Foto 1. Konaku i Pashës në Vrajë,ku qëndroi pasha dhe quhej selamllëk. Foto 2. Ndërtesa ku jetonin gratë që quhej “Haremlluk”. Këto objekte, banesa qytetare, njihen si kompleksi më i bukur i ndërtuar në rajon gjatë shekullit XVIII.
Nga Dr. Qazim Namani, Prishtinë
Gjatë shekullit XVIII dhe fillim të shekullit XIX, Pashallarët shqiptar qeverisnin si gjysmë të pavarur, e kishin ushtrinë e tyre, mirëpo dhe shpesh herë i harxhonin potencialet e tyre ushtarake, duke luftuar mes veti, për grabitje të pronës, dhe territoreve të njëri tjetrit.
Në vitin 1765 Raif Beg Gjinolli, pasi e kishte shtrirë sundimin e tij në Vrajë, në oborrin e tij i kishte ndërtuar dy ndërtesa luksoze për atë kohë. Ndërtesat ishin ndërtuar në dy kate, dhe në të dy ndërtesat në katin e dytë, në pjesën qendrore ishte ndërtuar salloni, nga një dhomë paksa më e madhe, dhe disa dhoma tjera më madhësi të njëjtë dhe formë simetrike që të gjitha kishin qasje në sallon.
Të gjitha dhomat ishin të punuara me tavan prej druri, të gdhendura dhe zbukuruara me motive të ndryshme. Në ndërtesën e parë, e renditur nga ana jugore, në katin e parë jetonte pasha me gardën e tij mbrojtëse. Në ndërtesën kah ana lindore jetonin gratë. Salloni në katin e parë, në shtëpinë e grave e kishte divanin, në shtrirje gjysmë rrethore. Ndërtesat lidhen mes veti me një galeri, të punuar prej druri, në formë ure, në mënyre që banoret e këtyre objekteve mund të shkojnë, prej një ndërtesë, në ndërtesën tjetër, pa zbritur në katin e parë.
Oborri i këtyre dy ndërtesave, ishte i rrethuar me një mur të lartë, dhe një portë hyrëse. Të dy këto ndërtesa ishin ndërtuar, nga mjeshtërit më të mirë shqiptar, duke u bazuar në shijen e pashës dhe arkitekturën qytetare të kohës.
Pas pushtimit të Vrajës, nga ushtria serbe gjatë krizës lindore, këto ndërtesa u bën shkollë e mesme serbëve.
Në vitin 1960, ndërtesa ku kishte qëndruar pasha, u kthye në muze të qytetit, ndërsa ndërtesa ku kishin qëndruar gratë, në vitin 1993, u bë restorant.
Pashallarët shqiptar që u fuqizuan shumë gjatë shekullit XVIII, krijuan pasuri të madhe nga taksat që i vilnin në popull. Pasi u pasuruan shumë ata zhvilluan jetë të ç’frenuar dhe të mbushur me plotë aventura dhe mizori njerëzore.
Në qytetet ku zotëronin këta pashallarë, pranë objekteve të tyre të banimit, ndërtuan edhe Hane, hamame, dhe objekte tjera publike.
Në hane zakonisht i sillnin që të punojnë vajzat dhe gratë më të bukura, që i mblidhnin te familjet e varura prej tyre. Në çifligjet e tyre po ashtu sillnin familje të varfra, që të punojnë tokat bujqësore për interesat e pashallarëve. Gjatë sundimit të tyre, rreth qyteteve dhe në tokat pjellore, edhe pashallarë e bejlerët tjerë të familjes së Gjinollëve në Kosovën, i sotme sollën shumë familje të varfra shqiptare, të besimit ortodoks në tokat e tyre. Këto familje punuan në çifligjet e tyre, edhe pasi u shua sistemi feudal i pashallëqeve, deri në vitin 1912, kur P.Osmane përfundimisht u largua nga trojet tona. Të gjitha këto familje shqiptare ortodokse, më pas u serbizuan. Shembujt e serbizimit të familjeve ortodokse shqiptare, sot i hasin në tërë territorin e Kosovës së sotme dhe në rajon.
Gjatë përvojës time në terren, për hulumtimin e gjurmëve të trashëgimisë kulturore, kam vërejtur se popullata ortodokse, që ka jetuar gjatë sundimit osman në trevat shqiptare, ishte me origjinë shqiptare, por që me kohë u serbizuan. Si shembull kisha me përmend fshatin Gushtericë afër Janjevës, sot i banuar vetëm me popullatë serbe. Në vitin 2013 në këtë fshat pata rastin të bëjë një hulumtim lidhur me gjurmët e trashëgimisë kulturore në këtë fshat. Gjatë bisedës me banorët, njëri nga banorët e fshatit, pohoi se kur pasha i Gjinollëve, e kishte sjellë familjen e tij në Gushtericë, nga rrethina e Nishit, kjo ishte familja e gjashtë e vendosur në këtë fshat. Një tjetër banorë tha se kur pasha i Gjinollëve na solli në Gushtericë, prej një fshati afër Gjilanit, ishim familja e 14 në fshat.
Siç shihet pasha i Gjinollëve këto familje ortodokse shqiptare, i kishte sjellë në Gushtericë, dhe ju kishin dhënë shumë toka për të punuar. Po kështu kishin vepruar edhe në shumë fshatra tjera ku sundonin Gjinollët.
Pas rënies së pashallëqeve, me përkrahjen e politikës ruse, por edhe nga vet sulltani, dhe Patroarkana e Stambollit, ortodoksët i fituan liritë elementare në religjion dhe në arsim. Me lejen e sulltanit, dhe përkrahjen e Rusisë, në gjysmën e shekullit XIX, për ortodoksët në Kosovë, u hapën shkolla laike dhe seminare kishtare në gjuhën serbe. Pas hapjes së këtyre shkollave, të gjithë ortodoksët shqiptar un serbizuan. Në vitin 1882, në fshatin Gushtericë, është ndërtuar shkolla fillore në gjuhën serbe, ndërsa kisha e fshatit është ndërtuar mbi themelet e një objekti të vjetër arkeologjik.
Pashallarët dhe bejlerët e familjes Gjinolli, me kohë kishin krijuar lidhje të ngushta, me familjet shqiptare ortodokse shqiptare, që punonin në pronat e tyre.
Kjo lidhje ishte forcuar sidomos, kur Maliq Beg Gjinolli i Gjilanit, u martua me Marijen (Bejaze Hëmnin), e cila ishte bijë e një familje ortodokse shqiptare, që më parë ishte sjellë të punojë në pronat e tij. Maliqi me Marijen i kishin dy fëmijë, Hamdiun dhe Jasharin.
Bejaze Hanmi ishte bijë e një familje ortodokse shqiptare, që Gjinollët e Gjilanit e sollën në fshatin Pasjan. Gjinollët kanë sjellë mjaftë shumë familje ortodokse në çifligjet e tyre në shumë fshatra të Kosovës. Në ato vite ata dërgonin, për të punuar vajzat e bukura në hanet e qyteteve, por Bejaze Hanmin për bukurinë e saj që e kishte Maliq Beu e mori për grua. Në fshatin Pasjan Maliq Beg Gjinolli e ndërtojë kishën për hir të dashurisë që kishte ndaj të bardhës Bejaze Hanmit. Bejaze Hanmi (Hëmni) ishte nëna e Jashar Pashë Gjinollit, që më vonë jetoi në Prishtinë. Për fat të keq pas rënies nga pushteti të familjes Gjinolli, të gjitha këto familje ortodokse shqiptare, që u vendosën në pronat e tyre u serbizuan.
Foto 1. Kisha e ndërtuar nga Maliq Beg Gjinolli, për hatër të Bejaze hanmit, në fshatin Pasjan, Komuna e Gjilan, Foto 2. Gurë varrezash të vjetra në kompleksin e varrezave të kësaj kishe.
Lidhjet e ngushta me familjet ortodokse shqiptare, vazhduan edhe më vonë, edhe në pashallëqet tjera shqiptare, ku sundonin pashallarët e familjes Gjinolli.
Kjo praktikë e bashkëpunimit dhe veprimit, me ortodoksët shqiptar brenda territorit të pashallëqeve, vërehen më së miri, në politikat e brendshme dhe të jashtme që i zhvillonte Hysen Pashë Gjinolli i Vrajës.
Në fillim të shekullit XIX, sundimtar në pashallëkun e Vrajës ishte Zempre Qorr Mehmet Pashë Gjinolli. Gjatë sundimit të tij, popullata në sanxhakun e tij, jetonte në presion të madh, nga vjelja e taksës, dhe përjetonte dhunë në forma të ndryshme prej tij. Ky pasha gjatë sundimit të tij, njihej si njeri i prirë për lukse, aventura dhe shtypje të popullatës. Në vitin 1815, ky pasha duke mos mundur të udhëheq më tutje, këtë e zëvendësojë djali i tij i madh Rashit Beu. Pas dy viteve, Rashit Beu dha dorëheqje, dhe qeverisjen ja dorëzoi vëllait të tij Hysenit.
Hysen Pashë Gjinolli, nën ndikimin e Patriarkanës së Stambollit, dhe mitropolit të saj në Shkup, ortodoksëve në sanxhakun e tij ju dha mjaftë liri. Ai i zbatonte marrëveshjet e arritura në mes të Rusisë dhe P. Osmane. Hysen Pasha duke mbajtur raporte të mira me mitropolinë e Shkupit dhe Milosh Obrenoviqin, ortodoksëve në sanxhakun e tij ju jepte privilegje, atyre nuk ju merrte armët edhe kur urdhërohej nga Sulltani. Hysen Pasha dhe Millosh Obrenoviqi, gjatë kësaj periudhe shkëmbenin dhurata të ndërsjella mes veti.
Gjatë kësaj periudhe, shqiptarët ishin të organizuar në fise, bajraqe, fe e klane që në masat e gjëra të popullit nuk kishte ndonjë unitet, por ishin njëfarë urrejtje mes këtyre grupeve të interesit, andaj P. Osmane arrinte që ti shuaj kryengritjet e tyre.
Për ti shuar kryengritjet shqiptare, P. Osmane i vrau qindra bejlerë shqiptarë dhe një numër i madh i tyre u internuan në Azinë e Vogël. Shqipëria që ndahej në veri, ku jetonin gegët dhe në jug të banuar me toskë shpesh herë kishin mos pajtime mes veti, për të arritur një organizim gjithë kombëtar. Këto mospajtime i përkrahte pushteti osman. Sulltani nuk lejonte unitetin e bejlerëve dhe pashallëqeve shqiptare. Kjo ndikoj që shqiptarët e veriut nuk bashkoheshin në të njëjtën kohë, me lëvizjet shqiptare në jug dhe anasjelltas.
Gjatë kryengritjeve shqiptare 1826-1832, Hysen Pasha dukej se nuk e kundërshtonte sulltanin, por në anën tjetër bashkëpunonte edhe me kryengritësit shqiptar. Në vitin 1829, Hysen Pasha mblodhi ushtarë, për ta ndihmuar kryengritjen e Mustafa Pashë Bushatliut. Pas paqes së Edrenës 1829, Hysen Pasha ju dha liri edhe më të mëdha popullatës ortodokse, që jetonin në pashallëkun e tij. Hysen Pasha, rinovoj kishat e vjetra, dhe ndërtoj disa të reja për ortodoksët, dhe për këtë nderohej dhe merrte lëvdata. Në këtë periudhë Hysen Pasha, i kishte disa mos marrëveshje, me mitropolinë Gavril në dioqezën e Shkupit.
Në gjysmën e parë të shekullit XIX ishte arritur kulmi i kryengritjeve shqiptare.
Kryengritjet shqiptare të udhëhequra nga Mustafa Pashë Bushatliu, gjatë viteve 1826-1832, u shuan. P. Osmane, pas ngadhënjimit ndaj kryengritësve shqiptarë, i shtoi taksat dhe fillojë të mbledhë nizam për ushtrinë e rregullt të sulltanit.
Pashallarët shqiptar që ju nënshtruan sulltanit, i ashpërsuan presionet ndaj popullit shqiptar, për të vjelë taksa dhe rekrutuar nizam, kjo ndikojë që të shtohet urrejtja e popullit ndaj tyre.
Mitrolpoli i Shkupit, e paditë Hysen Pashën në Stamboll. Duke u bazuar në padinë e mitropolit Gavril, Hysen Pasha, në vitin 1835 thirret nga sulltani, që të shkojë në Stamboll. Pasi shkojë në Stamboll, sulltani kërkojë nga ai të ju bindej urdhrave të sulltanit, për zbatimin e reformave, dhe të mos ndërhyjë në punët e kishës dhe popullatës ortodokse.
Edhe përkundër gjithë këtyre presioneve të shtuara popullata shqiptare, nuk u dorëzua, por fillojë të ri organizohet, për të kundërshtuar reformat e tanzimatit, të vitit 1839. Kryengritjet që vazhduan në këtë kohë, nuk udhëheqshin nga pashallarët dhe feudalët e mëdhenj shqiptar, por në krye të lëvizjeve dolën klerik fetar, dhe disa nga ajanët e fshatrave dhe qyteteve shqiptare.
Me qenë se Hysen Pasha në kalanë e Vrajës, për sigurinë e tij e mbante një numër mjaftë të madh të shqiptarëve ortodoks, nga trevat jugore të Shqipërisë, në vitin 1839, kishte dhënë leje për ndërtimin e një kishe në Vrajë. Për ndërtimin e kësaj kishe, kishte pasur mjaftë reagime prej popullatës myslimane të qytetit, e të cilët filluan ti përkrahin kryengritësit shqiptar që kishin filluat të organizohen në rrethinën e Vrajës.
Rëndësi të veçantë pas shuarjeve të kryengritjeve që i drejtonte Mustafa Pasha, kanë, kryengritjet e viteve dyzeta të shekullit XIX, që në fillim u përfshinë shqiptaret e Kosovës, Maqedonisë së sotme, Çamërisë, Labërisë dhe gjithë trevave etnike shqiptare
Po ashtu gjatë kësaj kohe u zhvillua mjaftë shumë bektashizmi, duke u bërë si fe e tretë në trojet shqiptare, e që shpesh promovonin ideologji, për autonomi të veçantë fetare e kulturore. Bektashizmi ishte zhvilluar edhe ne Leskoc, Vrajë, Bujanoc e Preshevë, forcimi i tyre, nuk i pëlqente Hysen Pashë Gjinollit.
Në vitin 1841, Hysen Pashës prej sulltanit, ju kishte dorëzuar programi i reformave për shfuqizimin e marrëdhënieve feudale, dhe ndryshimin e administratës.
Popullata shqiptare ngriti shpesh krye, kundër Hysen pashës edhe pse ky ishte më origjinë shqiptare, për shkak se ky pasha ishte i pangopur për prona dhe para. Hysen pasha, e mundonte shumë popullatën, i shtinte me dhunë të punojnë në tokën e tij, shpesh i përvetësonte me dhunë pronat e fshatarëve dhe bejlerëve tjerë, duke i bashkuar me çifligjet e tij. Me plaçkën që e bënte në popull, ai e kishte krijuar një pasuri të madhe, por edhe kishte lejuar që të zhvillohet shkala e amoralitetit, që i kishte prekur të gjitha shtresat e popullatës, në qytetin e Vrajës.
Nga burimet serbe, kuptojmë se, në prag të kryengritjes së popullatës, për motive të ulëta morale, në Vrajë një njëri e vranë një pop. Popin e kishte vrarë një njeri që kishte ardhur të jetoi në Vrajë nga fshati Konqul. Flitej se arsyeja e vrasjes së tij kishte qenë, provokimi i popullatës myslimane, për shkakun e shitjes së mishit të derrit në çarshinë e Vrajës. Si duket kjo ngjarje është shtrembëruar nga studiuesit serbë, duke u munduar që kësaj vrasje ti japin motive politike, fetar e nacionale, andaj ky version i vrasjes së popit, bien desh me shkrimet e studiuesve tjerë serioz.
Nga Aleksandër Matkovski, për këtë rast kuptojmë se, Hysen Pashë Gjinolli në këtë kohë, e vari një prift dhe dy turkesha imorale. Nga kjo e dhënë kuptojmë për shkallën e degjenerimit dhe amoralitetit, që zhvillohej gjatë sundimit të Hysen Pashës në qytetin e Vrajës. Për këto arsye dhe sjelljeve të Hysen Pashës, në qytetin e Vrajës dhe në fshatra, ishte krijuar një urrejtje e madhe ndaj tij.
Rexhep Selimi në shkrimet e tij për Vrajën dhe Preshevën, jep disa të dhëna, për karakterin e ulët të Hysen Pashë Gjinollit. Mes tjerave ai shkruan se Hysen Pasha i Vrajës, në vitin 1842, kishte kaluar nëpër çifligjet e Sheh Selimit, në fshatin Tabanoc. Duke i parë tokat pjellore, me kopshte të rregulluara mirë, kroje dhe lum të bukur, nga lakmi për të ja marrë dhe motivet e xhelozisë, i paguan dy shqiptarë që në pabesi ta vrasin Sheh Selimin. Shqiptarët e paguar njëri ishte prej Preshevës, ndërsa tjetri nga fshati Norçë. Në muajin gushtë të vitit 1842, këta të dytë e vrasin një sheh tjetër në fshatin Tanaboc, duke menduar se e kanë vrarë sheh Selimin. Në atë kohë Sheh Selimi kishte qenë në Stamboll. Sheh Selimi kur kthehet prej Stambolli, dhe kuptohet se ai nuk është vrarë, Hysen Pashë Gjinolli i revoltuar, e ftojë Sheh Selimin që të shkojë në sarajet e tij. Sheh Selimi duke e parë se po i përgatitej tradhtia, duke mos u pajtuar me sjelljet e pashës, vendosi që ky vet ta vrajë Hysen Pashë. Para shkuarjes te Hysen Pasha, Sheh Selimi, e njofton një mikun e tij në Bujanoc, për vendimin që e kishte marrë për ta vrarë pashën në sarajet e tij. Sheh Selimi kur ofrohet të sarajet e pashës, pa e pyetur fare rojën e parë dhe të dytë hynë brenda. Porsa hynë brenda roja e tretë e pengon Sheh Selimin që të hyjë te Hysen Pasha. Sheh Selimi nga zemërimi, hap zjarr duke i plagosur rojën dhe Hysen Pashën. Një roje tjetër, në ato momente, me shpatë i prenë kokën Sheh Selimit. Sheh Selimi me kokën e prerë varroset në tyrben e Preshevës.
Në varrimin e Sheh Selimit, kishin shkuar mjaftë shumë qytetarë nga Vraja, Bujkanoci e Presheva. Gjatë ceremonisë së varrimit, para masës u shpreh revolta, ndaj Hysen Pashës dhe pushtetit osman. Në varrim revoltën ndaj pashës u organizua nga Bajram Vaksinca, Sylejman Tali, Selman Rogoçica, Selim Marku, Ymer Presheva, Sheh Hyseni, Sheh Salihu, dhe bejlerë e ajanë tjerë të kësaj ane.
Për sjelljet e Hysen Pashës dhe mllefin e shprehur për vrasjen e Sheh Selimit, nga popullata shqiptare e asaj ane është kënduar edhe një këngë:
Hysen Pasha faqe zi
E mbyte shehun për pasuri
Sheh Selimi nuk ka vdekë
Pritna Vrajë çka ka me të gjet.
Kjo ngjarje ndikojë shumë, që në kryengritjen e Dervish Carës. të përfshihen po thuaj e gjithë popullata shqiptare e asaj treve.
Kundër sjelljes së Hysen Pashës, u rreshtuan edhe vëllai i tij Rashit Beu, gruaja më e vjetër në kompleksin e tij, Hanama, Mesin Beu, Kara Agush Beu, dhe disa bejlerë tjerë shqiptar, që së bashku me popullin, e filluan komplotin për të ja marrë pushtetin Hysen Pashës.
Në vitin 1843, kurë porta e lartë, e proklamojë Hatisherifin e Gjylhanes në Kosovë, kjo nuk u prit mirë nga popullata shqiptare, menjëherë filluan trazirat dhe popullata u ngrit në kryengritje. Në fillim qendra e kryengritjes u bënë sanxhaku i Shkupit dhe ai i Prizrenit. Zemërimi i madh i shqiptarëve ishte shtuar, kur përveç shtimit të madh të taksës, regrutimit të dhunshëm në ushtrinë osmane, porta e lartë fillojë zëvendësimin e feudalëve shqiptar, me funksionar osman dhe, shtimin e masave represive për islamizimin e popullatës dhe osmanizmin e administratës.
Për shkak të këtyre masave rezistenca e shqiptarëve erdhi duke u zgjeruar, dhe në fund të vitit 1843, ajo fillojë të përhapet në të gjitha trevat shqiptare. Në fillim të vitit 1844, kryengritjet shpërthyen në qytetin e Prishtinës, dhe me të shpejtë u zgjeruan edhe në qytetet tjera shqiptare. Kryengritësit, pasi i bllokuan që të veprojnë forcat ushtarake osmane arritën që ti çlirojnë disa qytete të Kosovës së sotme dhe të Maqedonisë së sotme.
Sipas burimeve arkivore serbe dhe një tregtari nga Aleksincci, të quajtur me emrin Gjorgje, i cili prej datës 12-24 prill të vitit 1844, kishte udhëtuar deri në qytetin e Manastirit, ai kishte treguar se rruga në ato vise ishte bërë e pasigurt prej kryengritësve shqiptar. Sipas rrëfimeve të tij midis Velesit dhe Shkupi në atë kohë ishin mbledhur rreth 8000 kryengritës shqiptar. Siç duket ku nuk kishte qenë ndonjë tregtar, por ishte ndonjë agjentë serbë që e kishte pasur si detyrë të jap informata për zonën në mes të Nishit dhe Manastirit, dhe për këtë kishte shkuar në Manastit, ku ishte koncentruar ushtria e sulltanin. Të rikujtojmë këtë se edhe princi Millosh Obrenoviqi në vitin 1830, e kishte dërguar një informator të vetin, kur Reshid Mehmed Pasha i kishte thirrur në një takim të gjithë pashallarët dhe feudalët e mëdhenj të rajonit.
Qendra e kryengritjes së atyre viteve u bë qyteti i Shkupit, nën udhëheqjen e Dervish Carës, Dervish Podës, Dervish Kapos etj.
Kryengritësit shqiptar në fillim të vitit 1844 arritën që të çlirojnë: Shkupin, Prishtinën Tetovën, Quprilinë, Prilepin dhe ju ofruan Manastirit.
Në vitin 1844, gjatë zhvillimit të kryengritjeve ishin ngritur edhe shqiptarët e Nishit, mirëpo për ti shuar kryengritjet porta e lartë, atje menjëherë e kishte dërguar ushtrinë e rregullt të sulltanit të cilën e udhëhiqte Sabri Mustaf Pasha.
Hysen Pasha Gjinolli, i cili zotëronte pronat në të dy anët e Moravës jugore nga Vraja e deri në Bujanoc. Banorët e Vrajës, Bujanocit dhe të Preshevës u ngritën në kryengritje shpesh herë kundër këtij pashai i cili ishte i pangopur për aventura dhe prona. Hysen Pasha për tu mbrojtur prej kryengritësve shqiptar në Vrajë kishte sjellë shqiptar ortodoks dhe mysliman të paguar nga rrethi i Janinës.
Nën udhëheqjen e Festolit, kryengritësit nga Tërnoci, Selam Rogoqica, Ymeri nga Presheva, dhe bejlerët e ajanët tjerë nga Presheva, Bujanoci e Vraja, në vitin 1843, popullata u organizua në kryengritje, dhe e përmbysen sundimin e Hysen Pashës në Vrajë.
Në maj të vitit 1844, rreth 15.000 kryengritës shqiptar nga zonat e Leskocit, Vranjës, Kumanovës, Gjilanit, Shkupit, Tetovës, Gostivarit dhe malësia e Galabit, hynë në qytetin e Vrajës, dhe e dëbuan Hysen pashën e Vranjës. Me këtë fitore kryengritësit shqiptare e krijuan një zonë të lirë prej Leskoci e deri në Gostivar.
Sipas informatave të konsullit anglez i cili raportonte nga Selaniku, me 20 tetor 1844 kryengritësit shqiptar hynë për herë të parë në Vrajë.
Me datën 3-6 prill të vitit 1844 kryengritësit shqiptar hynë në Vrajë, kurse Hysen Pasha me 800 shqiptarët e sjellë nga jugu u koncentrua në kalanë e Vrajës. Duke e parë rrezikun nga kryengritësit shqiptar, Hysen Pasha e braktisi kalanë e Vrajës dhe kaloi në Veles.
Për ti shuar këto kryengritje, porta e lartë dërgojë forca të mëdha ushtarake në trojet shqiptare. Në shkurt të vitit 1844, forca të mëdha ushtarake u dërguan në Shqipërinë e Jugut, e veçanërisht në qytetin e Manastirit.
- Osmane për shuarjen e kryengritjes shqiptare e kishte autorizuar Omer Pash Latasin, ai ishte një renegat ortodoks i lindur në Ogulin të Kroacisë. Emri i vërtet i tij ishte Mihajl Latasi i cili më pas e pranoi islamin dhe e mori emrin Omer Pashë Latasi, i cili e kishte gradën e gjeneralmajorit dhe i bëri shërbime të mëdha ushtrisë osmane. Në enciklopedinë greke e osmane shkruan se ka lindur në Plashkë të Kroacisë. Babain e kishte pas nën oficer në ushtrinë austriake dhe kur ka lindë e pagëzuan Mihajl Latas. Përveç gjuhës kroate ai e mësoi shpejtë gjuhën gjermane, italiane, dhe frënge dhe pak gjuhën angleze. Mihajli shërbeu si oficer në ushtrinë austriake por në vitin 1827 ai u arratis në territoret osmane. Në fillim u strehua te Haxhi Ali Bujiqi në Banjallukë. Ai në Banjallukë e pranoi fenë islame, synetin dhe e mori emrin e ri Omer Lutfi Efendi. Pas qëndrimit dy vjeçar në Banjallukë ai u vendos në Vidin, e pastaj shkoi ne Stamboll si profesor i vizatimit në shkollën ushtarake. Ai në Stamboll shkoi në vitin 1834, ndërsa në vitin 1838 e mori gradën kolonel. Pasi u gradua Omeri dërgohet në Siri të luftoi kundër Ismajl Pashës dhe Mehmed Aliut me origjinë shqiptare nga Egjipti. Pas ngadhënjimit të tij në Siri ku i dha fund sundimit të Mehmed Aliut e mori gradën gjeneral. Në fund të vitit 1843 ai nga porta e lartë dërgohet për të shuar kryengritjet shqiptare që kishin filluar nën udhëheqjen e Dervish Carës.
Omer Pashë Latasi hynë në Vrajë, pasi e lexojë para popullatës ligjin dhe rendin, e shfuqizon pashallëkun e Vrajës, duke e krijuar kazan e Vrajës nën udhëheqjen e një kajmekami.
Pas këtij nënshtrimi ushtarët osman u lanë të lirë që të bëjnë çka të donin me popullatën shqiptare, kështu që në fshatin Tërnoc dhe disa fshatra tjera përveç plaçkës ushtarët osman çnderuan edhe gratë e vajzat e popullatës shqiptare.
Gruaja më e vjetër në konakun e Hysen Pashës, Hanuma Plaka, Omer Pashës ja ofroi konakun e saj, i dha shuma të mëdha të parave, dhe ja dhuroi një palë rroba ari të burrit të saj.
Hysen Pasha pas 10 apo 12 ditësh vdes në Veles, flitet se është helmuar, por nuk dihej saktësisht si është helmuar. Autoritetet osmane e përhapën lajmin se e ka helmuar e shoqja me ushqimin që ja dërgoi nga Vraja, por ekzistojnë burime tjera që tregojnë se Hysen Pashën, e helmuan autoritetet osmane me kafe.
Omer pasha, pasi hyri në Vrajë me 18 qershor 1844 dhe me ushtrinë e tij fillojë sulmet nëpër fshatrat shqiptare midis Vrajës dhe Leskocit, duke i kapur udhëheqësit e kryengritjes. Në mesin e udhëheqësve tjerë që u dorëzuan ishte edhe Baba Feka dhe Sejdi Menxha, të cilët të lidhur së bashku me 200 kryengritës tjerë të kësaj ane u dërguan në Stamboll.
Kryengritrja e Dervish Carës u përhap edhe në Leskoc. Kundër kryengritësve në komandën e Hajredin Pashës ishin dërguar5000 nizam të pajisur me 20 topa. Të nxitur nga osmanët Dalip Beu e Shaban Beu me 3000 shqiptarët e jugut i sulmuan shqiptarët e veriut që ishin ngritur në kryengritje që e organizoj Dervish Cara. Ismajl Pasha nga Leskoci e ndihmonte Dervish Carën së bashku me kryengritësit e udhëhequr të kësaj ane në krye me Sejdi Menxhën dhe Babën Fekë. Pasha i Leskocit kryengritësit i furnizonte më ushqim dhe kuaj. Kryengritësit shqiptar ndiqeshin nga ushtria osmane dhe shqiptarët e jugut të udhëhequr nga Omer Pash Latasi. Kur ushtria e Omer Pashës hyri në Leskoc me 20 qershor 1844 ajanët e Leskocit ju bënë pritje ushtrisë së sulltanit, ju përgatitën ushqime dhe 15.000 dhe ju dorëzuan të gjitha parat që i kishin mbledhur në popull për organizimin e kryengritjes. Me 5 Prill 1845 Ismajl Pasha i Leskocit u kap dhe me tërë familjen e tij u dërgua në Azinë e Vogël, të cilët u zhdukën pa lënë gjurmë.
Gjatë kësaj përndjekje ushtria osmane në Leskoc nguli 50 hunj për ngulitjen e kryengritësve.
Pas nënshtrimit të kryengritësve në muajin qershor të vitit 1844, prapë në vjeshtën e po këtij viti, popullata e Dibrës, u ngrit në kryengritje kundër ushtrisë së sulltanit që udhëhiqej nga Hajredin Pasha.
Bazuar në burimet e Th. Ippen, kryengritësit shqiptar të vitit 1844, para portës së lartë kishin parashtruar kërkesë, për të drejtat e tyre autonome, ashtu si i gëzonin serbët në atë kohë.
Kryengritjet shqiptare vazhduan edhe në vitet tjera në vijim. Në vitin 1845, ushtria e rregullt e sulltanit, ndërmori ofensivë për çarmatosjen e popullatës shqiptare. Kundër kësaj ofensive, shpërthyen kryengritje në qytetin Gjakovës me rrethine, ku ishin mbledhur 8000 kryengritës, nën udhëheqjen e Binak Alisë dhe të Sokol Ramës.
Kryengritjet shpërthyen edhe në Shqipërinë e jugut, kur Reshid Mehmed Pasha, dhe feudali renegat shqiptar Hysen Pash Vrioni, tentuan ta shtrijnë aksionin e çarmatimit të popullatës shqiptare edhe në jug. Ndaj aksionit të ushtrisë osmane për çarmatosjen e popullatës shpërthyen kryengritje në berat dhe në Gjirokastër.
Në korrik të vitit 1844, kryengritjet shqiptare shpërthyen edhe në Kurvelesh nën udhëheqjen e Zenel Gjonlekës, në Berat nën udhëheqjen e Rrapo Hekalit. Kryengritësit nën udhëheqjen e Zenel Gjonlekës e çliruan Delvinen, Butrintin, duke e krijuar një zonë të lire në rrethinën e Gjirokastrës. Po ashtu edhe Rrapo Hekali e krijojë një zonë të lirë në rrethinën e Beratit. Në këtë kohë në kryengritje u ngritën edhe Labëria, Çamëria, Myzeqeja dhe rrethina e Vlorës. Për shuarjen e këtyre kryengritjeve porta e lartë në vitin 1847 dërgojë forca të mëdha ushtarake nga Manastiri, Janina, Himara e Thesalia. Vetëm nga Manastiri u dërguan rreth 15.000 ushtar. Ushtria osmane në zonat e kryengritjeve dogji shumë fshatra , arrestojë shumë shqiptar dhe shumë prej tyre i internojë në burgjet osmane. Gjatë këtyre masave ndëshkuese për kryengritjen e shqiptarëve, osmanët, i dëbuan edhe jezuitët nga qyteti i Shkodrës, të cilët me ndihmën e konsullit austriak, atje kishin shkuar për hapjen e një kolegji.
Edhe pse kësaj kryengritje në veri i prinë klerik mysliman, nga raportet franceze të kohës, mësojmë se kryengritjen e armatosur e përkrahën mirditorët edhe kelmendasit, e besimit katolik të cilët u solidarizuan me vëllezërit e tyre mysliman.
Pas thyerjes së kryengritjeve shqiptare në Katllanovë, ushtria osmane marshoi drejtë veriut, dhe sipas disa burimeve të kohës, thuhet se vetëm në qytetin e Vrajës, ishin mbledhur 10.000 ushtarë të rregullt të ushtrisë perandorake. Gjatë qëndrimit të tyre në këto anë, ata bënë tortura, dogjën, fshatra të tëra shqiptare, u imponua me dhunë dorëzimi i kryengritësve, dhe u kërkua që përfundimisht të hiqet dorë nga kriptokatolicizmi i popullatës shqiptare në malësinë midis Nishit, Prishtinës dhe Shkupit.
Duhet theksuar se popullata shqiptare e malësisë së Galabit në veri-perëndim të Vrajës i kishte përballuar myslimanizmit të plotë deri në ato vite.
Ushtria e rregullt e sulltanit, e dërguar në trojet shqiptare, ndërmerrte masa çnjerëzore, dhe bënë presion shumë të madh ndaj kriptkatolikve shqiptar në Shqipërinë veriore, me qëllim që të shtoi zhvillimi e procesit të islamizimit të popullatës shqiptare.
Gjatë viteve 1843-1846, u shtuan masa të posaçme ndaj shqiptarëve që paraqiteshin si mysliman të rrejshëm (kriptokatolik të fshehtë).
Masa të ashpra u zbatuan sidomos ndaj popullatës kriptokatolike në fshatrat e Malit të Zi, në anën jugore të Gjilanit.
Për shkak të rezistencës që ta pranojnë më dhunë procesin e myslimanizmit, banorët e këtyre fshatrave malore, u arrestuan nga feudalët shqiptar me ndihmën e ushtrisë së sulltanit. Feudalët shqiptar i mbushen burgjet me të burgosur, i torturuan dhe të lidhur në pranga e s’ngjire i dorëzuan të ushtria osmane, të cilët u internuan si kundërshtar të islamizimit në Filadorë të Azisë së Vogël.
Në internim u dërguan 207 shqiptarë, të cilët gjatë rrugës pësuan tortura më barbare që njeh historia nga ushtria e sulltanit. Nga torturat e shumta shumë prej këtyre shqiptarëve të arrestuar vdiqën rrugës për në Filador dhe në burgjet osmane. Pas tri viteve të qëndrimit në burgjet e P. Osmane, me ndërhyrjen e diplomacisë franceze, arritën që të kthehen në vendlindje vetëm 102 shqiptar.
Elida Jorgani nga ky burim: Wellington Independent, Volume II, Issue 125, 23 December 1846, Page 4, sjellë të dhëna për dhunën që e ushtronte Selim Pasha, gjatë vitit 1846, ndaj shqiptarëve të besimit katolik në rrethinën e Gjilanit.
Përndjekja e të krishterëve të Turqisë (Shqipëria ishte pushtuar nga Perandoria Osmane).
Të krishterët që banojnë në Shqipëri, kohët e fundit, po vuajnë një trajtim mizor nga Pashai i krahinës, sepse nuk pranuan të braktisnin besimin katolik dhe të bëheshin myslimanë. Një numër i katolikëve në Gjilan janë burgosur, ku njëri prej tyre, Agostin Stublla ishte lidhur me zinxhirë nga qafa dhe këmbët, dhe vdiq në burg si pasojë e keqtrajtimit që iu bë. Shtatë familje në Gjilan, që e pranuan fenë islame u dërguan në Shkup, ku 23 kryefamiljarë të familjeve katolike ishin burgosur për shkak të mosbindjes; nga këta, shtatë vetë ishin të paaftë për të duruar vuajtjet dhe ndoqën shembullin e familjeve nga Gjilani. E megjithatë, gjashtëmbëdhjetë kryefamiljarët e tjerë, mbetën të vendosur deri në fund, për të sakrifikuar gjithçka për fenë e tyre. Ata rriheshin çdo ditë me kamxhik, iu jepej pak ushqim dhe mbaheshin të lidhur me zinxhirë te muret e burgut. Selim Pashai u tërbua nga qëndresa e të dënuarve dhe urdhëroi, që familjarët e tyre të ecnin nga Gjilani në Shkup në një udhëtim tetë ditor, me duar të lidhura pas shpine, pa i përjashtuar fëmijët dhe gratë shtatzëna. Me mbërritjen e tyre në Shkup, të gjithë u burgosën. Një numër i misionarëve të Krishterë janë të burgosur gjithashtu në Shkup, ku shtatë prej tyre ranë Martirë të besimit të tyre. Misionarët Apostolikë të Dalmacisë ndodhen në mesin e këtyre të burgosurve. Konsulli Austriak në Shkodër i ka çuar zyrtarisht një kërkesë Selim Pashës, për lirimin e tyre. 30 deri 40 familje të Krishtera, u larguan nga Shqipëria për në Selanik, për t’u vendosur në Michalitsch. — Trieste Observer. (Huazuar të përkthyer nga Elida Jorgani).
Fshati Bresalc , komuna e Gjilanit është ndër fshatrat që e pranoi myslimanizmin me dhunë pas reformave të tanzimatit në shekullin XIX. Banorët e Bresalcit e rikujtojnë Ramadan Sylën i cili i kishte pasur dajë katolikët e fshatit Brus, komuna e Lipjanit. Sipas Rrahim Sylës (haxi) i lindur në vitin 1927, kujton se një bashkë fshatari tij nga Bresalci, Fetah (Rexhep) Hoxha i thoshin katolik pasi që dajallarët i kishte po ashtu në Brus. Ai po ashtu tregonte se banorët e Bresalcit i kishte islamizua me dhunë Ramadan Pasha (Syliqi). Ndër toponimet që ruhen në Bresanc ne po veçojmë: Guri i kishës dhe Kroi Plak
Enver Hasani nga Bresalci tregoi për mënyrën e myslimanizmit të fshatit. Një ditë pasi zyrtarët turq i kishin tubuar fshatarët dhe ju bënin presion ta pranojnë myslimanizmin, fshatarët u detyruan të ju nënshtrohen urdhrave të tyre. Në momentin kur fshatarët ishin tubuar në qendër të fshatit, aty ku sot është xhamia kishte pasur edhe reagime kundër zyrtarëve osman pasi ata filluan ndërtimin e xhamisë. Ai thotë se ka qene një fshatar katolik i quajtur Joza e i cili e kishte marrë me vete një guri prej kishës dhe shkon në tubim pasi është ndërtuar xhamia. Joza e kishte lëshuar gurin në tokë te dera e xhamisë dhe i kishte vënë të dy duart në derë të xhamisë, duke ju drejtuar zyrtarit osman. Turko me prishë një vakëf dhe me e ndërtuar një tjetër nuk bënë. Kur e dëgjojnë kështu për të mos u acaruar gjendja pleqtë e fshatit e sulmojnë. Ai i revoltuar e merr familjen e tij dhe vendoset të jetojë në Janjevë. Banorët e rikujtojnë se ky ishte latini (katoliku) i fundit i cili është shpërngulur nga Bresalci. Më vonë thuhet se kjo familje është shpërngulur në Kroaci dhe është asimiluar në kroat. Nga ditari im i punës në terren 17.05.2003.
Trungu familjar i disa familjeve nga Bresalci
Enver Hasani Milaim Uruqi Rrahim syla
Bushi Sadriu Asllani
Hetemi Shefkiu Halimi
Sejfiu Mehmeti Shabani
(Katolik) Haziri Beka
(katolik) Behluli
Zeka i Lekës (katolik)
Bazuar nga rezultatet e hulumtimeve në terren është vërtetuar se një numër i konsiderueshëm i fshatrave që sot ndihen si fshatra me poplat serbe në rrethinën e Gjilanit, Artanës dhe Dardanës, deri në këtë periudhë ishin shqiptarë të besimit katolik, por nga presionet kaluan në fenë ortodokse dhe u serbizuan.
Në fshatin Jasenovik, komuna e Artanës edhe sot pranë shtëpisë së një familje serbë janë themelet e një kishe katolike. Po ashtu të besimit katolik ishin edhe banorët e Shtrazhës, Makreshit të Epërm, Tirincës, Vaganeshit e fshatra tjera, të cilët për ti shpëtuar dhunës, duke mos mundur që ta pranojnë islamizimin, u kthyen në besimin ortodoks dhe më vonë u serbizuan.
Në këto rrethana të procesit të dhunshëm për islamizimin e shqiptarëve, diplomacia evropiane dhe françeskanët nuk patën mundësi, që ta përcjellin gjendjen e popullatës shqiptare kriptokatolike në zonat e thella malore.
Gjatë fushatës së arrestimeve të kryengritësve shqiptarë në anën veriore të Prishtinës, zonën e Kushumlisë, Krushecit, Prtokuplës, Nishit, Leskocit, dhe Vrajës, françeskanët nuk mund të kishin ndonjë informatë për fatin e shqiptarëve në ato treva. Popullata shqiptare kriptokatolike në zonat në mes të këtyre qyteteve, nga masat represive të ushtrisë së rregullt osmane, përfundimisht u detyrua që ta pranojnë islamizimin në familjet e tyre.
Një pjesë e popullatës shqiptare e këtyre anëve, duke mos mundur ta pranojnë islamizimin u detyruan që të shpërngulen në zonën e Nishit, Aleksincit, Qyprisë dhe qyteteve tjera ku presioni i ushtrisë osmane ishte me i vogël.
Sipas njoftimeve të Tihomir Djordjeviq, shkruan se numrin më të madh të tyrqve në Beograd e përbënin arnautët. Ai po ashtu shkruan se edhe ne Aleksinc dhe në Qypëri shqiptarët kanë jetuar shumë kohë më përpara. Mes tjerash Tihomiri njofton se në vitin 1821, në Qypëri vijnë për të jetuar edhe 15 familje shqiptare. Kjo ndjekje e shqiptarëve nga malet e Galabit, kishte ndodhur për shkak të pjesëmarrjeve në kryengritje dhe represalieve të ashpra të ushtrisë osmane ndaj tyre. Po ashtu një numër i madh i familjeve shqiptare ortodokse nga fshatrat e Artanës, Dardanës, Gjilani dhe viseve tjera shqiptare, gjatë kryengritjeve të viteve dyzeta të shekullit XIX, u shpërngulën në zonën në mes të Nishit Prokuples dhe Leskocit ku presioni i ushtrisë osmanë ishte më i vogël. Në anën tjetër serbët të shtyrë nga politika ruse stimuloheshin që të lëvizin në drejtim të Krushecit, Qyprisë, Aleksincit me qëllim që të shtojnë ndikimin e tyre në qytetin e Nishit.
Shqiptarët e zonës së Krushecit, Prokuples, e të cilët që nga fillimi i kishin përkrahur, lëvizjet e kryengritjeve shqiptare, nën udhëheqjen e Mustafa Pashë Bushatliut, e kundërshtonin lëvizjen e serbëve ndaj vendbanimeve të tyre. Bazuar në dokumentet arkivore serbe Sadullah Brestovci shkruan se në fshati Gërgur të Arnautkllukut, agjentët serbë e kishin vrarë një spahi shqiptar. Si reagim ndaj kësaj vrasje në krushec ishin mbledhur për të kundërshtuar 5000 shqiptar.
Është me rëndësi të ceket se gjatë gjithë kryengritjeve shqiptare që u zhvilluan gjatë shekullit XIX, popullata shqiptare, kriptokatolike e zonave më të thella veriore shqiptare, u bashkuan me kryengritësit, pa marrë parasysh se kush i udhëhiqte kryengritjet, pashallarët apo klerikët mysliman shqiptar. Kjo u dëshmua edhe gjatë kryengritjes së Mustafa Pash Bushatliut dhe Dervish Carës.
Për zhvillimin e kryengritjeve dhe rolin e klerikëve, dhe politikës ruse ne trevat e banuara me shqiptarë, kemi mjaftë të dhëna nga konsujt e shteteve evropiane, që jetonin në qytetet e rajonit.
Me 15 Mars, 1841 konsulli anglez e njoftoi ministrin e tij se peshkopët grek e denoncuan rajën e mjerë nga Selaniku, duke thënë se kleri grek është shkatërrim për rajën. Me 17 Maj, njoftoi nga Selaniku për arrestimin e kallogjerit Ilarion i cili deklaroi se midis Leskocit dhe “Sveti Gorës” janë 3000 kryengritës, të gatshëm e të paguar me para ruse për tu quar në kryengritje. Kjo tregon për ndikim e madh që e kishte Rusia për ta krijuar trazira brenda kufijve të P. Osmane.
Prefekti i qarkut të Aleksincit i cili për kryengritjen e shqiptarëve e lajmëron ministrin e jashtëm të Serbisë së më 5 Korrik të vitit 1843, Mehmet Pasha i Shkupit ka kërkuar që çdo shtëpi shqiptare të jep nga një nizam.
Me 1 Gushtë të vitit 1843, porta e lartë e dërgojë Hajredin Pashën në Shkup i cili i thirri në takim të gjithë prijësit shqiptar dhe kërkojë prej tyre nga dy nizam për familje.
Në qytetet e veriut kryengritësit shqiptar të frymëzuar nga kryengritja e Dervish Carës në vitin 1844, i morën në kontroll Tetovën , Shkupin dhe Prishtinën. Për këtë kryengritje konsulli francez nga Janina e njofton shtetin e tij se prijësit e kryengritjes së Shkupit ju kanë bërë thirrje shqiptarëve të Janinës që të ju rikujtojnë se kryengritësit janë vëllezër të tyre dhe mos ti lejojnë të ngritën kundër kryengritjes së tyre. Kjo thuhet se kishte një vizion politik.
Përfundim:
Kryengritjet shqiptare edhe pse u zgjeruan, dhe arritën një numër të madh në njerëz, ata nuk kishin armatim dhe pajisje ushtarake, për ti bërë ballë ofensivës së armatës së rregullt të sulltanit, e cila ishte e pajisur me armët më moderne të kohës. Në këto rrethana kryengritësit, pas një varg betejave të përgjakshme, u detyruan të tërhiqen me humbje të mëdha, por nga këto beteja humbje të mëdha pësoj edhe ushtria osmane.
Për fat të keq në radhët e ushtrisë osmane ishin të mobilizuar pa vullnetin e tyre edhe shume ushtare shqiptar, kështu që shqiptarët vriteshin mes veti, ndërsa P. Osmane i realizonte synimet e veta për ta zgjeruar autoritetin e vet ne trojet shqiptare.
Ekspeditat ushtarake që i ndërmori P. Osmane për shuarjen e kryengritjeve shqiptare, si dhe mos uniteti i pashallëqeve shqiptare, ishin fatale për ardhmërinë e popullit tonë.
Zbatimi me dhunë i reformave në trojet shqiptare, që u përmbyllë me përmbysjen e pashallëqeve, popullin tonë e lanë në kulmin e varfërisë dhe shkallën më të lartë të analfabetizmit në Evropë. Pashallarët shqiptarë, kurrë nuk kanë bërë asgjë për zhvillimin e arsimit, kulturës e teknologjisë në hap me kohën dhe trendin e zhvillimeve në rajon.
Zhvilimi i hovëshëm teknologjik e industrial, shkencor, kulturor e administrativ në shtetet evropiane, ishte në kundërshtim të plotë, me rendin feudal që zbatohej në P. Osmane, pashallarët shqiptar nuk bënë asnjë hap për tu orientuar kah vendet e zhvilluara evropiane.
- Osmane duke i shtypur shqiptarët përfitojë shumë: ia zgjati jetën vetvetes, vjeli taksa, regrutojë ushtarë të rregulltë, dhe duke mos lejuar zhvillimin kulturor dhe arsimin në gjuhën amtare, e përfitojë për vete trurin e kësaj popullate. Gjatë tre shekujve të fundit të sundimit të P.osmane, nga pamundësia e shkollimit të rinisë shqiptare në trojet e veta, ata detyroheshin të vijojnë mësimet në gjuhë tjeter dhe vise tjera të P. Osmane. Arsimimi i të rinjve shqiptarënë shkollat osmane ndikojë që shumë shqiptar të zënë poste të larta kulturore, shkencore, ushtarake e administrative në institucionet shtetërore osmane.
Shqiptarët e arsimuar në P. Osmane i kanë meritat më të mëdha për krijimin e institucioneve më të rëndësishme në kulturë, arsim, administratë dhe shkencë, pa pasur mundësinë që të kontribojnë në vendlindjet e tyre, për të filluar me hapjen e shkollave fillore në gjuhën amtare.
Mendoj se duke i analizuar me hollësi sjelljet e pashallarëve shqiptar ndaj popullit tonë, duhet bërë një ristudim duke zbatuar metodologjinë dhe kriteret shkencore për ti bërë publike dëmet e shkaktuara gjatë tre shekujve të fundit të sundimit osman.
Literatura:
Historia e Popullit Shqiptar I: Tiranë, 2002
Historia e Popullit Shqiptar II: Tiranë, 2002
Noel Malcolm: Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë, 1988
Danilo Vulović u knjizi Knjaževa kancelarija, knjiga prva, Nahija požeška 1815-1839, Beograd 1953.
Bedrush Shehu: Çështjet shqiptare në fillim të viteve 30 të shekullit XIX, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1990.
Nga libri i Aleksander Matkovsk: Kryengritja e Dervish Carës, Shkup, 1985
Gjergj Gj. Gashi; Martirët shqiptar gjatë viteve 1846-1848, Prishtinë, 1994
Grigorje Bozeviq; Po Gnjilanskom Kraju, Gjilan, 199
Wellington Independent, Volume II, Issue 125, 23 December 1846, Page 4
Slavisa Nedeljkovic; Betëeen the imperial Governament and rebels, (Old Serbia during the rebellion of the Shkodra Pasha Mustafa Bushati and Bosnian aristocracy 1830-1832, facultuy of Philosophy, Novi Sad, 2015
https://bujanovac.com/bujanovacki-kraj-pod-turskom-vlascu-u-xix-veku/,
http://serbiasrbija.blogspot.com/2010/07/pashas-shelter-and-haremluk.html,
