Jusuf Buxhovi, historian e shkrimtar nga Prishtina
Për HEJZA-n flet Jusuf Buxhovi, shkrimtar dhe historian
Jusuf Buxhovi padyshim se është një nga krijuesit tanë më produktiv të viteve të fundit. Vepra e tij (historike) monumentale KOSOVA (në tetë vëllime), ka zgjuar interesim të jashtëzakonshëm. Buxhovi njëherit është një nga prozatorët tanë më të dalluar, autor i shumë veprave, kurse vepra emblematike e tij mbetet romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”. Veprat e Buxhovit janë përkthyer në shumë gjuhë të huaja
HEJZA: Jeni një prej krijuesve të rrallë që motivet dhe temat me ngulm i kërkoni në historinë tonë kombëtare! Sa krijimtaria jonë letrare e ka të lëruar këtë fushë, apo kemi ngelur “besnik” pas motiveve mitologjike-biblike dhe folklorike!
BUXHOVI: Tematizimi i historisë në krijimtarinë time letrare është pjesë e përpjekjeve që faktet historike të kthehen në fakte jetësore, prej nga kujtesa bartet nga e djeshmja në të sotmen, në mënyrë që të ndërlidhet me të nesërmen. E gjitha kjo i nënshtrohet maksimës filozofike të përsëritjes së të njëjtës, sado që letërsia nuk i duron kornizat filozofike… Historia është pjesë e ekzistencës, andej si e tillë, jetësohet, deri te monumenti, siç ndodh te Iliada, Odisea e të tjera, prej nga ne njohim aspektet shoqërore, politike dhe kulturore të antikitetit…
HEJZA: Veçoritë antropologjike në letërsinë bashkëkohore hispano-amerikane, të ngritur me finesë nëpërmjet figurave artistike, veçori që shkurtojnë distancën histori- e sotmja, janë çelësi i sukseseve epike të kësaj letërsie! A mundet që ky çelës të kërkohet në vorbullën e aktualitetit të sotshëm. Si e vlerësoni qëndrimin: “të botohet sot se nesër i del aktualiteti”?
BUXHOVI: Letërsia hispano-amerikane, nëpërmes Markezit, Fuentes, Llosas e të tjerëve, ia ka dalë që historinë ta perceptojë si realizëm magjik, prej nga ajo shpesh vjen si një përrallë shumëdimensionale. Kjo është një veçori e kësaj letërsie, ku shkurtimi i distancës histori-e sotmja, paraqet mentalitetin e një bote, që realitetin e kthen në magji… Por, çelësi “i magjisë”, në forma autentike, gjendet edhe te letërsitë tjera, në veprat e realizuara të autorëve të ndryshëm, me ç’rast na dallojmë mentalitetin gjerman te Tomas Mani, atë nordik te dramat e Ibsenit, atë rus te Çehovi e të tjerë. Madje, edhe në prozën shqipe (te Kadare, T. Dërvishi, K. Blushi, B. Mustafaj e të tjerë) hasim perceptime të tilla…
HEJZA: Çka po ndodhë me krijimtarinë tonë letrare? Në ç’kahe është drejtuar? E fragmentarizuar, e stimuluar vetëm ajo që i përket militantëve partiakë, e ndarë nëpër mëhalla, lagje, “klube letrare” të diskutueshme, e pa redaktorë profesionalisht, pa përkujdesje institucionale! Si të dalim nga kjo “katastrofë krijuese”?
BUXHOVI: Krijimtaria letrare nuk i nënshtrohet diskursit institucional e as atij politik, sado që në shoqëritë e krizave, siç është kjo e jona, gjenden krijues (mediokër) që bëhen pjesë e tyre ose kthehen në apologjet të “mecenëve”! Krijuesit e njëmend, sado të rrallë, pra, krijojnë dhe gjallërojnë të pavarur dhe gjithnjë kritik ndaj realiteve shoqërore dhe politike. Edhe pse organizimi i jetës letrare si infrastrukturë (në shoqata, akademi e të tjera) mund të ndihmojë paksa që mediokrit mos ta pushtojnë gjithë hapësirën “e lirë”, megjithatë, krijuesit e suksesshëm nuk kanë nevojë për “përkrahje” që ata i kthen në shërbëtorë, siç po ngjet tash!
HEJZA: Si i shihni politikat kulturore kombëtare të ministrive tona respektive! Çfarë qasje institucionale kemi sot (nga shtetet tona dhe nga subjektet shqiptare që participojnë nëpër qeveritë e shteteve të rajonit), ndaj krijuesve të lëmenjve të ndryshëm në viset tona etnike si dhe në diasporë?A mund të jemi kulturalisht të plotë si komb, duke e centralizuar zhvillimin kulturor vetëm në Shqipëri dhe Kosovë?
BUXHOVI: Qasja institucionale ndaj kulturës duhet kuptuar vetëm si kornizë për krijimin e kushteve që ajo të jetë e lirë dhe në shërbim të ruajtjes dhe kultivimit të vlerave kulminante në teatër, operë, balet. Pra, shteti ka këtë detyrë, në mënyrë që krijuesit kulminante (artistët, këngëtarët, valltarët), të mos përfundojnë nëpër kafene dhe bordele, siç po ngjet me shumë prej tyre. Ndërsa sa i përket sloganit “kulturë kombëtare” i ndërlidhur me “bashkim kombëtar”, kujtoj se është demagogji politike, fillimisht po qe se mungojnë institucionet e theksuara, që kultivojnë vlerat kulminante dhe po qe se mungojnë konceptet afatmesme dhe afatgjate bashkë me mekanizmat për përkthimin e veprave më të mira të autorëve në gjuhë të huaja, fondet e veçanta për film, teatër, muzikë operistike, balet e të tjera që mundësojnë afirmim të gjithanshëm. Pra, midis nesh, nuk mund të ketë “kulturë të centralizuar kombëtare” me anën e recetave të demagogjisë politike. Deri më tash, shtetet shqiptare nuk kanë bërë asgjë që edhe ato vlera të pakta në fusha të ndryshme të artit dhe të krijimtarisë të afirmohen ndërkombëtarisht. Përkundrazi, në letërsi, disa autorë të afirmuar prej vitesh (Kadare, Mustafaj e ndonjë tjetër) të shfrytëzojnë lidhjet e tyre të hershme me botues të jashtëm. Ndërsa, perfomanasat e jashtëzakonshme të disa këngëtareve dhe këngëtarëve tanë jashtë (Rita Orës, Dual Lipes, Ramë Lahaj e ndonjë tjetri), duhet parë si meritë e punës dhe angazhimit të tyre individual dhe përkushtimit për të arritur sa ma shumë dhe sa më lartë, gjë që ata sot edhe janë kthyer në ambasadorë të njëmend të kulturës sonë. Shtetet tona në këtë sukses nuk kanë kurrfarë merite, sado që përpiqen shpesh ato t’i instrumentalizojnë!
