nga Bajram Sefaj, shkrimtar
Lexime nostalgjike
Tregim
Hap pas hapi…
“udhë nuk ka,
udhët bëhen duke ecur”
anonime
I
Në mëngjesin e hershëm të një dite dimri, kur dimër ishte vetëm në kalendar, nga se ajo ditë shkurti, ishte tamam ditë pranvere (aha, po tani e tutje, të gjitha ditët e këtij muaji, sidomos ajo me emrin shtatëmbëdhjetë, do të jetë ditë me diell të fortë!), në librari, hyri me një nervozë të konsideruar. Më parë si të kishte hyrë në farmaci sesa në librari.
Pas një nate të gjatë e të mundimshme, kur nuk kishte arritur të thurte rrjetë më të gjatë gjumi se ajo prej vetëm disa sekondash, (e si të flinte kur ishte në nisje të rrugës së madhe!), mezi priti që nata të prishet e të zbardhë ditë re. I duhej ndihmë. Ndihmë urgjente. Të shpejt dhe efikase. Shpresonte se atje, në librari, saktësisht në faqet e librave të rinj të romaneve, do të gjejë medikamentin më të mirë që do t’ia pushojnë dhimbjet e mëdha që e kishin katandisur nga të gjitha anët.
Tani kur ishte në pik dileme, në maje të saj, të ec përpara a të ndalojë, të hedh e përplasë për tokë shigjetën (penë) dhe tërë atë tjetër arsenal “armatimi” që është i duhur për t’u shkruar një tekst, nëse jo më të mirin, më të arririn, më të skaliturin, më të gdhendurin dhe artistikisht më të qëndrueshmin, atëherë së pakut, një tekst, proze apo poezie, më të rëndomtin, më të durueshmin. Me një rast, një shkrimtari yni i madh, më i shquari i shekullit të njëzet dhe fillimit të shekullit njëzetenjë, e tha mirë, si ngaherë, një fjalë vërtetësie hiri, të pastër kristal: shkrimtarët shqiptarë (përgjithësisht krijuesit tanë të artit), tha ai, janë mbase të vetmit njerëz të barabartë me të gjithë sivëllezërit e tyre, kudo në botë. Për të shkruar një prozë të mirë, nuk lypset armë më e fortë, se që është një laps (grafit i mbrehur mirë) dhe një copëz letre, mundësisht, e bardhë. Nuk mund të parashtrohet e të vihet kushti, nga se është absurd, e të thuhet: parkoma në oborr të shtëpisë, ose para pallatit të banimit, ku e kam apartamentin, një tank ose avion supersonik, po qe se do ta shkruaj një prozë të mirë. Jo, laps e letër, mjaftojnë!).
Në çastin e një ligësie, amullie të konsideruar dhe demoralizimi shkatërrimtar, kur ishte më afër ndaj gjithë të tjerave sesa mundësisë së mundshme të vazhdonte rrugën e shkrimit që, pareshtur i mbushej me gurë e thera, me prita, kthesa e pengesa të pakalueshme, vajtja deri në librari i ngjau në një punë të mirë. U gëzua dhe veçse nuk klithi: e zbulova!
Vajtjen në librari më parë e konsideroi si shkuarje në spital, për një vizitë të ngutshme mjekësore, prandaj ndërroj hap të shpejt e ritmik, sikur të ishte nisur pas një shërimi shpëtimtar. Sikur qe nisur drejt dyerve të një sanatoriumi të njohur, atje në breg të detit të kaltër e me valë shkumëbardha, midis palmave e pemëve të tjera jeshile të detit, tek kanë gjetur strehim shumë e shumë shkrimtarë të njohur e më nam botëror, në çaste krizash e depresionesh, kur kurrsesi nuk mund t’i binin në fije një pune të nisur shkrimi. Kur, bashkë me rrugën humbshin edhe shpresat se do të gjejnë shtegun, rrezen e dritës. “Shpresa është pasuri/ E atyre që s’kanë asgjë”.
Me këtë ndjenjë e ndijim, hyri sot në librari. Në librarinë më të madhe dhe më të pasur të qytetit. Në atë librari që, mbase edhe më të ndritshme e bënin gjithë ata tituj librash të hijshëm, të aranzhuar e të sistemuar nëpër rafte, mbi tavolina të mëdha, por edhe ata që stolisnin çdo kënd e zgëqe të asaj hapësire të madhe. Librat, si të thuash, ndaheshin e kualifikoheshin, sipas përkatësisë gjinore. Por jo vetëm aq. Ato ndaheshin edhe në dy blloqe të mëdha: letërsi e huaj (nga të katër anët e botës), internacionale dhe, letërsi vendase, kombëtare, nacionale…
Nga të gjitha ato tavolina, sipëri të cilave vendoseshin, të ndara, romanët, vëllimet me poezi (më pak), dramaturgjia e librat e tjerë të tematikave dhe zhanreve të ndryshme, me dëshirën, dashurinë dhe vullnetin më të madh, i avitej asaj në të cilën ja sa po vinin librat më të ri, mbi stoqet e të cilëve shënonte: n o v i t e t e!
Jo, sot nuk do të kënaqet, deri në mbresë impresive, deri në dehje e mahnitje, pas titujve ndër me të ndryshmit dhe ndër më të papriturit, as nuk do të ngazëllehej pas bukurisë se përgatitjes grafike luksoze dhe artistike të tyre. Jo, ai sot kishte një qëllim tjetër. Një etje dhe një garbi tjetër fare. Do të shfletojë sa më shumë romane, sa më shumë që të jetë e mundur, njëqind, dyqind, pesëqind, një mijë… dhe do të lexojë vetëm fjalinë e parë me të cilën nis akëcili libër. Pas një kohe shumë të shkurtër, kur akoma nuk kishte lexuar as pesëdhjetë fjalitë e para të pesëdhjetë romanëve të parë, vërejti se fjalia e parë qenkësh çelësi i gjithçkaje. Enigma dhe mrekullia trëndafilore e gjithë asaj që të pasojë. Ashtu, duke marrë porosinë e fjalisë se parë, ishte në gjendje të parashikonte, gati-gati me precizitet astronomik, se në cilën faqe do të përfundonte teksti i romanit konkret. Sa më e mbarë, sa më e qëlluar, sa më befasuese dhe e papritur, ishte fjalia e parë, aq më e gjatë dhe më e pabrenga ishte mbarëvajtja edhe shtjellimi i prozës së caktuar.
Si dehur nga magjia e kësaj loje të çuditshme, të paparë në karrierën shumëvjeçare të librashitësve, ishte harruar krejt. Prej gjumit e dehjes, kur në duar kishte kushedi të satin libër të hapur në faqen e parë dhe me sy të picërruar pingul në rreshtin e parë, kur tanimë shikimi i ishte mjegulluar dhe turbulluar fare, ishte molisur i tëri, shefi i librarisë iu avit dhe ia bëri me dije se, pas disa çastesh, libraria mbyllej, mbasi që mbaronte orari i paraparë i punës, për atë ditë.
II
Si të dilte dyersh të ndonjë spitali, si të kishte kaluar atje javë të tëra shërimi intensiv, ose si të kishte dalë nga një lokal i errët nate ku kishte konsumuar sasi të madhe alkooli e, mbase edhe të kishte përdorur, ndonjë lloj (tip) narkotiku të fortë, me hapa krejtësisht të pasigurt, u ftillua drejt apartamentit të tij që zinte fill në një ngrehinë të përhimët e të shkatërruar fare. Si të ishte e braktisur. Si të kishte qenë në shënjestër të paramilitarëve të egër të armikut barbarë.
Rruga deri në apartament iu duk më e gjatë se asnjëherë më parë. Si e pambarim të ishte.
Me të hyrë në dhomë, në vend se të pikaste shtratin e çlodhjes dhe mëkëmbjes, nisi të gjerbte, ë gotë pas gote, pije alkoolike të forta, ndonjë pije freskuese ose, gotë ujë rubineti.
Të nesërmen vonë, me fuqi në të sosur, me duar të rënda plumb, mblodhi pikat e fundit të fuqisë së fundit, kyçi kompjuterin dhe gjeti “faqen e parë” të tij, dhe aty gjet fjalinë e parë, më të cilën kishte filluar shkrimin. (Ndërkohë, derisa kishte shënua këta rreshta e, në gojë zuri pijet alkoolike, ato freskuese dhe ujin e rubinetit, pa se mbi buzë i ishte shtresuar e dendur një gisht shkrumbi. Fjalinë e nisur e la përgjysmë dhe mori një gotë të madhe uji. Shkrumbin për ta ujitë!).
Ishte betuar në gjitha betë e njohura dhe të panjohura se, nuk do të vdiste pa e bërë atë që e kishte nisur. Madje ishte i gatshëm që, dhe edhe gjënë më të shtrenjtë në jetë ta jepte, vetëm edhe për disa çaste, sa këtë kushtrim ta zbatonte dhe ta qonte në vend. Dhe ja ajo fjali. (Mund ta verifikoni nëse dëshironi!).
“Pas natës bishtgjatë dhe të pagjumë, rreth mëngjesit të përzioshëm midis territ në të sosur dhe ditës që pret lindjen e ditës së hershme, e zu gjumi”.
(Fjalën përzishëm e kishte shkruar me një shkronje o tepër. E la ashtu iç ishte. Për shkak të besnikërisë dhe autenticitetit!).
Fjalia e parë me të cilin e kishte nisur tekstin nuk e kënaqi hiç. Përkundrazi e mbyti, me drejt e cofi, krejt. Ishte një nisje, çelje e zorshme që nuk premtonte asgjë të mirë. Pos tjerash, ajo çelje nuk ishte aspak e re. As origjinale, nuk ishte, hiç. Ai vetë, në një mënyrë a në një tjetër, në një motërzim a në një tjetër, e kishte përdorë shprehimisht atë fjali, ose pjesë autentike të saj. (I u kujtua se ekzistuaka një si sëmundje kur njeriu, në këtë rast shkrimtari, rishkruan fjali a pasuse të tëra të vetat a të huajat, pa iu kujtuar se i ka shkruar a lexuar, njëherë e me një rast tjetër, ose ç’është edhe më e keqe, më e shëmtuar, riprodhon fjali dhe paragrafë të tërë pa u kujtuar se janë të tjetrit, të një autori tjetër e jo të tijat. Asaj sëmundje po i thoshin “…”. (Kur ta gjente në dosjet e vëllimshme, do ta shënojë. Mos e gjettë punë e madhe. “Çka humbtë, kurrë mos u gjindtë!” – porositë një fjalë e urtë!).
Nuk ishte krejtësisht i sigurt, vetëm supozonte se shprehjen: natë bishtgjatë, e kishe përdoruar disa herë gjatë jetës dhe shkrimeve të tij. Gjatë kohës kur ishte i entuziazmuar dhe këtë fjalë e konsideronte si zbulim të vetin. Zbulim, për pak, epokal. Asgjë, përfundimisht asgjë, asnjë fjalë e vetme, nuk e kënaqte në atë fjali. Asnjë, absolutisht, asnjë. Nuk i afrohej asnjë fjalie të parë që kishte lexuar në ato dyqind e sipër romane që, si i harbuar i kishte shfletuar gjatë ditës se sotme në librarinë më të pasur, dhe më të mirë, të qytetit. Kjo e vërtetë e mbyti krejt. E demoralizoi. E shkatërroi. E faniti. E fatalizoi. E vuri buzë (vetë)shkatërrimit. Asgjësimit. Më rentabile, më efikase dhe më pak e dëmshme do të ishte sikur, në vend të gjithë asaj që e rrethonte, në vend të kompjuterit me gjithë monitor, në vend se të asgjësonte, gjithë atë të kishte në atë dhomë të vogël, me biblioteke, libra të vetat e të tjerëve, me dosjet gjithfarë e tjera e tjera, të zhdukte vetën e vet. Shkurt e trup. Zhgënjimi ishte aq i madh, aq i thellë, aq i pa riparueshëm. Ishte, pra, në tehun e një çasti delikat. Shumë të ndjeshëm. (Desh të thoshte, ishte në majën e dilemës, të jesh a të mos jesh, është çështja! – por edhe kjo ide veçse ia shtoi mërzinë nga eksploatimi aq i shpeshtë dhe i përditshëm, në çdo çast. Nga kjo ndjesi nuk do ta largonte as fakti sikur këtë dilemë të njohur hamletjane ta shënonte në origjinal, në gjuhën angleze!).
III
Pritje!
Kishte përkushtimin. Porosinë. Kushtin. Ja vdekje, ja liri.
Nuk bën të kthehej mbrapa. Assesi.
Rruga e filluar duhej vazhduar. Përkundër vështirësive dhe pengesave që dalin në rrugë. Njësoj. Si lufta e pakëputur për ekzistencë. Për çlirim. Për liri…
A nuk është kjo luftë e gjatë dhe e mundimshme. Shekullore. Kjo mund të mbështillet më shumë shembuj dhe të argumentohet në shumë mënyrë.
Jo, kjo punë është nisë në ditën e tretë.
Dita e tretë pas Ditës së parë. Ditës së mbarë…
(Edhe këtu, në këtë shteg, ndjeu një dhimbje të madhe. Midis flatrave të zemrës i depërtuan tehe të mprehtë thikash të gjata. Mijëra e mijëra majë gjilpërash vërshëllyen mbi trupin e tij të lodhur).
Ç’janë këto dokrra bezdisëse?!
Ngre e mos këput!
Ky mund të jetë edhe abuzim. Keqpërdorim i lexuesit dhe besimit të tij në libër. Aman!
-“Asnjë libër nuk është aq i keq sa të mos lexohet!”.
Sado që kjo porosi vjelë nga filozofia e një populli të lashtë dhe me traditë shekullore, mund të merret si e mençur, nga se është e tillë, nuk mund të jetë mburojë e përhershme dhe arsyetim për tekste, nëse jo të dobëta, atëherë mediokër. Edhe po që se, pra, të këtë vërtetësi të paluhatshme në këtë porosi, nuk bën që terë jetën të fshihesh pas hijes saj.
(Në zbrazësi kohë, kur çdo gjë ishte shkundur, siç shkunden frutat e pjekura nga pema, duke hallakatur e gemtuar nëpër libra dhe dosje, ja tek e gjeti fjalën që i duhej, pakë më lartë, dhe që premtoi, publikisht, premtoi se do ta thotë po sa ta gjejë. Dhe, më në fund e gjet. Para se me sy, e zuri me grusht. Si të ishte një zogth i vogël. I trembur. I lagur. I ndarë nga “tufa” e zogjve që nënës pulë i shkojnë mbrapa. E qortoj duke i bërtitur në “vesh”. Po ku me humbe, or e bekuar. Je fshehur midis shumë palë fletësh e letrash. Si të ikje nga syri i keq. E në anën tjetër, për këtë dekik të brishtë, të ruajta aq shumë. Si një gurë të çmuar, një xhevahir që do të fus në vargun e fjalëve të rralla, do të fus si guralec, në mozaikun e qëndismave të mia!
Po, lypte pra, fjalën kriptomnezia. Që përmbledh kuptimin e një dukurie e cila, po që se përsëritet shpesh e në mënyrë konstante dhe të vazhdueshme, shndërrohet edhe në një farë lloj sëmundjeje. Kur njeriu, autori në këtë rast, ose përsëritë paragrafë të tërë të shkrimeve të veta që tashmë i ka harruar, ose, edhe më keq, shkruan bazuar mbi një ide të tjetërkujt, që e ka lexuar kushedi sa vjet më parë. Nga kjo dukuri, të mos thuhet sëmundje, për shkak të respektit, paskësh qenë i prekur edhe i madhi shkrimtar, botërisht i njohur dhe i respektuar, Friderih Niçe!). Por, bloi, më mirë, qoftë edhe më e ndershme dhe moralisht më e pastër, kur është më etike, të përshkruaj domethënien e saktë të kësaj fjale të rrallë, ashtu siç shkruante në atë cep letre që e gjet rastësisht në dosjen e tij të hallakatur, kur asnjëherë, me përjashtime të vogla dhe ne të rrallë, nuk gjen asnjë send që i duhet aty për aty. “Kriptomnezia është një lloj kujtesë, një kujtesë e fshehtë. Ngjan nganjëherë që njerëzit të shfaqin një ide për të tyren dhe origjinale duke qenë të bindur se ajo është ide e tyre, pa qenë të vetëdijshëm se atë ide e kanë marrë nga ndonjë lexim ose e kanë dëgjuar ndokund. Duke folur për këtë dukuri, K. Jungu paraqet një shembull lidhur me Niçën, te i cili ka gjetur përshkrimin e një ngjarjeje ashtu si ishte përshkruar ajo në një libër të vjetër. Duke qenë i bindur se Niçja nuk ka pasur prirje të bënte plagjiat, Jungu atë rast e vërteton te motra e Niçes, se ai në rini vërtetë kishte lexuar një libër të vjetër me atë përshkrim. Ky, pra, është një shembull karakteristik kriptomnezie”. (Ashtu, si ia kishte ruajtur copëz gazete, e përshkroi shprehimisht, ndryshe sa i takon premtimit se, si t’i bie ndërmend d të thotë kuptimin e kësaj fjalë, as që mund të bëhet fjalë. Ishte në moshë të tillë jetësore, sa që nuk mbante mend së ç’ka ngrenë sot për drekë e, jo më, t’i kujtohen shpjegime të komplikuara për fjalë të rralla, që nuk kanë përdorim në fjalorin e çdoditshëm).
Marrë realisht, ai ishte i vetëdijshëm për këtë, kjo nuk ishte asgjë tjetër, pos radhitjes se fjalëve, herë-herë boshe e dhe të pakuptimta, kryesisht, me ndonjë shkrepje drite të zbehtë të aty-këtushme.
I zhgënjyer deri në pezmatim, ngritët nga tryeza e punës. Po, ku të shkojë? Nga t’ia mbajë e të thyej qafën?!
Sikur të kishte një burim që do t’ia mekte vuajtjen, menjëherë e pa pikë hamendjeje, do të nisej në drejtim të tij edhe sikur të ishte në skaj të dynjasë. E kështu si ishte, s’ishte kurrqysh. Nuk bën më keq se ishte. As në tokë, as në qiell. As i gjallë, as i vdekur. Eh, sikur të ndërrojë jetë këtë çast, të vdiste në vend e të mos e mundonte as vetën e vetë, as lexuesit eventualë, të ndershëm e të pafajshëm. Druante mos ka rrëshqitur. Në mos është zhytur thellë në botën e psikopatëve. Ata që janë dyfish të rrezikshëm. Dyfish të dëmshëm. Kur e mundojnë vetën e vetë dhe të tjerët. Nga ky udhëkryq ku ishte, nuk dinte se a i gëzohej apo i frikësohej natës së errtë, kur duhej të shkonte drejt shtratit të gjumit. Nata dimërore, vërtetë ishte bishtgjatë (ja edhe një përsëritje e mërzitshme tashmë!). Hynte në natë, por nuk e dinte si do të dalë prej saj. Çarçafët e shtrojë e mbulojës, më parë i ngjanin në këmishë të luhaturish, se në pajë, në të cilën njeriu, qenia njerëzore, ekzilon për pushim e prehje.
(Diku e dikur, në Francën e pikëllimit të pashuar)
