Edith Durham
Në një letër të të cilën ia dërgon mikut të saj, gazetarit Henry Nevison, Edith Durham përshkruan momentet e vështira të refugjatëve shqiptarë në Vlorë, të cilët ishin dëbuar nga grekët pas masakrave dhe pasi ua kishin plaçkitur pasuritë. Kjo është koha kur Princi Wied, të cilin Durham e quan Mbret, e viziton Vlorën. Po ashtu, është koha para fillimit të Luftës së Parë Botërore e cila te shqiptarët ngjallte shpresa për kthimin e Kosovës brenda Shqipërisë natyrale.
“Hotel Albania, Vlorë, 27 qershor 1914
I nderuari z. Nevison,
Në këtë hotel ka qetësi dhe pastërti. Më duhet të them se rroga me të cilën paguhet Malingroot [një oficer holandez] nga Fuqitë e Mëdha (supozoj që këto janë para ndërkombëtare) janë para të hedhura kot pasi që ky, sikur edhe oficerët tjerë holandezë, e çojnë kohën duke ulëritur këngë komike, duke pirë alkool dhe duke ngrëne, kurse pikëpamja e tij politike është tërësisht pro-greke. Ai më tha se e kishin plaçkitur grekët në Korfuz. Në fakt, pos të ndjerit Thomson i cili u vra, dhe Kroon për të cilin besoj se është oficer i ndershëm, si është më së miri, për të tjerët dyshoj nëse i meritojnë rrogat.
Oficerët holandezë tashti nuk janë në urdhër të askujt; as të mbretit e as të Komisionit për Kontroll. Të gjithë i japin urdhra e kundër-urdhra njëri-tjetrit.
Mbreti [Wied] në mënyrë irrituese më në fund ka treguar ca iniciativa. Të dielën erdhi këtu [Vlorë] me mbretëreshën. Vizita ishte tejet e suksesshme sa që njeriu do të pyeste pse ai nuk e viziton tërë mbretërinë e tij menjëherë.
Turma të mëdha të njerëzve dolën në pritje. Mbretëresha u ndal që t’i shikonte ornamentet e argjendta në gjoksin e një ushtari dhe u rrethua nga turma. Tërheqja ishte e pamundshme. E vetmja mënyrë ishte që ajo të shkonte te karroca dhe ta shkurtonte ceremoninë.
Turma entuziaste i kapi kuajt dhe qindra njerëz e tërhoqën karrocën deri në qytet duke brohoritur dhe bërtitur. Disa malësorë, pleq të papastër, me respekt e flladitnin çiftin mbretëror me mindilat e tyre të palarë.
Ata [çifti mbretëror] u dërguan te shtëpia e Syrja Beut pasi që është shtëpia më e madhe dhe për të cilën gjë mua më erdhi keq. Ata thuhet se janë pro-grekë dhe disa anëtarë të kësaj familjeje kanë shkuar në Korfuz që t’i ikin takimit me mbretin dhe mbretëreshën.
Pasi drekuan, çifti mbretëror organizoi një pritje: Mbretëresha në haremllëk, kurse mbreti me burrat. Unë shkova në ahengun e haremit. Është dëm që kjo pritje u organizua në shtëpi private. Hoteli do të ishte vend shumë më i mirë, pasi që do të ishte vend neutral.
Zonjat e bejlerëve janë aristokrate ekstreme dhe nuk ju pëlqen të shoqërohen me ata të klasës më të ulët. Mbretëresha kërkoi që unë të shkoja në një bisedë private me të në orën 5:30. Njerëz të shumtë më porositën që ta lajmëroja mbretëreshën që ajo të mos ju besojë këtyre bejlerëve dhe t’i thosha se gratë e tyre vetëm një ditë më parë e kishin vënë në shpotitje duke thënë se mbreti e kishte shitur tërë pasurinë për të paguar titullin dhe së shpejti do ta shiste edhe mbretëreshën dhe se Wiedët ishin shumë inferior ndaj Syrjave.
Unë i tregova asaj [mbretëreshës] që të mos i besonte kësaj familje [të Syrja beut] pasi që thuhej se ishin pro-grekë dhe se disa kishin shkuar në Korfuz. Por, ajo u përgjigj duke thënë se nuk ju besonte këtyre fjalëve dhe se mënyra më e mirë për të ushtruar influencë në popull është nëpërmes bejlerëve. Unë më nuk fola. Ajo më tha se do t’ia jepte 4000 franga Shoqatës së Zonjave dhe më luti mua që të mbikëqyrja shpenzimin e tyre për fëmijët dhe gratë. Ajo gjithashtu tha se do të jepte edhe dy pako të mëdha me 200 lloje rrobash dhe një sasi të supës pluhur e cila duhej të zihej dhe shpërndahej.
Shkova te mytesarifi (Nexhip Beu) i cili duket njeri shumë i mirë. Ai është nga Peja dhe e ka humbur tërë pasurinë pasi që i ka rënë në duart e malazezëve dhe është aq i përkushtuar për Shqipërinë sa që do ta shpenzonte tërë pasurinë që i ka mbetur. Ai më premtoi një ndërtesë për fëmijët e sëmurë dhe e shkroi menjëherë urdhrin dhe po ashtu e urdhëroi Shoqatën e Zonjave që të shpenzojnë para për shtretër dhe mbuloja. Tashti kam marrë vesh se mbretëresha si dhuratë ia ka dhënë tërë paratë gruas së Syrja beut e jo grave të komitetit.
Tmerri këtu është jashtë asaj që e përshkruajnë fjalët. Pamja më e tmerrshme që kam parë është një grua e ulur mbi disa thasë me fëmijët e saj, tërë familjen, duke vdekur. Ajo ishte e paralizuar deri në masë mizore. Burri i saj është vrarë nga grekët kur e dogjën Kolonjën para disa muajve dhe tërë pasurinë ia kanë plaçkitur dhe djegur. Ajo e ledhatonte djalin e vetëm që ishte vetëm skelet. Këmbët e vajzave ishin aq të holla sa që dridheshin si thupra dhe mezi e gëlltisnin qumështin që ua dhamë ne. Djali vdiq ata natë. Njëra vajzë vdiq të nesërmen. Besoj që edhe tjerët kanë vdekur, por nuk kam patur zemër që të shkoj e t’i shoh. Rast pa shpresë.
Çka mund të bëjë? Mbi 33 mijë viktima do të vdesin nëse Evropa nuk merr masa. Ata që janë kthyer në shtëpitë e tyre kanë pësuar keq. Grekët e kanë plaçkitur një familje që e njoh unë. Burri i kësaj familje ka deklaruar se grekët ua kanë prerë grave veshët dhe gishtat për t’ua marrë unazat dhe vathët dhe kjo është dhjetë herë më keq se gjymtimi që kanë bërë malazezët pasi që ata ua prisnin hundët vetëm burrave.
Spencer, një amerikan, më tregoi se në Skorovit ka parë trupa të dy fëmijëve të vegjël dhe një gruaje dhe një burri të krishterë të therur me bajoneta. Grekët i kanë vrarë të krishterët që refuzonin të deklaroheshin grekë.
Në Kuiname, një fshat afër Kolonjës, Spencer ka parë dy trupa të vdekur të dy vajzave pesëvjeçare që ishin dhunuar dhe pastaj ngulfatur. Kjo ishte bërë para syve të nënës së vajzave. Kjo grua dhe këto dy vajzat e saja kanë qenë të krishterë ortodoksë.
Këtu janë ngjallur shpresa të mëdha nga lajmet se lufta në mes Austrisë dhe Serbisë është e paevitueshme. Shqiptarët besojnë se do ta marrin sërish Vilajetin e Kosovës. Dhe deri tashti, sa i përket luftimit të sotëm dhe inteligjencës, burrat e Kosovës së bashku me lojalistët e Korçës janë maja e racës shqiptare. Ata së bashku do t’i ‘rregullonin’ grekët, sikur Esati [Esat Pashë Toptani] të mos kishte organizuar revoltë në Shiak dhe në Tiranë.
Mbreti e ka vënë Spencerin në komandë të një trupe burrash dhe kjo gjë i ka trazuar holandezët. Raportohet se Fieri ka rënë sërish në duart tona pasi që rebelët janë larguar nga aty. Këto janë lajmet kryesore deri tashti”.
