Konstantin Jireček
“Kolonizimi i Ilirisë nga sllavët”
Faqe 94
Vijim 2.
Në letërsinë e romakëve lajmet e para mbi këtë pjesë të Europës arrinin përmes tregtisë Bernstein të bërë nga Panonia në derdhjen e Ëeichselit. Vendët i përmend në fillim Pliniusi midis popujve në lindje të Weichsel-it. Tabloja etnografike e Europës Lindore është e plotë te Tacitusi në librin mbi Gjermaninë (i shkruar në ’98): gjermanët, dakët, sarmatët, vendët, estierët (lituanezët) dhe finët. “Venetët” i pëshkruan një portret në miniaturë në llojin e episodeve etnografike, në zbatimin e të cilave historiografia antike ka arritur një virtuozitet të çuditshëm. Ata përshkojnë si plaçkitës (latrociniis peerrant) të gjitha pyjet dhe malet nga njëra anë midis gjermanëve dhe sarmatëve, nga ana tjetër midis bastarnëve në Karpatet Lindore dhe popullit gjuetar të “fenni” pa kuaj, të armatosur vetëm me hark dhe shtizë, të mbështjellë me gëzofë. Ndryshe nga popujt nomadë kalorsiakë të sarmatëve, “venetët” ndërtonin shtëpi, luftonin në këmbë dhe mbanin mburoja si armë mbrojtëse. Pra ishte një popull i madh, luftarak, mbrojtës, i armatosur lehtë dhe këmbëshpejtë (pedum usu ac pernicitate gaudent) 1. Disa tipare të këtij përshkrimi të Tacitus-it përkojnë me lajmet bizantine të shekullit 6. Pushtimi i Dacisë e afroi më shumë mbretërinë romake në verilindje të Europës, por kjo periudhë nuk ka lënë pas asnjë përmendore letërsie në llojin e “Galisw” sw Çezarit apo “Germania” e Tacitus. Gjeografi aleksandrian Ptolemeu në shekullin e 2 krahas galindëve lituanezë dhe sudinëve njeh edhe venedët ndër “popujt më të mëdhenj” (έϴνη μεγιστα) të kësaj zone2. Kopja e njohur me emrin tabela Peutingeriane, e një harte romake rrugësh të shekullit të 4, i paraqet venedët në dy anë, direkt në pjesën veriore të Dacisë dhe në veri të derdhjeve të Danubit. Të pakta janë lajmet në legjendat gote te Jordanesi. Në një lloj tabele popujsh, tek ai mund të dallohen emrat e fiseve të sllavëve rusë, shumë – shumë ato të merierëve finë dhe mordvinëve. Por i qartë këtu është kujtimi i armiqësisë së vjetër, luftërave të gotëve kundër sllavëve dhe antenëve.
Faqe 95
Është e mundur që shtegtimet e popujve gjermanikë të Lindjes kanë dhënë shkakun e parë të lëvizjes për depërtimin e sllavëve drejt verilindjes dhe lindjes, drejt lituanezëve dhe finëve; sigurisht që tërheqja e gjermanëve të Pontusit nga Dacia dhe nga Danubi Qendror dhe i poshtëm drejt perëndimit u ka lehtësuar sllavëve sulmin drejt jugut. Nuk dihet sesa e gjerë është shtrirja e pushtetit të hunëve të Atilas drejt veriut; ajo përfshiu një pjesë të sllavëve, në kohën kur ato ishin vendosur në jug të Karpateve në Hungarinë Veriore dhe në Zibenbyrgen (Transilvani)3.
Në gjysmën e dytë të shekullit të 5 sllavët ka të ngjarë të kishin pushtuar tashmë Zibenbyrgenin në kurriz të gepidëve, në nomenklaturën topografike të të cilit kanë lënë shumë gjurmë. Prej andej, ashtu si përmes Moldavisë, ata filluan të depërtonin në Danubin e Poshtëm, të cilët në kohën e largimit të gotëve lindorë drejt Italisë kishin mbërritur tashmë4. Nga lajmet e Prokopit, Jordanit, Agathias, Menandros, Johanit të Ephesos, Theophylaktos-i Simokattes-it, nga vepra strategjike e krijuar përpara luftërave me arabët myslimanë, kushtuar më përpara perandorit Maurikios dhe nga burimet
Faqe 96
mbi kohën e Heraklios-it mund të përpilohen një sërë lajmesh mbi sllavët e zonës së Danubit në vitet 527 deri në 626. Vendbanimet e “Slavinen” përfshinin në atë kohë sipas Prokopit “pjesën më të madhe të bregut tjetër të Istrias”. Antenët jetonin në veri dhe verilindje të hunëve pontikë, të ndarë në fise të panumërt (εϴνη τα Aντων αμετρα) dhe në jug arrinin deri në derdhjet e Danubit. Disa lajme i përkasin sllavëve matanë Danubit të sipërm. Një pjesë e herulëve u tërhoq nga Danubi përmes zonës së fiseve të shumtë të sllavëve deri te varnët dhe danezët, për t’u kthyer në atdheun skandinav5. Nga sllavët, të cilët ishin vendosur pas gepidëve dhe langobardëve matanë Tisit dhe Danubit, në veri dhe në lindje të Hungarisë, është fjala për historinë e djalit të princit langobard Ildigis, një nga figurat aventureske të kësaj kohe. Ai u arratis te vranët, pastaj te sllavët, dhe më vonë erdhi me të arratisurit langobardë dhe sllavët e panumërt te gepidët, me të cilët luftoi kundër bashkëatdhetarëve të tij. Pas kësai u nis për herë të dytë te sllavët dhe prej andej donte të shkonte te mbreti Totila bashkë me 6000 vetë, megjithatë u thye nga gjenerali romak Llazar në Venecia dhe për herë të tretë kaloi Danubin, për të shkuar në vendin e sllavëve. Më vonë ai ishte komandanti i një reparti të Gardës së pallatit të perandorit Justinian në Kostandinopojë, por u arratis te gepidët ku e vranë6. Prokopi i njeh shumë më mirë sllavët në Besarabinë e sotme, Moldavinë dhe Vllahinë. Invazionet mbi Danub në Durostorum (Silistria) dhe në kështjellat e Scythias (Dobrudža) shtrihen deri në Adrianopojë7. Një pikë tjetër kalimi ishte në krahinën e Vidinit. Edhe në zonën e gepidëve, të cilët në atë
faqe 97
kohë ishin fqinjë të Singidunumëve dhe Sirmiumëve, përmendet një urë e përdorur nga sllavët mbi Danub. Nën perandorin Maurikios (582-602) rezidencat kryesore të sllavëve shfaqen në bregun e majtë të Danubit përballë fortesës kufitare Durostorum, Novac (Svišov), securisca (në Nikopol), Asemus (në derdhjen e Osemit) dhe Palatiolum (në derdhjen e Iskerit). Vllahia e sotme matanë Danubit në atë kohë u quajt “vendi i sllavëve”, Slavinia8. Jordanesi, në njogtimet e të cilit zonat e sllavëve shtrihen nga derdhjet e Danubit dhe nga burimet e Weichsel-it “përmes hapësirave të pamata” (per immense spatia) drejt veriut, thekson numrin e madh të këtij populli (natio populosa; numerositas-in e tyre, multitude)9.
Nga grupet e veçanta në shekullin e 6 shfaqen vetëm antenët, por që sipas Prokopit ishin ndarë sërish në fise (εϴνη) të panumërt. Është gabim që emrat e fiseve të konsiderohen si diçka e stërlashtë, e pandryshueshme. Te gjermanët, frankët dhe alemanët shfaqen vetëm në shekullin e 3, bajoarët vetëm në shekullin e 6. Te sllavët rusë del një dhe i vetmi fis me tri emra njëri pas tjetrit, si Duljebi, Bužane (nga lumi Bug), në fund në Volynian e sotme si Volynjane. Në disa raste kuptimi është i qartë. Drêvljan-ët në Rusi dhe në Elbë sipas kronikës më të lashtë ruse janë “banorë të pyjeve” (drêvo dru, pemë). Smoljanët te sllavët e Elbës dhe në Rodope kanë emrin e tyre nga emri pisë ose rrëshirë (smola). Poljanët në Kiev dhe në Poloni janë banorët të fushave (polje). Kronika ruse emrat Radimič dhe Vjatič, në skajin e dikurshëm lindor të Rusisë, i nxjerr nga emrat e njerëzve, nga dy vëllezërit Radim dhe Vjatko. Kuptimi i emërtimeve të tjera është i panjohur, p.sh. Duljebi në Rusinë Perëndimore, Bohemi dhe Panoni, ose Chorvaten në zonën e madhe të Bohemisë, në Galacinë e sotme Lindore dhe në zonën bregdetare të Adriatikut10. Me gjithë përpjekjet më të reja shpjeguese, është i errët edhe emri i serbëve, i cili rikthehet në Lauzic (Lausitz, Luzhiça) dhe në vendet e Ballkanit11.Përsëritja e të njëjtit emër fisnor në krahina të ndryshme, shpesh i shfaqur te keltët, gjermanët dhe sllavët, çoi në ngritjen e dy teorive. Njëra, e përfaqësuar nga Šafařik dhe Müllenhoff, pranon një lidhje genetike të fiseve me emra të njëjtë. Tjetra, e shprehur nga Zeuss, thotë se edhe fise jo të afërta me njëri-tjetrin mund të mbajnë të njëjtin emër, ashtu siç kanë njerëz të ndryshëm të njëjtin emër12. Shembujt nga vendet sllave i japin të drejtë pikëpamjes më të fundit. Fiset me të njëjtin emër që jetojnë larg nga njëri-tjetri i përkasin gjuhësisht degëve krejt të ndryshme. Ndërkohë që p.sh. serbishtja në Serbi i përket grupit sllav të Jugut, gjuha e serbëve nga Lausitz ka një pozicion qendror midis polabishtes, polonishtes dhe bohemishtes.
FAQE 99
Gjendja e sllavëve në shekullin e 6 të kujton gjermanët perëndimorë përpara shtegtimeve të popujve në përshkrimet e Tacitus-it: shumë fise të vogla, të grupuara sipas familjeve (familiae et propinquitates) me mbretër trashëgimtarë apo princër pa fuqi të madhe, të cilët mund të vendosnin vetëm për punë më të vogla, ndërkohë që për çështje të rëndësishme vendoste kuvendi i popullit. Vetëm te gjermanët e Lindjes mbretërit kishin në atë kohë më shumë autoritet, siç janë edhe në epokën e shtegtimeve të popujve prijësit e popujve. Sllavët dhe antenët, sipas Prokopit, nuk sundohen nga një burrë, por qysh prej lashtësisë jetojnë në demokraci, ku diskutonin së bashku çështjet më të rëndësishme dhe më të vështira. Në Mirabilien legjendare të Pseudo-Cezarit të shkruar në të njëjtën kohë, sllavët matanë Danubit janë “autonomë” dhe “pa prijës”13. Ndërkaq legjenda e gotëve te Jordanesi përmend tashmë në shekullin e 4 një mbret të antenëve (rex Boz) me 70 fisnikë (primates), i cili u mund nga mbreti i gotëve Vinitharius14. Lajmet e mëvonshme bëjnë që të shquhen qartazi kryetarët trashëgimtarë të fiseve, autoritet i të cilëve ishte në rritje gjatë mbrojtjes ndaj bizantinëve. Te Menandrosi dalin (rreth 560) në një lidhje gjenealogjike princat e quajtur, pra trashëgimtarë (αρχοντες) të antenëve si një lloj këshilli popullor, i cili e dërgon Mezamirin, të birin e Idariziosit dhe vëllain e Kelagastos, si të deleguar nga gjiri i tij tek avarët. Po ashtu, te “Slavinët” princët (ηγεμονες) krijonin një këshill të tillë, me Dobretan në krye15. Në kohën e perandorit Maurikios te Theophylaktos Simokattes përmenden në Vllahinë e sotme tre princër të krahinës (φνλαροι) apo mbretër (ρηξ). Autori i Strategica-s i përshkruan sllavët në Danub si fise të panumërt, që nuk ishin në një mendje, shumë mbretër (ρηγξ) që nuk jetonin në marrëveshje me njëri-tjetrin. Mbretëritë në kufi sipas këshillave të këtij libri, mund të fitohen përmes dhuratave dhe fjalëve të mira; për mbretërinë romake një bashkim apo monarki te këta popuj (ενωσις η μοναρχα) do të ishte gjëja më e rrezikshme. Po ashtu, legjenda e Shën Demetrit të Selanikut (600-800) njeh mbretër apo princër (γηγες αρχοντες) të fiseve të veçanta sllave të fqinjëve. Perandori Konstantin Porphyrogennetos përmend te sllavët në zonën e Adriatikut (rreth vitit 950) familje princërore, gjenealogjia tradicionale e të cilave shkonte në shumë shekuj. Emërtimet më të lashta vendëse të princërve dhe prijësve ishin: vladika 16 (nga vlad-, vlasti αρχειν), në fillim sundues, më vonë në serbishte e vjetër do të thoshte një grua fisnike, në kohën e re një ipeshkv; čelnik (čelo ballë); načelnik; vojvoda, e cila fjalë për fjalë i përgjigjet στρατηγος, prijës i ushtrisë; gospodin ose godpodar, zotëri. Me prejardhje gjermanike është fjala къnеь (rus. knjaz, serb. knez), nga König (gjer. mbret) (nord. e vjetër konungr.). E paqartë është fjala župan, e njohur përafërsisht në të njëjtën kohë, që do të thotë princ i krahinës, kryetar, sundimtar ose administrues i një rrethi, krahas fjalës župa: rreth, krahinë17.
Përktheu nga gjermanishtja: Dr. Elda GJANA-BORIÇI
