Mid’hat Frashëri (Lumo Skendo)
Një tok të mençur kanë thënë: sikur t’ish një gjuh’e përgjithshme, që të përdorej prej çdo
njeriu për të shkruar dhe për të kuvenduar me të huaj, një gjuh’ e tillë do t’i binte shumë
shërbime njerëzisë dhe qytetarisë.
Sot njeriu ësht’i shtrënguar të nxërë një shumicë gjuhësh, edhe prapë, kur piqet me një njeri
të huaj, shumë herë nuk kuvendon dot, se s’i di gjuhët e tij, a se që të dy kanë nxënë gjuhë të huaja të ndryshme. Po sikur t’ish një gjuhë e përbashkët, që ta mësonte çdo njeri, ahere kuvendimi dhe kartëshkëmbimi lehtësohej.
Nga gjuhët e sotme asnjë s’bëhet dot vërtet e përkombshme, se janë të rënda për t’u nxënë dhe është e rëndë të zgjidhet një midis tyre.
Pra, janë mejtuar që të shpiket një gjuhë e re, gjuhë e lehtë dhe e thjeshtë.
Një prift aleman, ca vjet më parë, nxori një gjuhë q’e quajti Volapyk; kjo gjuh’e Shlajer-it i
ngjan fort anglishtes, ësht’e lehtë për t’u mësuar, por shumë e shëmtuar në të dëgjuar; volapiku s’mbrodhësoi; tani afër atë fat patën dhe ca sprovime të tjera, midis tyre dhe Gjuh’e Kaltërt
(Langue bleue).
Por gjuha Esperanto, shpikës i së cilës është Zamenhof në Varsovi (Rusi), ngjan të jet’ë
gjallë dhe të ketë jetë. Zamenhofi nxori të parin libër mbi gjuhën e tij më 1887. Q’ahere e tëhu janë shkruar në gjithë gjuhët e Evropës shkronjëtore t’esperanto, si dhe fjalëtore dhe më tepër se 200 libra janë kthyer e shkruar në këtë gjuhë.
Esperantoja është fort e lehtë; rregullat e shkronjëtores s’janë më shumë se 16, se çdo formë shkronjëtoreje, si përkthim i emrave, shumëzimi, foljet etj, janë të rregullta, s’ka gjë jashtë rregullës; këto rregulla janë me të shtuar ca shkronja a rrokje në fund t’emravet, se rrënja e fjalës rri gjithnjë e pandërruar, edhe kështu dëftesa kuptohet q’atë çast; veç kësaj esperantoja ka dhe një tok copëra, të cilat duke i shtuar në fund, rrëfejnë një shumicë dëftesa, që s’janë në gjuhët e tjera, si për të rrëfyer prindërinë, nipërinë, gjerësinë etj. Sa për fjalët, Zamenhofi ka marrë ato fjalë, që ndodhen në më të përdorura në gjuhë të qytetëruara; të sjellim një shembull:
libro (libër), libroj (librat), libron (librin); ami (të dashur), mi amas (dua “unë”), mi amis
(donja, kam dashur), mi amos (do të dua), mi amus (do të donja) etj. Rregullat nuk ndërrojnë, edhe mësohen në një orë; m’anë tjetër, fjalët, meqenëqë janë marrë nga gjuhët e mëdha, ata që dinë ca nga këto gjuhë(frëngjisht, italisht, gjermanisht, anglisht) esperanton e kuptojnë edhe pa patur nxënë.
Më 1889 doli e para e përkohshme në gjuhë esperanto, Esperantis-to, e cila pushoi më 1895.
Por sot dalin një tok gazeta në këtë gjuhë; ja më të mëdhatë: Lingvo Internacia (gjuha e
përkombshme), thjesht esperanto, drejtonjës Paul de Lenguel, del në një herë muaj në Szegzard (Hungari); L’Espérantiste (esperanto dhe frëngjisht), një herë në muaj, drejtonjës L. De Beaufront, Epernay (Marne, Francë): La Lumo (esperanto, frëngjisht, anglisht) një herë në muaj, drejtonjës J. B. A. L Leymarie, Montreal (Canada, Amérique); Rondiranto (esperanto Gazeta “Drita”, nr.18, moti 1902 (red)
Më 1900, shkronjëtore Esperanto ishte shkruar në 22 gjuhë (S.K).
dhe bullgarisht) një herë në muaj, drejtonjës G. P Oreskov, Filipopoli (Bullgari) etj; edhe kjo rrëfen që ka shumë njerëz dhe tekdo që e kuptojnë këtë gjuhë.
Esperantoja mësohet dhe në disa shkolla të mëdha dhe shumë mësime jepen veçan nëpër
mbledhje (klube).
Të themi edhe këtë që abetarja e esperantos është shumë e lehtë, çdo zë ka shkronjën e saj dhe çdo shkronjë ka vetëm një zë të pandërruar. Meqenëqë çdo fjalë mbarohet me një të zëshme, të folurit e esperantos ngjan shumë me italishten.
***
ESPERANTO Tutnacia lingvo
Mid’hat Frashёri
Mid’hat Frashёrenesanculo, kun kvazaŭnomo Lumo Skendo
Gazeta “Drita”, nr.18, moti 1902 (red) -La gazeto Drita (La lumo), jaro 1902 nr.18
Multaj sciuloj diris:
se ekzistus lingvo komuna por ĉiuj homoj, uzebla en la skribado kaj komunikado kun la
fremduloj, ĝi utilus multe al la homaro kaj la civilizo.
Hodiaŭla la homo estas devigita ellerni plurajn lingvojn, kaj tamen, renkonte al fremdulo,
li ofte ne povas interkompreniĝi, ĉar ne konas liajn lingvojn, aŭ ĉar ambaŭ ellernis diversajn lingvojn. Se ekzistus komuna lingvo, lernebla de ĉiu homo, tiam la komunikado kaj intersxanĝado de la poŝtkartoj estus pli facila.
Inter la hodiaŭaj lingvoj neniu fariĝus tutnacia lingvo, ĉar ili estas malfacilaj en la lernado
kaj estas neeble elekti unu el ili.
Do, oni pripensadis por inventi novan lingvon, facilan lingvon kaj simplan lingvon.
Germana pastro, kelkaj jaroj antaŭe, inventis lingvon nomata Volapyk; tiu lingvo de Ŝlajer
similas multe al la angla, estas facila en la lernado, sed ege malbela en la aŭskultado; Volapyk ne sukcesis; la saman sorton havis ankaŭ aliaj lingvoj proponitaj, inter ili ankaŭ La Ĉielblua Lingvo (langie bleue).
Sed la lingvo Esperanto, kies inventinto estas Zamenhof en Varsovio (Ruslando), verŝajne
estas vigla kaj promesplena. Zamenhof aperigis la unuan libron pri ĝi en la jaro 1887. Ekde
tiam, estas skribitaj en ĉiuj eŭropaj lingvoj ŝlosiloj de Esperanto, samkiel vortaroj kaj pli ol
200 libroj estas tradukitaj kaj verkitaj en tiu lingvo.
Esperanto estas tre facila, la reguloj de la gramatiko ne estas pli ol 16 kaj ĉu gramatikero,
kiel la traduko de la nomoj, la multobligo, la verboj ka estas senesceptaj, nenio ekzistas ekster la regulo; ĉi tiuj reguloj baziĝas en la aldono de kelkaj literoj aŭ silaboj fine de la nomoj, la vortoradiko restas ĉiam neŝanĝa, tiel la senco estas komprenebla tuj; krome esperanto enhavas ankaŭsufiksojn, alndonendaj ĉe la fino, montrantaj multajn sencojn, kio ne ekzistas en la ceteraj lingvoj, kiel ekzemple por montri la devenon, genepojn, larĝecon ka.
Koncerne al la vortoj, Zamenhof ĉerpis ilin troviĝantaj en la plej uzataj civilizitaj lingvoj;
Ni alportu ekzemplon:
Libro (libёr), libroj (libra), libron (librin); ami (me dashurue), mi amas (dashuroj), mi amis
(dashurova), mi amos (do dashuroj), mi amus (do tё dashuroja), ka.
La reguloj ne ŝanĝiĝas, kaj estas lerneblaj ene de unu horo; aliflanke, la vortoj, ĉar estas
ĉerpitaj el la grandaj lingvoj, tiuj kiuj posedas iom el ĉi tiuj lingvoj (franca, itala, germana,
angla) esperanton komprenas eĉ se ili ne ellernus ĝin.
En la jaro 1989, aperis la unua gazeto en la lingvo esperanto, Esperantisto, kiu ĉesis en la
jaro 1895. Sed hodiaŭ aperas kelkaj gazetoj en ĉi tiu lingvo: jen la plej grandaj; Lingvo
Internacia (la tutnacia lingvo), simple en esperanto, ties direktoro estas Paul de Lenguel, ĝi
aperas unufoje monate en Szegzard (Hungario); L.Esperantiste (en esperanto kaj franca),
unufoje monate, la direktoro estas L. Beaufront, Epernay (Marne, Francio); La Lumo (en
esperanto, franca, angla), unufoje monate, la direktoro estas J.B.A. : Leymarie, Montreal
(Kanadio, Ameriko); Rondiranto (en esperanto, bulgara) unufoje monate, la direktoro
G.P.Oreskov, Filipopli (Bulgario) ka; ankaŭ tio montras ke estas multaj homoj kie ajn
komprenantaj ĉi tiun lingvon.
Tiutempe Pollando estis enkadre de Ruslando
En plej disvastigataj
Esperanto estas lernata ankaŭ en kelkaj grandaj lernejoj kaj multaj lecionoj estas instruataj
en la kunvenoj (en la kluboj).
Estas dirende ankaŭ ke la aboco de esperanto estas multe facila, ĉiu sono havas sian literon kaj ĉiu litero havas nur unu sonon neŝangeblan. Ĉar ĉiu vorto finiŜas per vokalo, la paroladode esperanto similas multe al la itala.
Lumo Skendo
E përgatiti: Bardhyl Adem Selimi, Tiranë
