Nga Dilaver Goxhaj, Tiranë
Dino Çiço i Parë dhe nipi i tij, Dino Çiço i Riu, janë emra të njohur dhe me kontribute
atdhetare, qytetare dhe shoqërore. Aq i vërtetë është ky fakt, saqë pikërisht për këto
kontribute, tw dy ata janë shpallur “Qytetar Nderi” të qytetit të Gjirokastrës.
Familja Çiço është një nga 105 fiset dhe mbiemrat e lashtë gjirokastritë. Historia
atdhetare dhe shpirti qytetar i fisit Çiço ka dy momente kontributesh të përsëritura
historike: në vitin 1900 kur Dino Çiço u përfshi në lëvizjen antiosmane për pavarësi
kombëtare, dhe në vitin 1940 kur pasardhësit e tij u përfshinë pa asnjë rezervë në luftën
antifashiste.
Shtëpia e Çiçojve është njëkohësisht pallat dhe kështjellë prej guri, vendosur në faqen
veriore të lagjes Hazmurat. Shtëpia është ndërtuar nga stërgjyshi dhe ndoshta i përket
fundit të shekullit të 17-të, ose fillimit të shekullit të 18-të. Shtëpia pwrfshihet në listën e
monumenteve të kulturës dhe paraqitet edhe sot në gjendje më të mirë
Dino Çiço i Parë është bërë i njohur për dy bëma të tij, ajo e tentimit të tij për të vrarë
Kadiun e Gjirokastrës, Rakip Çanon, dhe përpjekja e tij për ndërtimin e një avjoni. Për
këtë të dytën kanë shkruar edhe Enver Hoxha edhe Kadareja. Por Dino Çiçua i Parë në
popull njihet për rastin e parë, për të cilin ekziston dhe këndohet edhe sot një këngë e
bukur.
Dino Mehdi Çiço, Dinoja i Parë, lindi në 26 gusht të vitit 1863 dhe u nda nga jeta në
moshën 77-vjeçare në 31 mars të vitit 1939, duke përjetuar dhe marrë pjesë
drejtpërsëdrejti në disa prej ngjarjeve më të shënuara të historisë kombëtare si
p.sh.Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Më pas, në periudhën e kryengritjeve antiosmane, ai
ka ngritur çetën e tij të luftëtarëve gjirokastritë, çetë e cila u radhit përkrah çetave të
tjera të Gjirokastrës dhe Labërisë në luftën kundër pushtetit turk. Gjatë periudhës para
shpalljes së pavarësisë, Dino Çiço u dënua tri herë “fermali” (turqisht: shkelës ligji) nga
autoritetet e Perandorisë.
Ekzistencën e çetës kryengritëse të Dino Çiços na e dëshmon
një letër e Hasan Xhikut, ku shkruhet: “Mora urdhër nga Ismail Qemali që të takohem
me çetat e Çerçiz Topullit, Dino Çiços, Vasiarit dhe S. Musait në Manastirin e Cepos”.
Dino Çiço, së bashku me shumë luftëtarë të tjerë gjirokastritë dhe labë, luftuan dhe
bënë rezistencë me armë te “Pesë Puset” në Janinë për të ruajtur tërësinë territoriale të
shtetit të porsakrijuar shqiptar, në 1913-14, gjë që përjetësohet edhe në këngët
popullore:
Dino Çiço kapedani
si s’u trwmbe nga junani.
Ajo ishte koha më e vështirë për Qeverinë e Vlorës, të cilën populli e ka fiksuar në
këngë:
Janina çerek Stambolli,
Kije mëndjen nga Moskovi,
Greku te Gjoli të dolli,
Artë e Prevezë ç’t’i mori.
Në familjen e Dinos së Parë me 8 fëmijë, tre fëmijë vdiqën në kohë të ndryshme: i pari u
vra aksidentalisht, një vajzë vdiq nga një epidemi e “gripit spanjoll”, ndërsa i treti Njiazi
Çiço, ish-themelues i grupit komunist të Gjirokastrës, kushëri i dytë dhe bashkëluftëtar i
Bedri Spahiut dhe bashkëluftëtar i dëshmorit Astrit Toto, u zhduk pa lënë gjurmë në
kampet naziste të përqwndrimit. Gruaja e Dinos, Adileja, ishte nga fisi Çeno i Palortosë;
djali i vëllait të saj, Musa Çeno, ka rwnw dëshmor në Luftën Nacionalçlirimtare.
Historia për të cilën flasim nis me arrestimin dhe burgimin pa asnjë shkak të Dino Çiços
dhe dy miqtë të tjerë të tij prej kadiut Rakip Çano: Kanan Hirua, Bejo Kërma një patriot e
luftëtar nga Progonati i Kurveleshit dhe Ali Delua, një mik i vjetër i Dinos nga Kallarati i
Kurveleshit. Kënga popullore e përjetëson kështu dënimin pa faj të Dino Çiços:
Dino Çiço more djalë,
S’ta bënë mirë davanë,
Duhet hedhur Rakip Çanë,
Jakup Bimbash budallanë.
Të katërt i mbyllën në “hapsanat me shtatë penxhere” të kalasë së Gjirokastrës. Atje u
njohën edhe me kaçakun tjetër Medin Abaz Ruka nga Salaria, i cili kishte vrarë kadiun
e Libohovës ngaqë ky i fundit mundohej me zell tw pengonte veprimtarinw e klubeve
patritike tewJaninës, Gjirokastrës, Kurveleshit etj.
Ata u miqësuan me njeri-tjetrin dhe vendosën të arratiseshin nga burgu dhe sw pari të
merrnin hak ndaj kadiut Rakip Çano.
Për realizimin e këtij vendimi, nëna e Dinos mundi të fuste brenda burgut bashkë me
ushqimet edhe disa sende për të mundësuar arratisjen e tyre nga burgu: një litar dhe
një sharrë për të prerë hekurat e dritares së qelisë. Dhe ia arritën qëllimit.
Sipas rrëfimit nga Dino Çiço i Dytë (nipi i Dinos së Parë): I pari zbriti me litar Kanan
Hirua, i dyti Bejo Kërma, i treti Ali Delua, i katërti Medini dhe i fundit u lëshua vetë
Dinoja. Gjatë zbritjes së tij, Dinos I këputet litari:
Dinos i shkoi litari,
Në këmbë ra kapedani.
Litari u këput dhe Dino u rrëzua në tokë përfund mureve të kalasë. Vetëm hapja si
parashutë në ajër e fustanellës me “100 palë” e shpëtoi atë nga vdekja.
Veprimi parë që ndërmorrën pasi dolën nga burgu, të katër shokët shkuan të vrisnin
kadiun Rakip Çanon. Por kur shkuan në shtëpi, nuk e gjetën. Aty gjetën vetëm gratë e
shtëpisë. Në këto rrethana, ata rrëmbyen të gjitha paratë që gjetën. Dhe ja sesi e ka
përjetësuar populli këtë ngjarje:
Natënë pa dalë hëna
Dino Çiço, Bejo Kërma
Medin zemëra me gjëmba
Ç’i vanë kadiut brënda.
I vanë drejt e në zonja
Zonjat’ në këmbë u ngrenë:
Ulu Dino të pish kafenë!
Jo moj zonjë se s’ta kam ngenë,
se më pret Bejua më derë
me nja pesë a gjshtë të tjerë,
po tregomë çekmexhenë
me 300 lira monedhë!
Çekmexheja ishte sirtari (kasaforta) ku kadi-efendiu mbante paratë dhe florinjtë. Me
këto 300 lira, këta kaçakë financuan ndërtimin e dy shtëpive për dy familje të fukarenjve
të Gjirokastrës, shtëpinë e Ali Dekos në Hazmurat dhe të Zeman Tenës në
Palorto. Keqdashësit, të shiturit dhe kundërshtarët e Dinos e të kaçakëve, u përpoqën
ta interpretonin ngjarjen si një grabitje të rëndomtë e të arratisurve nga burgu.
Por akti bamirës për ndërtimin e shtëpive të dy fukarenjve dhe pasuria e madhe që
kishte Dino Çiço, në tokë bujqësore, kullota, 3 mullinj dhe mijëra kokë bagëti të imta,
bëri që populli të krijonte përsëri këngë për të përjetësuar bëmat e Dinos:
Dino Çiço o lule,
më tre mijë dhën plle,
Kur shkoje për Sarone, (kullota në Konispol)
Mushk e kuqe salltane,
Stani yt porsi teqe.
Patrioti Mehdin Abaz Ruka, nga Salaria, mbasi doli nga burgu u arratis ngaqë kërkohej
nga koshadhet turke. Gjatë kohës në arrati u rrethua disa herë.
Turqija lëshon ferman,
kërkon Medin dhe Barjam.
Salari gjer në Dilan
u mbush pëllëmb me nizam,
Komandant Sinan Islam.
O more Sinan Islami
Ç’ faj të pat’ Mejdin Abazi,
kofshë më kofshë ta mbajti …
Më në fund Medin Abaz Ruka u rrethua te gropat në qafën e Kreshës, në Dilan të
Nivicës, nga 300 ushtarë turq të komanduar nga oficeri Sinan Islami, nga fshati Dukaj i
Tepelenës. Medini i kwrkoi dyluftim Sinanit, dhe ai e pranoi. Medini duke mos dashur
qw ta vriste, e qëlloi në drejtim të këmbëve, sikundër thotë edhe një varg i këngës:
Kofshë më kofshë ta mbajti.
Ndërsa Sinani e qëllon per vdekje Medinin. Oficeri mori shtatë plagë në të dy këmbët,
ndërsa Mehdiut ju thyen të dyja duart. Megjithatë, nuk pranoi të dorëzohej, por u hodh
nga buza e Dilanit, poshtë në humnerë. Atje osmanët shkuan i morën kokën dhe ia
çuan në Janinë, ndërsa trupin ia dorëzuan mëmws së tij në Salari. Dhe ajo u përgjegj:
“Kam për hakë trima të tjerë!”
Ndërsa oficerin Sinan Islami e çuan në Tepelenë me vig për ta mjekuar.
Tatwpjet rrugës Dilanit,
Vjen vigu Sinan Islamit
Dhe kok’ e Mejdin Abazit.
E Golëmja, Saliheja, e ëma e Mediut, u vesh si burrë dhe shkoi në Tepelenë, në
shtëpinë e oficerit Sinan Islami dhe e ftoi për kafe e atje ta vriste, por ai nuk pranoi. Ajo
e qëlloi por nuk e vrau dot, veçse e plagosi rëndë.
Ç’ zemër pate moj e mjerë
Çave mes për mes asqerë
Dhe puthe kokën e prerë
Sinanit i dhe kafenë
Pije se nuk është me helm!
Salihe grua golëme
Zemër e çfarë zemër nëne!
Një histori më të hollësishme mund ta gjeni te libri: ” Salarija ne legjenda- histori dhe
tradita”, me autor Hasan Dalani.
Këngwn e interpreton kwngwtarja prej Labovws sw Kryqit, Persa Miha, me titull: Ç’i
vanë kadiut brenda!: https://youtu.be/_8JXzPS1hSY?t=17
Ndërsa miku dhe bashkëluftëtari i Dino Çiços, Ali Delua nga Kallarati, u vra pabesisht
vite më pas në Dukat të Vlorës, dhe populli historinë e tij e përjetësoi kështu në këngë:
Atje në Qishë të Bardhë,
Ali Delua Lule djalë,
Bëre poshtë për në stan,
Deshe ujë, e ujë s’të dhanë
Ua shpove qentë me kamë.
Ali Delo Kallarati,
Djalë mos shko nga Dukati,
Se do të vrasë Murati.
Dhe kështu ndodhi vërtetë.
________ // _____
