Intervistoi: Bajram SEFAJ
(Intervistë me poeten Luljeta Lleshanakun. Revistë e ilustruar AKS, e Tiranës – 1995)
“Poetët shumë vonë kam filluar t’i njoh, e jo më t’i idealizoj. Vëllimet e para me poezi, i kam lexuar pasi kam shkruar poezitë e para. E gjitha duket sikur është një gabim në kujtesë”
***
Poetja 27 vjeçare nga Elbasani, Luljeta Lleshanaku, tani jeton e krijon në Tiranë. Është autore e dy vëllimeve poetike – “Sytë e somnambulës” (Artmedia 1993) dhe “Kambanat e së djelës” (Sh.L.1994). Autore e vetëm dy përmbledhjeve, jo aq të mëdha në vëllim por të një niveli artistik.
–Cili është mendimi juaj për poezinë si art e si fenomen, për “poezinë femërore” me shfaqjen e saj paksa të vonuar në letërsinë shqipe, me një zhbirim, pra, paksa më të hollësishme rreth gjinive të saj (të parë nga seksi)
Më vjen keq që detyrohem t’i nënshtrohem statistikave dhe pranoj se në tërësi potenciali krijues mashkullor është shumë më i madh se ai femëror. Prandaj, për poezitë më të realizuara nga gratë përdoret shprehja “ajo shkruan si burrë!” që s’ka të bëjë më shumë me një paragjykim se sa me një të vërtetë.
Poezia për mendimin tim është universale, bota e saj është një; janë më tepër toleruese, mishëruese, nxitëse dhe artificiale, apo qoftë edhe dashamirëse, shprehjet që përdorin në të tilla raste shkrimtarët dhe kritikët për të tërhequr vëmendjen ndaj asaj që e cilësojnë “bota poetike e gruas”. Në poezitë më të mira të shkruara nga gratë e ke të vështirë të deshifrosh seksin e krijuesit. Potenciali artistik matët me një njësi të vetme që është talenti dhe nuk pranon fraksione të tilla biologjike si: letërsi femrash apo meshkujsh.
Është e vërtetë se në disa raste ndjehet një lloj i veçantë finese në poezinë femërore, një lloj zhvendosjeje e vëmendjes në zonat më të imëta të realitetit, një lloj reflektimi eteri, që të le të depërtosh lirshëm, “pa pësuar gjë”.
–Por, ky lloj feminiteti në poezi, zakonisht, është karakteristik për periudhën e hershme të krijimtarisë, për adoleshencën e krijimtarisë së grave. Duke u ngjitur lart, ato më të talentuarat, çlirohen nga feminiteti vetvetiu.
Vitet e fundit ka një shpërthim të autorëve gra, pra, po shtohen dendur emra të rinj poeteshash. Mund të jetë edhe një rastësi, mund të jetë edhe fakti se ka më tepër kohë, më tepër mundësi botimi, të paktën nëpër gazeta, më tepër nxitje, më tepër mundësi për t’u njohur me letërsinë botërore, impulse ndaj të cilave, siç duket, gruaja është më e ndjeshme. Ajo prej natyre, ka më nevojë për impulset e jashtme, për kultivim, ndryshe, thahet shpejt.
–Në një emision televiziv të drejtpërdrejtë, poeti i njohur Dritëro Agolli ju cilësoi poeteshën më të mirë. Duke marrë shkak nga kjo a mund t’i kthehemi lidhjes suaj me poezinë, atij incesti me misteret e saj, me vargun e parë të saj. Pra, Luljeta në poezi dhe poezia në Luljetë?
Ju e quajtët incest. Dakord, pra, incest. Ne, unë dhe ajo kemi të njëjtën prejardhje gjenetike, të njëjtin ndërtim kromozomesh. Të dyja vijmë nga e njëjta mitër, ku janë përpunuar në fillesën e tyre tiparet e ardhshme secilës. Të dyja të vrazhda, me emocione prej cohe të hollë, fine, por të qepura keq në trup, prej peri të trashë saqë i bëjnë ato të duken një orë larg. I shmangemi njëra-tjetrës por, prapë përfundojmë bashkë, të bindura se pakkush e pak gjë, mund të futet mes nesh. Nuk dihet mirë se cila e jep e para sinjalin e afrimit, unë apo ajo, veçse kjo vjen fillimisht si një nevojë, më pas shndërrohet në pasion dhe rrallëherë qëllim në vetvete. Atëherë shtrohet pyetja, se si mund ta kompensojë poeti veten me poezi, me një rresht fjalësh, qofshin këto edhe të goditura e të rreshtuara bukur. Poezia i ngjan jehonës, sa herë e dëgjon të duket se është një tjetër zë, një tjetërkush e kështu theksohet, duke të krijuar një emazh të ndodhur jashtë teje, që s’të le kurrë vetëm.
Sa për atë që ju e quajtët mister të poezisë, të them të drejtën jam disi e paqartë. Por, mendoj se misteri duhet të jetë dimensioni i tretë i poezisë, i cili rritet përpjestueshmërisht, me dy dimensionet, përmasat e para. Abstraksioni në poezi kurrsesi s duhet të barazohet apo të identifikohet me misterin. Mister do të thotë të dish të sugjerosh, të kërkosh në muret e shembur, një tullë të vetme, mundësisht atë më të voglën e cila t’i ketë të gjitha tiparet për të zgjuar në kujtesë imazhin e objektit për të gjetur simbolin, metaforën më të goditur, të domosdoshme për këtë seancë “hipnoze”. Misteri nuk qëndron në padeshifrueshmërinë e fjalës apo figurës por, në atmosferën që ajo krijon vetëveteiu përreth lexuesit. Ndoshta një kritik i mirë, mund të shprehej me një gjuhë më shkencore dhe më pak subjektive për misterin: ky është veç mendimi im.
… Poezia ishte një shqetësim i juaji i brendshëm. Si zbërthyet atë?
Arti në përgjithësi, ashtu edhe poezia, janë super energji. Ajo çlirohet si pasojë e një relaksimi biologjik, në një laborator ku elementet vepruese, të kundërtat, janë shumë të fuqishme. Pra, poezia është një gabim i vogël në fizionominë toë. Nga çlirimi i vrullshëm i kësaj energjie rrëzohen shumë dyer, ndër to, edhe kujtesa imagjinatë. Shumë herë dyert vetëm kërcasin, por, nuk hapen. Kështu edhe poezia e mirë, vjen vetiu, si shtytje e brendshme emocionale, natyrshëm ndryshe nga poezia e kërkuar dhe e shkruar me gjakftohtësi, e cila shumë – shumë, ngrihet deri në nivelin e një retorizmi të thatë.
-Kishit apo nuk kishit ju një poeteshë tonën apo poete të huaj që e adhuronit dhe e çmonit?
Për poetesha jo se jo që nuk bëhej fjalë, por, kam frikë, se edhe poetet shumë vonë kam filluar t’i njoh, e jo më t’i idealizoj. Vëllimet e para me poezi, i kam lexuar pasi kam shkruar poezitë e para. E gjitha duket sikur është një gabim në kujtesë, në fakt është e vërtetë. Por, s mund të them se ky fakt nuk vonoi.
Fillimet e mia letrare përkojnë me një kohë kur letërsia e përkthyer e sidomos ajo bashkëkohorja, pothuajse mungonte. Diçka kisha lexuar në cepat e gazetës së atëhershme “Zëri i Rinisë”! për një poeteshë latino-amerikane gjithashtu edhe disa poezi të sajat të përkthyera. Më pëlqyen shumë, megjithëse, nuk isha e përgatitur për ta kuptuar mirë. Nga poeteshat tona më pëlqente Natasha Lako, e sidomos një poezi me numrat e rrumbullakët të telefonit të azilit (titullin nuk ia mbaj mend). Për disa kohë më pëlqen edhe poezia e Mimoza Ahmetit, por, zakonisht, shijet evoluojnë shumë më shpejt se krijimtaria personale. Kjo tregon se sytë tashmë i kam të drejtuar shumë më larg vetes, tek Anna Ahmatova, të cilën e kam lexuar shumë vonë. Tragjizmi i përmbajtur i Ahmatovës, vazhdo të jetë i paarritshëm për mua.
Gjithsesi, rrethi i poeteshave të adhuruara mbetet i ngushtë, për sa kohë që edhe njohja mbetet e cunguar. Unë fare pak njoh krijimtarinë e poeteshave të Kosovës, me të cilat mund të prekem vetëm me “bërryla” në fqinjësinë e një antologjie të përbashkët, për të cilën nganjëherë mund të kujtohet ndonjë i huaj.
Megjithatë, është edhe diçka tjetër që nuk shkulet kollaj, – autocensura, e cila është krijuar si një kore e pavullnetshme vetëmbrojtjeje, si një kallo e domosdoshme, një formë përshtatjeje ndaj realitetit pranues.
Autocensura është shumë e vështirë të shkulet, sepse ashtu siç duhet një kohë e gjatë për t u shtresuar, si një grup qelizash, të vdekura midis shkrimtarit dhe realitetit ashtu edhe për t u zhdukur duhet një kohë e gjatë. Modelet e vjetra të ngurtësuara, nganjëherë vazhdojnë të ndikojnë në krijimtari.
–Po puna e re që keni në duar, cila është?
Një libër tjetër me poezi nga fundi i vitit e më pas një tjetër me tregime, i cili, me siguri nuk do të jetë në nivelin e poezive.
– Keni apo nuk keni një kritikë serioze, të shëndoshë, kur është fjala për poezinë.
Kritika sot mungon në mënyrë absolute. Unë s’e kuptoj si mund të heshtë ajo në këtë kohë dyndjesh, në poezi dhe në prozë. Kjo dëshmon se ne kurrë s paskemi pasur kritikë. Ndoshta është edhe arsyeja tjetër, se duke qenë prej natyre më teorike, më abstraktuese, ajo u infektua, shumë më tepër se vetë letërsia, nga ideologjisimi.
Gjithashtu, përgatitja e kufizuar dhe e njëanshme e bën atë të ndjehet e hutuar dhe e papërgatitur për të përballuar teorikisht fluksin e madh të botimeve, qoftë edhe të dy apo tri viteve të fundit….
___
*Prej të gjitha takimeve që pata, në fillim të majit shtator, ky vit, më miq e kolegë fort të dashur, më mbresëlënësi ishte “takimi virtual”. me Luljeta Lleshanakun, poeten tonë të dashur, artin poetik të së cilës tashmë e njeh edhe bota mbarë. Biseda e gjatë telefonike me te, pas afro 20 vjetësh që nuk ishim parë, zgjati shumë dhe trazoi kujtime të pa shlyera, për të dhe bashkëshortin e saj, mikun e shtrenjtë, shkrimtarin e shquar, Lazër Stani. Ndër të tjera e kujtuam edhe këtë intervistë, botuar gjatë verës se vitit 1995, në Revistën e ilustruar AKS të Tiranës. Në shenjë mirënjohje e respekti të pashlyer, e riprodhoj bisedën në tërësinë e origjinalitetit të saj, pa i prekur pikë as presje.
