Kopertina mbrame e librit e Kleitia Vasos, ”Fluturum Flught”, nga Tirana
Sinan Kastrati, Suedi
* Vazhdon nga numri i kaluar me ”Kujtimet e mia nga Shqipëria e Kosova” me titull ”Mbresa malli me fotografi e fjalë, vizitat në Shqipëri e në Kosovë”
Reportazh, Drini.us, 24 Mars 2022
Para se të vazhdoj me kujtimet e mia rreth vizitës në Turjakë, Tiranë e në Prishtinë, dua të qëndroj edhe pakëz në Tiranë, në Tiranën e tiranses.dhe e turjakasit tim.
Kujtimet zakonisht shkruhen në kohën kur ato ndodhin e publikohen pas një kohe, të shumtën e herave pas disa vjetëve kur shumica e heronjëve kanë vdekur e janë ”harruar”.
Kam lexuar shumë kujtime nga atdhetarë e për atdhetarë të njohur, shkrimtarë, studjues letërsie e kritikë dhe te shumica e tyre kam vërejtu një renditje të jetës së tyre që nga fëmijëria, rinia e deri në pleqëri, për jetën e veprimtarinë por edhe sjelljet e të tjerëve, që janë në lidhje farefisnie, shokë të shkollës e të punës,
Thuhen më të mirat e jetës sikur ata të kishin lindur e rritur në pallate mbretërish, si princë e kishin fjetur në jastëket me penla pule e guse.
Të rrallë janë jetëshkruesit që tregojnë dobësitë, dështimet e të metat e tyre. Shumica paraqiten si viktima.
Ata përveç që janë në qendër, me meritë, i fusin edhe të afërmit si më të merituarit për ta, sukseseve të tyre por kur të tjerët shkruajnë për ta, monografi, njohim edhe shumë pjesë nga jeta tjetër e tyre, dembelinë, mendjemadhësinë dhe gabimet e ”vogla” që kanë pasur që ne kemi mendua se ata kanë qenë hyjnorë e nuk kanë shkelur nëpër tokë.
Sikur jemi të prirur që më shumë iu besojmë njerëzve që kanë bërë ”nam” në letërsi, kulturë, art e muzikë dhe mundohemi ti kopjojmë pikë për pikë ato që ata/ato kanë thënë. Kështu edhe e humbim jo vetëm origjinalitetin por shpesh dalim edhe qesharakë duke u mburrur se qe: ”edhe unë i shkruajta kujtimet e mia”, që është bërë zakon të quhen si ”memoare” e krenohemi para të tjerëve për ate që në të vërtetë, nuk e meritojmë.
Kujtime të tilla lexova edhe nga Dhimitër S. Shuteriqi e Mitrush Kuteli.
Mbeta gojëhapur pa diturs se kujt ti besoj ato që lexova për Shuteriqin, nga Kuteli: “Kuteli: Shuteriqi i vodhi e përlau veprat e Lef Nosit, në Beograd tha se rrjedh nga një familje e “Stara Serbisë” në Elbasan!”.
Luela, nxënësja ime duke më dhuruar lule, pas një paraqitje time në manifestimin për Demonstratat e vitit 1981, Malmö, 25 shkurt 2022
Po pse e përmenda mu tash Kutelin ?
-Mu kujtua Kuteli, tregimtari më i njohur dhe Shuteriqi, historiani i letërsisë shqipe
Sepse diçka e ngjashme ose përafërsit e njëjtë më ndodhi edhe mua, por jo duke mu vjedhur vepra ime letrare, libri në dorëshkrim për Turjakën dhe Tiranën që edhe ashtu ende nuk e pa dritën e diellit, por pse pasuria ime e vogël që trashëgoja, një copë mali dhe një shtëpi me truall që e pata blerë para 40 vjetëve, duan të ma vjedhin.
Do ti këthehem kësaj teme pasi të flas për vizitën time të fundit në Shqipëri e në Kosovë, që isha në ditët e fundit të muajit shkurt, 2022.
Derisa iknim nga Tirana, prapa linim një mbrëmjej të frikshme, një shi të rrëmbyeshëm të një nate të shkurtit plot mall e më shumë mërzi. Vizita në Tiranë ma kujtonte heroin tim, Sylën, çobanin nga Turjaka dhe tiransen, vajzën bukuroshe që asnjëherë nuk e humbi njomësinë dhe freskinë. Turjakasi kur ishte ndarë nga tiransja, ajo kishte qajtur në heshtje por lotët e kishin tradhtua dhe ia kishin lagur dy faqet me dy bira në mes e Syla, ia kishte puthur faqet e bashkë me lotët i kishte lëpirë e fshirë faqet e mallëngjimit, lot mërzie. Ajo i lutej Sylës:
-”Sulo edhe nëse nuk takohemi më, mos më harro, më mbaj në gji e më fut në zemër”. Edhe unë, po të mundja do të fusja në bark do të mbaja gjithë jetën kudo që të shkoja, sikur të isha shtatzënë, me Sylën në bark”.
Me siguri se edhe ajo mbrëmje ka qenë mbremje me shi, kohë e keqe, me frymë të fortë e të ftohtë që të futej në palcë. Tiransja, i kishte mbathur një palë çorape të gjata por kishte të ftohtë dhe këmbët i fuste në mes të këmbëve të Sylës. Syla nuk e kundërshtonte sepse ndiente një kënaqësi që s`e kishte provua asnjëherë më parë. Syla ia rroku këmbët e tiransën dhe i afroi edhe më shumë e i shtrengoi më fortë me tërë fuqinë që kishte.
Luela Fetaj, nxënëse gjimnazi, moderatorja e moderuar, Malmö, mars 2022
Tiransja zgjati duart dhe kokën e afroi afër gjoksit me leshe me gojë, kërkonte gojën dhe buzët e Sylës.
Boria e makinave që vraponin rrugëve nga Qendra e Tiranës në drejtim të Durrsit, ma këputi fijen e hollë të penit që me aq dashuri e kujtoj Sylën dhe tiransen, mi ndërpreu mendimet për turjakasin e tiransen.
E mallkova X. shoferin e makinës që ma ndau nga ndeja e ëndërrat për tiranse, që për disa minuta i kujtova dy heronjët e mi.
Kush e di a janë tiransja e turjakasi ende gjallë dhe ku janë duke tash, në Tiranë?
Sikur të ishte tash tiransja në Tiranë?
Po sikur ta kem takua rrugëve të Tiranses, tiransen pa e ditur se ajo është tiransja, e dashura e Sylës nga Turjaka?
A thua a është plakur?
Nuk e besoj se ajo plaket.
Luela me familje të afërm në përvjetorët e lavdishëm, që ajo na prezentoi dinjitetshëm. Malmö, mars 2022
Me këto mendime, për tiransen sytë gjysëm të mbyllur e kujtoja edhe turjakasin.
Tashmë terri i natës kishte mbulua Tiranën e unë isha ulur e rrija i menduar në skemlitë e mbrama të makinës. Afër meje ishte ulur Mediu e Fikrija, një poete me banim në Finlandë ndërsa në skemlinë e parë, afër shoferit, ishte Dinorja, një mësuese e zonja që unë i thoja:
-Motra Liri Loshit.
Në një restoran në Fushë Krujë vizitorët e lodhur donin të ndalonin e ta darkonin. Makina para neve që kishte gjithashtu katër udhtarë, mësues, lakoi rrugën dhe hyri në një parking të madh. U parkuan. Mua nuk më dilej nga makina. Nuk doja të haja as ushqim. Dikur një nga bashkëulësit me mua më tha:
-Hajde Sinan çka po pret, dil e merr ajër të pastër!
Dola por këmbët nuk më dëgjonin. Ecja sikur të isha pijanec. Hyra pas tyre në restoran me pritesë. Aty ku ishin ulur shumica e “delegacionit”. Ata hanin e pinin sikur mos të kishin ngrënë gjithë ditën, ndërsa unë vetëm ujë pija.
Desha, s`desha duhej të këtheshim në Prishtinë sepse nesër, ditën e mërkurë, më 23 shkurt kishim vizita, mere me mend, vizita në Ministrinë e Punëve të Jashme dhe të Diaspoës, që në orën 10.00.
Pasi hëngën ushqim, nuk dia a ka qenë i shijshëm a jo, një nga llafazanët e grupit u ngrit i pari dhe dual. Pas ti, dualëm të gjithë.
Mua nuk më hiqej nga mendja tiransja e turjakasi.
Eliza Kuqi, nxënëse duke recitua, Malmö, mars 2022
Makina iu kishte afrua Kuksit, qytetit ku bashkohej Drini i Bardhë dhe Drini i Zi, afër kufirit me Kosovën.
Po atë mbrëmje, rrugës asgjë nuk më pëlqente e nuk më dukej e bukur, as ujët e liqenit e majat e larta të maleve që veç Kosova e Shqipëria i ka, afër Prizrenit. Hapa sytë dhe u mundova ta shoh borën e bardhë e gurët e thepisur, pa drunj. Nuk shihja asgjë. Dëshiroja ti mbyll sytë e të ëndërroja e të rrija me Sylën.
-Pasaportat bëni gati, tha shoferi I makinës !
Pasaportën nuk mund ta gjeja ndërsa letërnjoftimin e Kosovës e mbaja në dorë. Mediu ma muar Letërnjoftimin ”kosovar” dhe më tha se nuk ka nevojë pasaporta.
Këmbët mu kishin mpirë ngase ishim shumë ngushtë mbrapa dhe çdonjëri kishim nga 30-40 libra që kishim marrrë dhuratë nga autorët dhe nga një çantë me tesha.
Librat, i shikoja rrugës dhe mundohesha të lexoj ndonjë pjesë, aty ku e hapja rastësisht librin.
Me Milazim Krasniqin dhe Haqif Mulliqin, shkrimtar e … dramaturg në ”Amaro”, Prishtinë, 24 shkurt 2022
Ende pa mbërri në Prishtinë, mu kujtua një letër që dikur ”tiransja” ia kishte dërgua turjakasit, ditën apo natën e fundit kur ishin takua në Tiranë. Kjo sigurisht ka qenë letra e fundit nga takimi i fundit i turjakasit me tiranses. Letra ishte plot vrer e urrejtje, e shkruar në gjendje depresioni.
”Une i lashe 3 libra ne hotel. Nqse nuk i keni marrë nuk do të të flas më! X. nuk paska asnjë konsideratë për ty e sigurisht as për mua. Nuk dua më asgjë nga ti. Sinqerisht asgjë, me një burre si ti, urrë. Të paaftë dhe gënjeshtarë jeni.
Nqse ti nuk kthehesh të marresh tre librat e g. ne të dy nuk do të pajtohemi më kurrë, sa të jem gjallë. Për asnjë arsye në botë. Ndejta 2 orë ne shi dhe nuk ta fal. Je shumë idiot. Asgjë nuk di të bëssh.
Nuk dua, nqse nuk kthehesh ti marresh ato libra. Kthehu dhe merri! Nuk ta fal përjetë. Ishte një gjë e shëmtuar dhe aq e thjeshtë ishte. Mund të zbrisje nga makina e ti merrje librat. Mund të merrje taxi I kapje rrugës. Nqse nuk i merr, ti je i vdekur për mua. Librat jane tek banaku, në hotel, tek ajo gruaja ndryshe jam e ikur përjetë. Merr vetëm librat kaq . Dhe zhduku idiot, i trash i paafte. Isha me v. e mia kur të pritja ty e ti nuk erdhe. Ti lash librat
Ose merri me ate shoqen kaq, Se nuk dua tju them këtyre që më gënjeve. Vetem merri nga hoteli!
Po e mbaj, … edhe keto ditë me shpresë që do të gjesh një mënyrë për të marrë librat .
Nqse nuk arrin në asnje formë ti marrësh, më konsidero të vdekur për jetë për ty.Te betohem për shpirtin e babait tim.
V. e mia ishin ngjitur me mua kur degjuan biseden time me X . fakti që ju nuk u kthyet dhe ai genjeu pa pikë turpi kur ajo i kishte bërë librat me dedikim per ju , është shumë e rëndë për mua sepse unë i thashe asaj qe ju u kthyet dhe i morët librat.
Pra nqse nuk ndodh kjo , që ju te gjeni një mënyrë e ti merrni, unë duhet të shkoj atje dhe ti hedh në plehëra ato libra.
Për këte do t`ju mallkojë .
Per mua nuk ka më rendesi.
Ti nuk të le të jesh e gëzuar deri në fund, asnjeherë. Gjithmonë e dhjet në fund. Je frikacak ne lidhje me mua.
Dhe ti me fut mua në telashe kot sepse kërkon gjëra kot.
Unë as nuk doja te vija, as per librin. .G. më thanë: coja . Dhe ti të nxjerr bojën, të turpëron me të gjithë.
Po e heq v.
E plotesuat qëllimin e vizitës. Rrugë të mbarë !
Dita e fundit këtu ishte sh. zhgenjyese. Asgjë nuk mund të jetë si më parë. Por jeta i ka këto. Nuk mund të mbulosh punën dhe njëkohësisht edhe qejfin. Duhet të nxjerr mësime.
Energjine e mirë qe kam do e kanalizojë për punë e njerëz që më vleresojnë dhe meritojnë miqesinë (e dashurinë, plot. i aut.) time.
Ashtu besoj edhe për ty. Duhet te mbash fort e perreth , të ngjashmit dhe ata që të lidh puna.
Falemnderit për kohën, për pulën dhe dhuratën.”
Milazim Krasniqi ”Sekretet që nuk i mori me vete Ibrahim Rugova”
“Por, së pakut nuk kishte një përshëndetje, një natë të mirë e kam meritua nga ti, shkruante Syla që nuk kishte arritur të ia dërgonte”.
Çfarë ngjashmërie në mes të asaj që i kishte ndodhur Sylës para dhjetëra vjetëve, natës së fundit dhe kësaj që unë largohesha nga Tirana, unë turjakasi,
Sa më vinte keq për sjelljet e Sylës, çobanit turjakas. Nuk mund të besoja se ka mundur të ndodj diça e tillë në jetë?
Kjo as në art, në poezi e as në dramë e skena teatrale nuk guxon të ndodh, aq më pakë Sylës.
-Jo, nuk e besoj se turjakasi ka qenë i pabesë e dy librat që kisha marrë si dhuratë në Tiranë e në Pristinë nga shumë të tjera, i mora me vete në Suedi.
Lexoja.
”Vuajtjet e njerëzve atij i therte në shpirt (Ibrahim Rugovës). Edhe kjo prirje si human e kishte burimin te fëmijëria e tij e vështirë dhe fati i rëndë i së ëmës, po mbase edhe te formimi humanist në Paris” (M. K.).
Mbaj mend se me 24 prill 1988, e gjeta në zyrën e Shoqatës së Skrimtarëve, shumë të mërzitur. Pinte duhan dhe rrinte kokëulur në mendime. Fytyra i ishte nxirë, gjë që i ndodhte kur ishte shumë i anatosur (ai inatin e mbante mbrenda vetes, shpërthente shumë rrallë). Kur e pyeta se çfarë nuk shkonte, , ai më më tregoi see kishte thirrë me telefon një grua nga Velenja e Sllovenisë dhe i kishte thënë se ajo bashkëndjente me te për sulmet që po i bëheshin atij dhe familjes së tij nga mediet serbe. Gruaja nga Sllovenia e cila nuk ia kishte treguar as emrin dhe nuk kishte pranuar që as të takohej me te, i kishte thënë se ajo ndihet pjestare e familjes së Ibrahimit.
Saktësisht ashtu i kishte thënë: ”Ndihem pjestare e familjes suaj”. Ndër të tjera, ajo grua i kishte tregua se kur kishte qenë e re, kishte jetuar në Beqej dhe që nga ajo kohë mbante mend një grup të madh të djemve të rinj shqiptarë, të cilët kishin luftua në Frontin e Sremit. Pas shpërthimit të atij fronti, ata djem shqiptarë i kishin këthye në Beqej, ku i kishin akuzua si ballistë. Pastaj i kishin mbyllur në një sallë dhe i kishin lënë pa ushqim derisa kishin vdekur urie. Ibrahimi po hamendësonte (shkrua Milazim Krasniqi) në mos ajo grua e kishte njohur babanë e tij (Ibrahimit) në atë vend. Po hamendësonte mos ai ka shpëtuar e ka ikur me atë femër në Slloveni, po pastaj për tërë jetën nuk ka guxuar të lajmërohej në familje? Ishte shumë i mërzitur si anjëherë tjetër. E kishte lutur atë gruan që të i`a jepte adresën , sepse ishte i gatshëm të shkonte në Velenje, që ta takonte por ajo kishte refuzuar. Megjithate, shpresonte se ajo grua do të lajmërohej prapë, gjë që nuk ndodhi. ”M`u hap edhe kjo plagë” tha mendueshëm ”, një fragmet nga libri i Milazim Krasniqit ”Sekreti që nuk i mori me vete Ibrahi Rugova”.
Ngjashëm dhe për të gjalli tim, një grua shqiptare nga rrethi i Istogut, afër vendlindjes së Ibrahim Rugovës, me banim në Malmö, i kishte thënë gruas time: ”burri yt ka një një fëmi me një shqiptare që jeton në Amerikë. Djali tash i ka 20 vjet”.
Kështu më tha gruaja, para disa vjetëve dhe nuk e di a ka besua a jo?. Ajo grua, ishte ndarë nga burri. Ishte martua dhe përsëri ishte ndarë. Kishte një jetë të shthurur.
Dhe mora librin e Kleitia Vaso-s, ”Fluturim”.
Fillova të lexoj por nuk mund të ndahesha nga libri I Kleitias. Ishte i libër që të benë për vete e nuk të lë të ndahesh pa e lexua.
”Rruga e një manjole, e nisur drejt meje si dhuratë, u ndërpre nga dikush tjetër që e mori padrejtësisht. ” . Manjola, nga libri ”Fluturim”, fq. 10. dhe ”Rite të shenjta”
”Jeta është një seri ndjenjash.
Lotët, paaftësi për të qëndruar në formë likuide.
Dhuratat, pamundësia për të dhënë veten.
Ritet e shenjta, një seri simbolesh që zëvëndësojnë zhbërjen tonë”, fq. 212.
Ishte fat që kam në dorë që lexoja librin e Kleitias, një autore që meritont ë krahasohet me klasikët e letërsisë së përbotshme në të gjitha fushat e letërisisë, si një tergimtare e udhërrëfyese e jetës në të aardhmen.
Është fat që kjo gocë tiranse paraqitet para lexuesit shqipfplës e angloemerikan me një libër, vërtetë ANTOLOGJIK.
Nuk e njoh dhe nuk di a ka botua Kleitia tjetër libër, pas vitit 2017 por të mos harrojmë: Kleitia është emër që premton.
Gjitsesesi, nxënëset e mia Luelen, moderatoren e moderuar. Eliza Kuqin, valltaren podrimqake, Eron Pacollin dhe Ervën e Elmën nuk do ti harroj.
Ata/ato, janë krenaria ime si mësues. Me ato/ata krenohem.
Vazhdon
Malmö, 25, 26 mars 2021
( sinan.kastrati@hotmail.com )
