë në 2014 dhe e zgjeroi atë me nisjen e “operacionit special” tetë vjet më vonë. I mbështetur nga mësimet abstrakte dhe arkaike të Kishës Ortodokse Ruse, ai ka përqafuar gjithashtu një lloj më të vjetër të ideologjisë nacionaliste në të cilën Perëndimi dekadent është armiku dhe Rusia ka një fat mesianik për të kundërshtuar ndikimin e saj të dëmshëm. Nëse Pjetri I, siç tha dikur Pushkin, preu një dritare drejt Evropës, 300 vjet më vonë, njeriu që ulet në Kremlin po hip në atë dritare.
Riorientimi dramatik i Putinit i shtetit rus nuk është i pashembullt. Të paktën që nga fillimi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, Rusia ka lëvizur vazhdimisht drejt dhe larg Perëndimit, si dhe midis koncepteve moderne të stilit perëndimor të pushtetit shtetëror dhe vendit të Rusisë në botë, dhe atyre nacionaliste, reaksionare. Pothuajse e njëjta gjë ka ndodhur me qëndrimet e shtetit ndaj stalinizmit. Tre herë në 70 vitet e fundit – nën kryeministrin sovjetik Nikita Hrushçov në vitet 1950 dhe 1960, nën kryeministrin Mikhail Gorbaçov në vitet 1980 dhe nën presidentin rus Boris Yeltsin në vitet 1990 – udhëheqësit sovjetikë dhe rusë kanë kërkuar të çlirojnë vendin nga idetë staliniste dhe diskursi stalinist, vetëm që ato parime të kthehen, qoftë edhe në heshtje. Për pjesën më të madhe të shekullit të kaluar, idetë politike të Rusisë janë formësuar nga lufta midis tendencave liberale dhe totalitare, ose çfarë mund të quhet de-stalinizimi dhe ri-stalinizimi.
Ajo që është veçanërisht e habitshme për Rusinë e Putinit, megjithatë, është shkalla në të cilën ajo ka kombinuar ri-stalinizimin me imperializmin antimodern. Në ringjalljen e disa prej versioneve më ekstreme të asaj që në shekullin e nëntëmbëdhjetë quhej “Ideja Ruse” – një koncept që fillimisht kishte për qëllim të përcillte veçimin e vendit dhe staturën morale të lartësuar, por që në praktikë filloi të përfaqësonte ekspansionizmin e militarizuar të papërpunuar – Putini e ka tërhequr mbi një traditë të dëmshme ideologjike për të formësuar si fushatën në Ukrainë ashtu edhe vizionin e tij afatgjatë të pushtetit. Megjithëse Putinizmi mund të jetë i fundëm, gjendja e tij e përparuar e zhvillimit dhe rrënjët e tij të thella në mendimin antiperëndimor sugjerojnë se mund të duhet më shumë se rezultati i luftës për të thyer kontrollin e Putinit mbi shoqërinë ruse.
PERANDORIA E SHENJTË RUSE
Për pjesën më të madhe të historisë ruse, shtyllat binjake të shtetit rus ishin Kisha Ortodokse Ruse dhe ushtria. Në kohët e lashta, jeta e përditshme e rusëve organizohej dhe rregullohej nga kambanat e kishës. Tingujt e tyre u plotësuan më vonë nga ato të topave të Rusisë në fushat e betejës së Evropës së hershme moderne. Nëse kambana mishëronte rendin kontrollues të shtetit, topi e mbështeti atë rend me forcë fizike – dhe ndonjëherë e zëvendësoi atë. Në studimin e tij të vitit 1966 për kulturën ruse, Ikona dhe sëpata, historiani amerikan James H. Billington theksoi se në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë dhe në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë, këmbanat e kishave në qytetet dhe manastiret provinciale ruse u shkrinë për të bërë topa për ushtrinë ruse. Duke ringjallur dhe lavdëruar vlerat arkikonservatore të Kishës Ortodokse Ruse dhe duke rimilitarizuar në mënyrë të qëndrueshme vendin, Putini ka farkëtuar doktrinën e tij të kambanës dhe topit.
Ndërsa Rusia u shfaq si një perandori e madhe në shekullin e tetëmbëdhjetë, këto simbole të pushtetit u plotësuan me vizione më të gjëra të shtetit rus. Në fillim, kontradiktat e lëvizjes së Rusisë drejt Evropës dhe Iluminizmit u injoruan: Perandoresha ruse Katerina II mund të korrespondonte me Volterin edhe pse ajo vazhdonte të skllavëronte fshatarët. Pas fitores së saj mbi Napoleonin në 1812, Rusia fitoi një ndjenjë të re patriotizmi dhe uniteti, si dhe një vend në rendin evropian, pavarësisht autokracisë së saj retrograde. Revolta e dështuar Decembrist e 1825 – e udhëhequr nga oficerët aristokratë rusë që refuzuan besnikërinë ndaj carit të ri, Nikollaj I, dhe u përpoqën të shfuqizonin sundimin autokratik – ekspozoi nevojën për modernizim të stilit evropian. Por gjatë mbretërimit të tij, konservatori Nikollaj (1825-1855) zgjodhi reagimin në vend të reformës. Ishte në këtë epokë që mendimtarët rusë filluan të formulojnë një ideologji shtetërore gjithëpërfshirëse.
Më 1832, ministri i arsimit, konti Sergej Uvarov, prezantoi një doktrinë që ai e quajti “Ortodoksia, Autokracia dhe Kombësia”. Në disa aspekte, ajo mbajti gjurmën e Evropës. Ashtu si aristokratët e tjerë rusë, Uvarov mendonte dhe shkruante në frëngjisht; ai gjithashtu fliste gjermanisht dhe mbante një korrespondencë me Gëten. Por Uvarov besonte se idetë perëndimore përbënin një kërcënim për Rusinë dhe ai u përpoq të mbante nën kontroll çdo impuls modernizues që mund të minonte themelet e pushtetit carist, ose atë që ai e quajti autokraci. Në modelin e tij, ortodoksia, ose Kisha Ortodokse Ruse, shërbeu si një mjet për të mbrojtur identitetin e veçantë të Rusisë, ndërsa kombësia siguronte lidhjen midis carit dhe popullit. Edhe para se t’i jepte doktrinës formulimin e saj përfundimtar, ai i kishte bërë të qarta synimet e tij ekspansioniste. Në një letër drejtuar Nikollajit në 1832, Uvarov shkroi se “energjia e pushtetit autokratik është një kusht i domosdoshëm për ekzistencën e Perandorisë”.
Kremlini po bën një luftë kundër kujtesës
Në të njëjtën periudhë, ndërkohë, një tendencë e dytë në të menduarit rus për shtetin u shfaq me lindjen e lëvizjes sllavofile. Duke filluar nga vitet 1840, debati midis “perëndimorëve” dhe “sllavofilëve” u bë një temë qëndrore në konceptualizimin politik të Rusisë. Perëndimorizuesit e shihnin shtetin carist si të prapambetur dhe argumentuan se Rusia mund të konkurronte me fuqitë e mëdha të Perëndimit vetëm përmes modernizimit dhe konstitucionalizmit të stilit evropian. Sllavofilët ishin gjithashtu të pakënaqur me fuqinë absolute të carit, por besonin se Rusia, e bazuar në vlerat e veta unike, qëndronte larg Perëndimit dhe ishte moralisht superiore ndaj tij. Por ai vizion romantik gradualisht evoluoi në diçka tjetër. Ndryshe nga sllavofilët e hershëm, të cilët kundërshtuan despotizmin, pasardhësit e tyre në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë e mbrojtën atë, duke argumentuar se çdo përpjekje për të kufizuar autokracinë do të dobësonte ose minonte vendin e Rusisë në botë.
Në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, këto ide u shtynë në një drejtim të ri me veprën e filozofit dhe ideologut rus Nikolai Danilevsky. Në librin e tij me ndikim Rusia dhe Evropa (1869), Danilevsky argumentoi se Rusia dhe vendet sllave i përkisnin një kategorie apo lloji të veçantë kulturo-historik, një teori e debatuar gjërësisht që shënoi fillimin e lëvizjes pansllaviste. Ndër tjerash, ai parashikonte një bashkim të të gjitha kombeve sllave që do të sundoheshin nga Kostandinopoja, ose nga ajo që rusët e quanin Tsargrad-qytet perandor. Danilevsky ishte gjithashtu thellësisht dyshues ndaj Perëndimit dhe ideve modernizuese të tij. “Evropa nuk është vetëm diçka e huaj për ne, por edhe armiqësore”, shkroi ai. Këto teori kanë gjetur prej kohësh jehonë në retorikën e vetë Putinit për Rusinë si një “shtet-qytetërim” i përcaktuar në kundërshtim me homologët e tij evropianë. Në takimin e tetorit 2022 të Klubit Valdai, forumi vjetor që Rusia ka pritur që nga viti 2004, i cili në të kaluarën ka përfshirë analistë dhe studiues të huaj të shquar, Putin thirri Danilevskyn drejtpërdrejt për të shpjeguar pse duhet t’i rezistohet Perëndimit.
Në vitin 1856, romancieri Fjodor Dostojevski shtoi vizionin e tij për fatin e veçantë të Rusisë me konceptin e tij për Idenë Ruse. Edhe pse një njohës i madh i kulturës evropiane, Dostojevski, ashtu si sllavofilë të tjerë, besonte se Perëndimi ishte në rënie dhe se një Rusi në rritje do të zinte vendin e saj. Ai e përshkroi këtë mendjemadhësi në një letër drejtuar poetit Apollon Maykov, në të cilën ai admironte aludimin e poetit për aftësinë e Rusisë “për të përfunduar atë që Perëndimi e filloi”. Siç e pa Dostojevski, shteti duhet të shërbejë si mbrojtës i rrugës së veçantë të vendit dhe të ringjallë sistemin e moralit universal të krishterë që i kishte paraprirë Iluminizmit – vlera që mbretëruan përpara se evropianët të fiksoheshin me idetë e përparimit, lirisë dhe të drejtave individuale. Por ky vizion gradualisht mori forma më radikale. Gjatë epokës së Luftës së Parë Botërore, një valë filozofësh patriotë, liberalë dhe konservatorë, përqafuan idenë e një lufte pastruese përmes së cilës kombi mund ta përtrinte veten, të bashkonte popullin e tij dhe të shtyente kundër modernitetit dekadent që kishte pushtuar Evropën. Të ndërthurura me pansllavizmin dhe ëndrrën e një perandorie sllave, këto nocione ushqejnë një imperializëm të ri nacionalist.
Një tjetër pikë e ideologjisë shtetërore të shekullit të nëntëmbëdhjetë që do të hidhte një hije të gjatë mbi shtetin rus është teza e “Romës së Tretë”. Në vitet 1860, mendimtarët perandorakë rusë filluan të promovojnë idenë e vjetër të shekullit të gjashtëmbëdhjetë se Moska ishte pasardhëse e Romës dhe Kostandinopojës si qendra e krishterimit botëror, trashëgimtari legjitim i Perandorisë Bizantine dhe mbretërisë së fundit të krishterë, dhe kështu lindi fati mesianik. Në të vërtetë, për shumë në të djathtën ekstreme të Rusisë, shteti ka pasur gjithmonë një mision për të mbrojtur dhe përhapur vlerat e tij tradicionale dhe shpirtërore në botë. Në një fjalim në prill, Patriarku Kirill, kreu i Kishës Ortodokse Ruse dhe një zëdhënës vendimtar për Kremlinin, e gjurmoi këtë vokacion mesianik që nga disfata e Rusisë ndaj kalorësve teutonikë në 1242 dhe fitorja e saj mbi mongolët në 1380: “A për këtë luftoi princi i shenjtë Aleksandër Nevski? A nuk ishte kjo arsyeja pse paraardhësit tanë të mëdhenj luftuan në fushën e Kulikovës?
PUTIN VS. SATANIT
Paradoksalisht, pak nga kjo traditë reaksionare pati shumë ndikim kur Putini erdhi për herë të parë në pushtet 23 vjet më parë. Në atë kohë, Moska post-sovjetike ishte e mbushur me ide perëndimore. Nën Gorbaçovin në vitet 1980, qeveria sovjetike kishte braktisur në mënyrë progresive kontrollet sociale dhe ishte hapur ndaj të menduarit liberal. Më pas, pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, ekonomisti dhe kryeministri rus në detyrë Yegor Gaidar, me mbështetjen e presidentit rus Boris Yeltsin, ndërmori reforma dramatike që e shndërruan guaskën e një perandorie marksiste 70-vjeçare në një ekonomi tregu më moderne perëndimore. – institucione politike të stilit. Megjithëse ky ristrukturim me shumicë ishte i diskutueshëm, ai ndihmoi në futjen e një koncepti të ri të Rusisë: një nga parimet e Gaidar ishte se ishte e pamundur të ndërtohej një ekonomi liberale në shkallën e një perandorie dhe se që reformat të kishin sukses, vendi do të duhej të ripërkufizojë veten si një shtet-komb.
Në vitet e tij të hershme, Putin nuk e kundërshtoi vazhdimin e modernizimit të bazuar në parimet e tregut. Por që në fillim, ai është penduar publikisht për rënien e perandorisë sovjetike dhe ka kërkuar mënyra të reja për të rimarrë kontrollin e shoqërisë ruse. Ai përfitoi nga liberalizimi ekonomik i vendit dhe burimet e tij fitimprurëse natyrore, të cilat e lejuan atë të shpërblente bujarisht besnikët dhe të forconte kontrollin e shtetit në sistemin politik dhe ekonomik. Kur u kthye në presidencë në vitin 2012 pas administrimit një mandat të Dmitry Medvedev, ai filloi të çmontonte reformat liberale që ai dhe Medvedev kishin mbështetur më parë. Në atë pikë, ai tashmë po përqafonte hapur autoritarizmin dhe represionin dhe kishte filluar të përdorte ideologjinë konservatore për të justifikuar ndryshimin. Ai ishte gjithashtu gjithnjë e më i irrituar nga Perëndimi – ai pretendonte se Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e saj nuk e trajtonin Rusinë si një partner të barabartë ose nuk merrnin parasysh interesat e saj dhe po nxisnin opozitën e brendshme dhe po kthenin organizatat e shoqërisë civile kundër qeverisë – dhe ai ndjeu më pak nevojë për të mbajtur shfaqjen e pluralizmit politik dhe fjalës së lirë. Siç e pa tani Kremlini, ekonomistët liberalë të Rusisë shërbyen vetëm për të ruajtur stabilitetin makroekonomik dhe mund të reduktohen në teknokratë të thjeshtë.
Në vend që të shtynte ndryshimin e konceptit të Putinit për pushtetin ose evolucionin e sistemit politik rus, aneksimi i Krimesë në 2014 ishte rezultat i këtyre zhvillimeve. Edhe pse Rusia vazhdoi të furnizonte pjesën më të madhe të gazit dhe naftës së Evropës dhe të përdorte investime dhe teknologji perëndimore, Putini i dha zë një ideje më të vjetër, më shpirtërore të shtetit si perandori. Tashmë, në vitin 2013 ai kishte filluar të portretizonte Kishën Ortodokse Ruse si themelin e një Rusie që përfshinte tokat historike të humbura në 1991. “Në zemër të kombit rus dhe shtetit të centralizuar rus,” tha ai, “janë të përbashkëta vlerat shpirtërore që bashkojnë të gjithë territorin e madh evropian, në të cilin sot ndodhen Rusia, Ukraina dhe Bjellorusia. Kjo është hapësira jonë e përbashkët shpirtërore dhe morale.”
Deri në vitin 2022, Putin dhe shumë rreth tij po adoptonin në mënyrë aktive format më ekstreme të mendimit nacionalist-imperialist rus. Një refren i zakonshëm në rrethin e Putinit është se Perëndimi është në rënie morale dhe shpirtërore dhe do të zëvendësohet nga një Rusi në ngritje. Që kur filloi “operacioni special” në Ukrainë, Kremlini i ka përdorur këto pretendime për të justifikuar ndërprerjen e lidhjeve me Evropën dhe Shtetet e Bashkuara dhe një shtypje gjithnjë e më gjithëpërfshirëse të shoqërisë civile ruse, duke përfshirë sulmet ndaj organizatave të të drejtave të njeriut me orientim perëndimor. Shpallja e ligjeve që synojnë homoseksualët dhe transgjinorët, dhe kufizime të reja të gjera për organizatat dhe individët e identifikuar si “agjentë të huaj”. Ideologët e Putinit tani sugjerojnë se Rusia mund të mbajë statusin e saj si mbrojtëse e qytetërimit vetëm duke kombinuar një perandori të rigjallëruar me parimet konservatore të kishës. “Ne po bëjmë një luftë për të pasur paqe,” tha në qershor Alexander Dugin, mendimtari ultranacionalist dhe filozof i vetëquajtur i Kremlinit.
Sot, Kievi ka zënë vendin e Kostandinopojës/Tsargradit në diskursin e krahut të djathtë, me Putinin që ia cakton në mënyrë efektive Ukrainës rolin e Bizantit të humbur. Sipas propagandës së Kremlinit, Ukraina po rrëshqet në kontrollin e një Perëndimi të rrezikshëm dhe “satanik” që ka shkelur tokat historike të Rusisë dhe territorin kanonik të kishës. Në një postim në Telegram, një shërbim mesazhesh i popullarizuar në mesin e rusëve, në nëntor 2022, Medvedev i cilësoi luftimet e Rusisë në Ukrainë si një luftë të shenjtë kundër Satanit, duke paralajmëruar se Moska “do t’i dërgonte të gjithë armiqtë tanë në Gehenën e zjarrtë”.
PERANDORI I ZHVESHUR
Një pjesë e asaj që e bën regjimin e Putinit kaq kërcënues është mënyra se si ai ka thjeshtuar idetë tradicionale deri në ekstrem. Siç ka vërejtur historiani Andrei Zorin, në epokën e Kontit Uvarov në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, “e kaluara u thirr për të zëvendësuar një të ardhme të rrezikshme dhe të pasigurt për perandorinë,” Sipas Uvarov, autokracia ruse dhe kisha ortodokse ishin “të fundit si alternativë kundër evropianizimit.” Megjithatë, në fillim të shekullit të njëzetë, ideologët nacionalistë po përdornin tashmë konceptin e përjashtimit rus për të mbrojtur një militarizëm të pazbardhur. “Ideja kombëtare e Rusisë. . . është bërë jashtëzakonisht e papërpunuar,” shkruante filozofi rus Georgy Fedotov, i cili ishte larguar nga Rusia Sovjetike për në Francë, në vitin 1929. “Epigones of Slavophilia . . . janë hipnotizuar me forcë të zhveshur, gjë që i bëri ata të humbisnin idenë morale.”
Në kohën kur Fedotov shkroi këto fjalë, shteti sovjetik tashmë po i vinte në praktikë. Stalini e quajti 1929-ën “viti i kthesës së madhe” – domethënë fillimi i industrializimit të detyruar, i cili kërkonte punë të detyruar dhe kolektivizim të detyruar dhe i’a dha fshatarësisë të gjitha burimet e saj. Një vit më vonë, autoritetet sovjetike themeluan gulag-un dhe shpejt pasoi një periudhë shtypjeje masive. Por depërtimi i Fedotov mund të ketë rëndësi edhe më të madhe sot.
Ndërsa lufta në Ukrainë vazhdon, obsesioni i Kremlinit me forcën e zhveshur është bërë gjithnjë e më i dukshëm. Në versionin e Putinit, Ideja Ruse është pak më shumë se zgjërimi territorial dhe shtypja e mospajtimit të brendshëm në mbrojtje të një shteti të sakralizuar. Përqafimi i këtij koncepti nga regjimi në formën e tij më primitive ka përkuar me një zhvendosje nga autoritarizmi i butë në atë që tani është më afër një totalitarizmi hibrid të modeluar sipas parimeve staliniste. Përveç shtypjes së plotë të shoqërisë civile dhe mediave të pavarura dhe shtypjes brutale të çdo forme mospajtimi, shteti tani shtron kërkesa të reja politike për vetë rusët. Në shumë situata, nuk është më e pranueshme që njerëzit të pajtohen në mënyrë pasive ndaj regjimit, siç kanë bërë vitet e kaluara; ata duhet të shprehin mbështetjen e tyre me zë të lartë. Shkollat ruse tani përfshijnë mësime të detyrueshme të “patriotizmit”, tekstet shkollore diktojnë interpretimin e saktë të veprimeve të Putinit dhe nganjëherë u kërkohet qytetarëve të marrin pjesë në mitingje pro Putinit. Me mjete të tilla, Putini po imponon një regjim totalitar që kërkon të zotërojë kontrollin e vetëm se si i shpjegohen ngjarjet vendit – dhe çfarë mendojnë rusët për to.
Ndoshta më zbuluesja është përpjekja për të shtypur njohuritë për persekutimet politike të epokës sovjetike. Në fund të vitit 2021, pak para pushtimit të Ukrainës, qeveria ruse mbylli Memorialin, një organizatë e përkushtuar për të ruajtur kujtimin e krimeve të epokës së Stalinit; në fund të fundit, regjimi i Putinit nuk i konsideron më spastrimet e Stalinit si një ngjarje negative. Por mbyllja e Memorialit është vetëm një shembull i një fshirjeje shumë më të gjerë. Tashmë në vitin 2020, autoritetet në qytetin e Tverit hoqën një pllakë përkujtimore nga vendi i një pushkatimi masiv të të burgosurve polakë të luftës në Luftën e Dytë Botërore, pjesë e vrasjeve masive famëkeqe nga agjentët e NKVD, policia sekrete e Stalinit dhe paraardhësi i KGB-së, në pranverën e vitit 1940 e njohur si masakra e Katinit. Që atëherë, media dhe parlamenti rus kanë kërkuar të rishkruajnë historinë e Katinit, duke ripërtërirë narrativat e rreme sovjetike që fajësojnë nazistët.
Kjo fushatë është përshpejtuar gjatë vitit të kaluar. Në prill, banorët në rajonin e Permit të Rusisë zbuluan se një monument që përkujtonte polakët dhe lituanezët që ishin dëbuar atje nga Lituania në vitin 1945 ishte shkatërruar. Disa javë më vonë, një monument dhe një kryq që shënonte varret masive të lituanezëve të pushkatuar nga NKVD pranë qytetit lindor të Irkutsk në vitet 1930 u shkatërruan. Dhe në korrik, një memorial polak në Varrezat Përkujtimore të Levashovo në Shën Petersburg – një varrezë që u krijua në 1990 për të përkujtuar viktimat e represioneve politike të Stalinit – u hoq. Autoritetet lokale janë ndoshta nxitësit e këtyre veprimeve: mes konfliktit në Ukrainë, ata kanë ndjerë ndryshimin në klimën ideologjike të Rusisë. Putin po bën një luftë kundër kujtesës. Siç e sheh Kremlini i tij, viktimat e përndjekjes politike në të kaluarën ishin kundërshtarë të shtetit rus, ashtu siç janë tani homologët e tyre të sotëm – kundërshtarët e Putinit. Për të pohuar një kauzë të drejtë për represionin e Putinit, regjimi duhet të kalojë rekordin e Stalinit.
Diktatura e Stalinit, e bazuar në nacionalizmin, imperializmin, forcën e zhveshur dhe atë që u bë një anti-perëndimor në rritje, çoi në miliona vdekje në “gulag” dhe frenoi zhvillimin e vendit me dekada, ndërsa bëri që turmat të jetonin në frikë të vazhdueshme nga arrestimi. Autokracia e Putinit, duke shtuar një botëkuptim mesianik, antiperëndimor në këto rryma, tani është zhytur në një moçal të pakuptimtë në Ukrainë, duke rezultuar në shkatërrim të madh, përmbysje të zhvillimit ekonomik të Rusisë dhe imponimin e një ndërgjegjeje antimoderne në elitë dhe në popullatën e përgjithshme. Kthimi i idesë ruse në Kremlinin e sotëm është kështu produkt i dy shekujve të korrupsionit ideologjik – një proces që është nxitur nga frika e përsëritur ndaj Perëndimit.
Siç vërejti George Kennan në “Telegramin e tij të gjatë” nga Moska për Sekretarin e Shtetit të SHBA-ve në vitin 1946, sundimtarët rusë “gjithmonë kanë pasur frikë nga depërtimi i huaj, kanë frikë nga kontakti i drejtpërdrejtë midis botës perëndimore dhe botës së tyre, kanë frikë se çfarë do të ndodhte nëse rusët do të mësonin të vërtetën për botën. Ose nëse të huajt e mësojnë të vërtetën për botën brenda.” Si pasojë, shkroi ai, “ata kanë mësuar të kërkojnë siguri vetëm në luftën e durueshme, por vdekjeprurëse për shkatërrimin total të pushtetit rival, asnjëherë në kompakte dhe kompromise me të”. Në Rusinë e Putinit, ky lloj i të menduarit ka çuar në “operacionin special” në Ukrainë – një perversion cinik i idesë për “mbrojtjen e atdheut” nga Perëndimi në një kohë kur askush nuk e ka sulmuar atdheun. Qytetarëve u kërkohet të rrezikojnë jetën për këtë ide dhe djemtë rusë janë kthyer në mish për top.
Komploti kundër Rusisë
Duke hyrë në një botë me domosdoshmëri ideologjike, Kremlini ka lëshuar forca që nuk mund t’i mbajë gjithmonë. Një shembull befasues është Yevgeny Prigozhin, një hajdut dhe mashtrues i dënuar, i cili u rishpik si një sipërmarrës serial, duke drejtuar përfundimisht një biznes hotelerie të favorizuar nga Kremlini dhe, më vonë, veshje mercenare Wagner të mbështetur nga Kremlini. Rebelimi i tij në qershor 2023 nuk duhet të keqkuptohet si një sfidë e drejtpërdrejtë ndaj sistemit të Putinit. Prigozhin, po aq sa çdo personazh tjetër rreth presidentit, është produkt i atij sistemi dhe mishërim i konceptit të forcës së zhveshur. Nëse ai kishte ndonjë mosmarrëveshje me Putinin, ato ishin – siç tha dikur disidenti dhe shkrimtari Andrei Sinyavsky, duke parodizuar dallimet e tij me regjimin sovjetik – “stilistike”.
Megjithatë, në të njëjtën kohë, Prigozhin është një produkt i kapitalizmit shtetëror të stilit Putin, në të cilin Kremlini shpërndanë të ardhurat nga taksat për të huaj të ndryshëm. Kjo është ajo në të cilën Rusia e Putinit është reduktuar: një sistem feudal në të cilin lideri suprem u shpërndan pjesë të pronës vasalëve të tij për të menaxhuar ose u delegon funksione atyre në kurriz të nënshtetasve të tij. Si një prej këtyre kontraktuesve të jashtëm, Prigozhin u pagua më shumë se një miliardë dollarë nga shteti – domethënë nga taksapaguesit – para për të krijuar një ushtri private që nuk kontrollohej plotësisht nga shteti. Ai u lejua të shkaktojë shkurtimisht kaos dhe në fund nuk u ndëshkua për veprimet e tij. Një situatë e tillë anormale mund të shpjegohet vetëm me natyrën ekstreme personaliste të autokracisë së Putinit dhe nevojën për të mbrojtur atdheun nga sulmet perëndimore dhe për të promovuar ndikimin ushtarak të Rusisë jashtë vendit, si për shembull në Afrikë. Prigozhin ishte i vlefshëm sepse ai ishte një furnizues i materialeve njerëzore të shpenzueshme. Në këtë rast, ai ndjeu se mund të humbiste kontratën e tij qeveritare dhe vendosi të tregojë aftësitë e tij. Qëllimi i tij nuk ishte të zhvendoste Putinin, por të njihej si partner i barabartë i presidentit. Por ai bëri një start fallco dhe e teproi me dorën e tij. Në shpërthimin e tij, Prigozhin keqfunksionoi, duke e frikësuar Putinin, por duke mos e lëkundur ndjeshëm fuqinë e tij.
Në mënyrë paradoksale, Kremlini është dukur më pak i shqetësuar për mundësinë reale të më shumë rebelimeve nga brenda sesa për rreziqet e imagjinuara nga jashtë. Në fakt, parimi kryesor ideologjik i regjimit është i thjeshtë, që rrotullohet rreth një kërcënimi të vetëm imagjinar: Perëndimi është gati të shkatërrojë shtetin rus. Sipas fjalëve të Sergey Kiriyenko, zëvendës-shefi i parë i administratës presidenciale dhe mjek kryesor i Kremlinit, “Qëllimi i atyre që po përpiqen të luftojnë kundër Rusisë sot është shumë i qartë. . . . Ata duan që Rusia të pushojë ekzistencën e saj”. Zyrtarët rusë në mënyrë bombastike i referohen kësaj si një “sfidë qytetëruese” ose “kërcënim ekzistencial”. Thjeshtësia e kësaj premise e ka bërë atë një arsye kryesore për vazhdimin e “operacionit special ushtarak” në Ukrainë, të cilin zyrtarët, përfshirë Putinin, më në fund po e quajnë luftë, edhe pse ata ndëshkojnë rusët e zakonshëm për këtë.
Putini do të gjejë fjalë për ta paraqitur humbjen si fitore
Rusët sigurisht nuk po kërkonin të sakrifikonin veten për shtetin përpara shkurtit 2022. Promovimi i qeverisë për idenë e një vdekjeje heroike “për atdheun” u shfaq vetëm pasi filloi “operacioni ushtarak special”. Tani, Putin argumenton se vdekja në fushën e betejës do të thotë një jetë e pa jetuar kot. Siç i tha një grupi nënash, djemtë e të cilëve ishin vrarë në luftimet në nëntor 2022, “Me disa njerëz . . . është e paqartë pse ata vdesin – për shkak të vodkës ose diçkaje tjetër. . . . Jeta e tyre kaloi pa njoftim. Por djali juaj jetoi – e kuptoni? Ai ia arriti qëllimit.” Tashmë, kjo ide ka depërtuar në kulturën ruse. Konsideroni yllin e popit rus Shaman, i cili është transformuar nga makina propagandistike e Kremlinit në një zëdhënës të ekspansionizmit ushtarak. Në hitin e tij të fundit “Let’s Rise”, ai jo vetëm pretendon se “Zoti dhe e vërteta janë në anën tonë”, por u bën thirrje rusëve të lavdërojnë të rënët – “ata që e gjetën veten në parajsë dhe nuk janë më me ne”.
Duke ndihmuar në avancimin e një kulti të luftëtarëve, Kisha Ortodokse Ruse është bërë një instrument thelbësor ideologjik dhe propagandistik i regjimit. Por ajo ka humbur gjithashtu mesazhin e saj të krishterë. Merrni parasysh rastin e At Ioann Burdin, një prift fshati pacifist në rajonin Kostroma në verilindje të Moskës: pasi famullitarët e tij e informuan për të, ai u gjobit për diskreditimin e ushtrisë në predikimet e tij dhe në mars 2023, u ndalua të kryente shërbime. Gjykata dioqezane e Rusisë vendosi se pacifizmi i tij nuk ishte në përputhje me mësimet e Kishës Ortodokse Ruse. (Burdin ka vënë në dukje saktë se kisha po i shërben shtetit dhe jo Krishtit.)
Një mjet edhe më i fuqishëm se dekretet e kishës, megjithatë, mund të jetë rishkrimi i historisë nga Kremlini. Siç ka vërejtur sociologu Lev Gudkov, shumë kohë përpara pushtimit të Ukrainës, qeveria filloi të ushqente idenë në tekstet shkollore ruse se vendi është “një njësi kombëtare që shfaqet ndërsa perandoria zgjerohet”. Në këtë kuadër, kolonizimi i territoreve fqinje shërben si një projeksion i epërsisë kombëtare ruse, ndërsa “ngatërron interesat e regjimit me interesat e popullit”. (Si një shaka që bën xhiron e Moskës, “Rusia kufizohet me cilindo vend që dëshiron.”) Ashtu si tekstet shkollore të epokës së Stalinit, shumë prej të cilëve u përpiluan me përfshirjen personale të Stalinit, tekstet e sotme tradhtojnë gjatësinë e jashtëzakonshme që zyrtarët dhe arsimtarët, besnikë ndaj regjimit, kanë shkuar për të përshtatur historinë me idetë nacionaliste-imperialiste të Putinit.
“Koncepti i ri i qeverisë për mësimdhënien e historisë ruse në institucionet e arsimit të lartë johistorik”, i prezantuar në dimrin 2022–2023, bën dy pika kyçe:
Së pari, ai thekson rëndësinë e një autoriteti të fortë të centralizuar, i cili thotë se është “thelbësor për ruajtjen e shtetësisë kombëtare”;
Së dyti, në interpretimin e ngjarjeve që sollën veprimet e Rusisë në Ukrainë – duke përfshirë, sipas dokumentit, “përpjekjen për të krijuar një “rrip jostabiliteti” rreth Rusisë” dhe “refuzimin” e Shteteve të Bashkuara dhe NATO-s për të “diskutuar kërcënimet”.
Për sigurinë e Rusisë” – pohon se të gjitha ishin të nxitura nga Perëndimi. Sipas dokumentit, udhëheqja e Ukrainës “e kishte kthyer Ukrainën në “anti-Rusi” dhe, me ndihmën e NATO-s, po përgatitej për “kthimin e Krimesë dhe Donbasit” në Kiev. Ishte ky kërcënim ekzistencial, thotë qeveria, që “çoi në pashmangshmërinë e një operacioni special ushtarak nga Rusia në vitin 2022”.
PAS AUTOKRATIT
Përpjekja e Putinit për të ringjallur një perandori me forcë të zhveshur po dështon. Modeli perandorak është në këmbët e fundit dhe nuk mund të ringjallet më. Pyetja është: Edhe për sa kohë rusët e zakonshëm do të jenë të hapur ndaj Putinizmit, mesianizmit rus dhe justifikimeve gjithnjë e më të dobëta të shtetit për përdorimin e fuqisë ushtarake? Provat janë kontradiktore: sipas Qendrës Levada, një organizatë e pavarur kërkimore, rrebelimi i Prigozhinit ka pasur pak ndikim në vlerësimet e miratimit të Putinit. Në sytë e rusëve të zakonshëm, Putini e fitoi atë betejë dhe vendi ka mbetur relativisht i qetë. Shoqëria ruse mund të mobilizohet, por jo të gjithë qytetarët janë të përfshirë në luftime dhe Putini ka mundur të tregojë se për ata që nuk janë në fushën e betejës, shteti mund të vazhdojë të sigurojë kushte relativisht të tolerueshme jetese. Njerëzit mund të mos u besojnë autoriteteve, por kjo nuk i pengon ata të mbështesin regjimin dhe liderin e tij të pakontestueshëm dhe madje të tregojnë besnikërinë e tyre kur është e nevojshme.
Rusët e zakonshëm, të kushtëzuar prej kohësh për të injoruar opinionet e tyre, priren të ndjekin argumentet që u jep shteti. Merrni parasysh ligjin e përdorur për të caktuar disa individë rusë, përfshirë këtë autor, si “agjentë të huaj”. Sipas një sondazhi të kryer nga Qendra Levada në tetor 2021, pak pasi ligji u zgjerua, vetëm 36 për qind e të anketuarve mbështetën pretendimin e qeverisë se ajo kërkon të kufizojë “ndikimin negativ të Perëndimit në vendin tonë”. Por deri në shtator 2022 – tetë muaj pas “operacionit special” – 57 përqind e të anketuarve ranë dakord se qeveria kishte arsye të mira për të caktuar rusët e shquar si agjentë të huaj. Me pak fjalë, ideologjia funksionon, por vetëm kur zvogëlohet në pika të thjeshta të rrahura në kokat e njerëzve.
Megjithatë rebelimi, gjatë së cilës askush nuk dukej se po mblidhej rreth Putinit, ekspozoi gjithashtu shkallën e ambivalencës publike ndaj regjimit. Putini mund të mbështetet në indiferencën e popullatës, e cila e ka lejuar atë të përfshijë dhe të mbajë vendin në një aventurë katastrofike ushtarake dhe, në këtë rast, t’i japë fund shpejt një rebelimi të dështuar. Por e njëjta indiferencë mund të jetë fatale nëse regjimi kërcënohet vërtet. Duke qenë të kushtëzuar prej kaq kohësh për të qenë vëzhgues pasivë të ngjarjeve, rusët janë të papërgatitur për të mbrojtur presidentin e tyre. Në mënyrë të ngjashme, shumë dënojnë ata që kanë ikur nga vendi për të shmangur mobilizimin, por kanë frikë se mos rekrutohen vetë. Ata gjithashtu e shohin mendjemadhësinë arkaike që shteti i ushqen për Perëndimin satanik dhe fatin e veçantë të Rusisë në kundërshtim me stilin e tyre të jetesës moderne, urbane perëndimore.
Pavarësisht glorifikimit të armëve dhe perandorisë nga regjimi i Putinit, mirëqenia financiare mbetet shumë më e rëndësishme për shumicën e rusëve. Përpara vitit 2022, sociologët zbuluan se një shumicë e konsiderueshme mendonin se madhështia e vendit qëndronte në fuqinë e tij ekonomike dhe jo në atë ushtarake. Në një farë mase, qeveria ka mundur të kapërcejë këtë hendek ideologjik midis shtetit dhe popullit duke ofruar paga më të mira për ata që shërbejnë në ushtri. Moska tani është e mbushur me postera që përcjellin mesazhin se luftimi në Ukrainë është një “punë e vërtetë” për “burrat e vërtetë”, ndryshe nga, të themi, drejtimi i një taksie ose puna si roje sigurie. Një tjetër nxitje financiare janë përfitimet që marrin familjet e ushtarëve nëse vriten ose invalidohen përgjithmonë. Në qershor, Putin u mburr për rritjen e të ardhurave reale në Rusi, por sektori privat po vyshket. Rritja e të ardhurave po nxitet në vend të kësaj nga transfertat gjithnjë e më të mëdha nga arkat e shtetit, qoftë nëpërmjet pagesave sociale apo pagave më të larta, veçanërisht për forcat e sigurisë, anëtarët e shërbimit dhe mercenarët. Kjo është rritje për shkak të shkatërrimit dhe vdekjes, jo inovacionit apo produktivitetit.
Një shenjë se sa larg ka bërë Rusia në rrugën drejt totalitarizmit është dominimi i imponuar i mendimit zyrtar. Më herët në epokën e Putinit, shoqëria ruse gëzonte një larmi të madhe rrymash dhe debatesh politike. Mendimi liberal në forma të ndryshme, i përqafuar nga një numër politikanësh rusë, pati shumë ndikim; mund të dëgjoheshin debate politike dhe këndvështrime alternative. Por liberalizmi është bërë armiku kryesor i Putinit. Mbështetësit e saj publikë janë tani në burg ose janë dëbuar jashtë vendit dhe kanalet e tij të informacionit janë shkatërruar. Tani, vënia në dyshim e politikës së qeverisë nuk është thjesht e ndaluar; ai shihet si një akt antishtetëror.
Në fund të fazave të mëparshme totalitare, Rusia ka ndryshuar tradicionalisht kursin: Reformat e Mëdha të Aleksandrit II të vitit 1861, de-stalinizimi i Hrushovit i vitit 1956, Perestrojka e Gorbaçovit e 1985, reformat e Jelcinit të vitit 1992. Por fundi i veprimeve ruse në Ukrainë nuk është i ngjashëm me mua. fundi i Putinizmit si fenomen politik dhe ideologjik. Putini do të gjejë fjalë për ta paraqitur humbjen si fitore. Për qytetarët, në çdo rast, Ideja Ruse do të mbetet një vare që shteti mund të vazhdojë ta përdorë kundër tyre. Në një diktaturë të personalizuar, lavjerrësi do të lëkundet në anën tjetër vetëm kur vetë diktatori të largohet ose të largohet nga skena. Putinizmi ka një shans për të mbijetuar Putinin, por historia ruse, duke përfshirë historinë e stalinizmit, tregon se sapo të zhduket një autokrat, mund të fillojë një epokë e re liberalizimi. Pas Stalinit, njerëzit patën mundësinë të mendonin dhe të merrnin frymë, megjithëse regjimi mbeti komunist. Në mënyrë të ngjashme, fundi i Putinit do të fillonte në mënyrë të pashmangshme një cikël de-Putinizimi, megjithëse struktura themelore e shtetit ka të ngjarë të mbijetojë për ca kohë.
Sigurisht, ndryshimi mund të vijë nga brenda vetë sistemit: të paktën historikisht, i gjithë transformimi politik në Rusi ka ardhur nga lart. Është e mundur që një grup i ri reformatorësh të mund të lindë nga anëtarët e moderuar të elitës ekzistuese – liberalët që ende shërbejnë në qeveri ose në shërbimin civil. Ky grup i ri duhet të vendosë se sa rrënjësisht duan të ndryshojnë vendin. Nëse ata do të nisnin një kurs të ri modernizimi dhe hapjeje ndaj Perëndimit, kjo mund të provokonte konflikte midis ish-qarqeve Putiniste dhe kundërelitës që kthehej nga jashtë ose lirohej nga burgjet.
Megjithatë, një rrugë pragmatike ose pajtuese, që rezulton nga kompromisi midis elitës dhe kundërelitës, mund të ndiqet gjithashtu. Nëse një rezultat i tillë është i vështirë të imagjinohet tani, nuk mund të përjashtohet. Por përpara se të lindë një thirrje më konstruktive, më pak mesianike për shtetin rus, ideja Ruse duhet të vdesë.
Përktheu nga anlishtja: Afrim Musliu, Suedi
