KISHAT E MATIT MË 1672 SIPAS VIZITORIT APOSTOLIK NË SHQIPËRI, SHTJEFËN GASPARI

Bazuar në relacionin e Vizitorit Apostolik në Shqipëri, Shtjefën Gaspari

Nga Avni Dani, Tiranë – 24 Gusht 2017

Një kishë që nxen 2000 vetë. Sot ngjan e pabesueshme dicka e tillë për Matin, por ja që të dhënat historike e kanë konfirmuar se një kishë e ngjashme ka ekzistuar në Dukagjin. Fjala është për abacinë e dikurshme e Benediktëve të Matit që njihej si kisha e Shën Lleshit. Por ajo nuk ka qenë e vetmja në Mat. Të dhënat historike flasin edhe për kishën e Shën Trinisë, kishë në të cilën thuhet se Pal Engjëlli shqiptoi Formulën e Pagëzimit “Un te paghesont pr’emenit Atit et birit et spertit senit”.

Kjo kishë ndodhej pranë fshatit Shëlli, aty ku zakonisht mblidheshin kuvendet e malësorëve matjanë, dhe i tillë ka qenë edhe Kuvendi i Matit i nëntorit 1462, nga ku doli ai që konsiderohet edhe si dokumenti i parë i shqipes së shkruar.

Por atij lulëzimi një ditë do ti vinte fundi.

Tre shekujt ndërmjet viteve 1400 dhe 1700 qenë për Matin, ashtu si edhe për krahinat e tjera të Shqipërisë, vitet e konvertimit nga feja e të parëve në atë myslimane. Është një periudhë luftërash e qëndrese e cila kulmon me betejat e Skenderbeut kundër pushtuesve osmanë, por që përballë fuqisë më të madhe të kohës nuk mundi të rezistojë.

Rënien e kanë dokumentuar të dërguarit dhe relatorët që Vatikani i dërgonte në mënyrë të rregullt e periodike nëpër dioqezat shqiptare, përfshirë edhe atë të Durrësit e cila e kishte nën varësi Matin. Janë të shumtë vizitorët apostolikë të kësaj kohe, por ndër to janë zbuluar dokumentimet më të plota që janë bërë nga Marino Bizi më 1610 dhe nga Shtjefën Gaspari 60 vjet më vonë më 1671. Aty jepet edhe një pamje e kishave të Matit, si edhe disa të dhëna të tjera me shumë rëndësi për zonën.

GASPARI DHE RELACIONI I TIJ

Dokumentin e plotë të Shtjefën Gasparit (në original Stefano Gaspari) e ka botuar revista Hylli i Dritës në shumë numra të viteve 1931, 1932 dhe 1933 nën kujdesin e at Benedikt Demës. At Dema duke shfrytëzuar edhe relacionin e Marino Bizit (duhet theksuar se ky i fundit nuk hyri në Mat pas paralajmërimeve për rreziqe të mundshme, por ai takoi Pjetër Budin), bën një shpjegim të thelluar të gjendjes së katolikëve në atë kohë, përfshirë edhe të dhënat për kishat në Mat.

Po kush ishte Gaspari?

Shtjefën Gaspari ishte lindur në Durrës dhe ishte i biri i Nikolës dhe Maries që të dy katolikë. Ai kishte studiuar në Kolegjën Urbane në Romë në të njëtën kohë me Frang Bardhin. Më 1670 ai merr detyrën e Vizitorit Apostolik në Shqipëri, një punë që e kreu me përkushtimn. Relacioni që ai ka hartuar, pas vizitës në shtatë dioqezat shqiptare ka një saktësi mbresëlënëse. Tre vite më pas më 1673 ai merr detyrën Ipeshkvit të Sapës (Zadrimës), dioqezë ku pak vite më parë kishte drejtuar prifti më i njohur i Matit, gurabardhasi Pjetër Budi.

RRUGËTIMI I GASPARIT

Kalimin e tij në kishat shqiptare e nis nga dioqeza e Shkupit më 18 korrik 1671, ku që në fillim gjen se Katedralja e Shkupit tashmë ishte e kthyer në xhami nga turqit. Për muaj me radhë përshkruan e viziton të gjithë kishat në dioqezat e tjera shqiptare sipas radhës: Pult, Shkodër, Sapë e Lezhë.

Në vijim më 10 shkurt 1672 ai nis udhëtimin në dioqezën e Durrësit duke filluar nga fshatrat e Kurbinit (Mali Bardhë, Selitë e Vogël, Gallatë, Vinjoll, Skuraj) e më pas më në lindje në Kthellë e Poshtme e të Epër për të vijuar më tej në Lurë. Më pas ai hyn në Mat duke nisur nga fshati Prell. Rruga e tij vijon në Selitë, Dukagjin, Urakë, Macukull, Ceba (Burgajet e Lis), German, Bushkash e Baz.

E gjithë rruga në fshtrat veriore të Matit i merr 20 ditë kohë: nga 27 shkurti deri më 15 mars 1672. Kalon më pas në Kurbnesh e vijon në fshtrat e Durrësit e Tiranës. Në Derven të Krujës gjen dy famullitarë matjanë: ata janë dom Gjergji prej Gurit të Bardhë (Petrabianca) dhe dom Ndre Mati. Edhe në katund të Shënmërisë me 160 katolikë shërbente dom Gjoni prej Gurit të Bardhë.

Ai vëren se dukë filluar nga Malësia e Tiranës e deri në Çermenikë banorët e shumë katundeve ku për shkak të mungesës së klerikëve e ku për të shpëtuar nga taksat e kishin mohuar fenë katolike. Burrat sipas tij ishin përgjithësisht “laramana” që do të thotë se për sy e faqe ndiqnin fenë muslimane dhe kishin ndërruar emrat, ndërkohë që fshehurazi shkonin në kishë. Në raportin e tij thuhet se vetëm në katund të Polisit ende ishin në këmbë e të forta katër kisha. Ndërkohë në Bastar tetë muaj para vizitës së tij (Gaspari ishte në Bastar më 28 prill 1672) turqit e kishin kthyer kishën e fshatit në xhami.

Në këtë fazë të udhëtimit Gaspari hyn edhe një herë në fshatrat e sotmë të Matit, në Gur të Bardhë (Pietrabianca) e Martanesh (San Martino) ku shikon se shumë prej banorëve e kishin lënë fenë e të parëve dhe ku kishin mbetur përkatësisht vetëm 400 dhe 350 katolikë të cilëve u shërbenin dom Ndreu e dom Marini prej Gurit të Bardhë.

Raporti i tij sjell edhe një të dhënë tjetër shumë interesante. Ai flet se kjo zonë dikur kishte qenë e ndarë në katër ipeshkëvi tashmë (dmth më 1672) plotësisht të shuara. Ata ishin Ipeshkëvia e Arbërit (Albanense), e Shën Shtjefnit (Stefanense), e Benës (Bendense) dhe e Klosit (Canosiense). (Shënimi nga at Benedikt Dema).

KISHAT E MATIT MË 1672

Në relacionin e tij Gaspari shënon me saktësi vendndodhjen, emrat e kishave, emrat e priftërinjve që shërbejnë, nevojat për materiale kishtare, paratë që nëvojiten për kishat që kanë nevojë për riparime, pasuritë e kishave në ara e vreshta, mallrat që merr kisha në formë takse si edhe të dhënat e banesave dhe popullsinë për secilin fshat. (Të plota këto të dhëna për secilën kishë e fshat, i gjeni në materialin bashkëngjitur në italisht – marrë nga revista Hylli i Dritës).

Prej relacionit po veçojmë si më të rëndësishme këto të dhëna:

Më 27 në agim u largova nga Cidhna dhe mbërrita në fshatin Prell. Këtu ka një kishë që quhet Shën Eufemia, dhe që është në gjendje të mirë. Numri i shtëpive në këtë fshat është 32 me 300 banorë. Shërben dom Gjergj Hala.

Më 29 u largova nga Prelli dhe mbërrita në fshatin Selitë: ky fshat ka dy kisha, njëra quhet Shën Aleksandër Martiri e tjetra Ringjallja e Krishtit. Që të dyja janë të prishura dhe të grabitura nga turqit. Shërben dom Llazar Dedi. Numri i shtëpive në të pesë lagjet e këtij fshati është 122 me 1000 banorë.

Më 1 Mars 1672 lashë Selitën dhe vazhdova në fshatin Dukagjin. Këtu ka një kishë që quhet e Shën Lleshit me kapacitet për 2000 persona, e që dikur ka qenë abacia e murgjve benediktë. Është në gjendje të keqe dhe rrezikon shembjen e mureve dhe të çatisë. Nuk ka kryq edhe pse nuk rrezikohet prej turqve. Numri i shtëpive në këtë fshat është 35, ku banojnë 370 katolikë.

Ky fshat ka një tjetër vazhdim që quhet Arbas; (ka mundësi të jetë Uraka e sotme) ku gjendet një kishë me emrin Shën Teodor Martiri dhe që është në gjendje të mirë. Këtu janë 7 shtëpi me 92 banorë. Në të dy fshtarat shërben dom Gjon Dukagjini.

Në dy ditët në vijim pasi lashë Dukagjinin, isha në fshatin e Macukullit ku ka një kishë që quhet Shndërrimi i Krishtit që është e vogël por në gjendje të mirë. Shërben dom Gjon Kapokurto. Ky fshat ka 64 shtëpi katolike me 500 banorë. Në këto 20 vjet në këtë fshat kanë hequr dorë nga besimi 30 shtëpi.

Pesë ditët në vijim u largova nga Macukulli dhe qëndrova në fshatin e Cebës. Këu ka qenë një kishe e quajtur Shën Dhimitri, e shkatërruar plotësisht nga tërmeti. Fshati ka 60 shtëpi. Të rinjtë nga 18 deri në 20 vjec e kanë prishur besimin, përveç një shtëpie me tetë pjesëtarë. Të besimit katolik kanë mbetur vetëm 85 banorë të cilëve u shërben dom Shtjefën Skura.

Më 8 mars lashë fshatin Cebë dhe vazhdova në fshatin Baz, përtej lumit të Matit. Këtu është një kishë që quhet e Shën Mërisë. Numri i shtëpive në të pesë fshatrat e Bazit ku përfshihet Germani, Bushkashi, Dajçi e Burreli (Barili) është 170, në të cilat janë 1600 banorë. Shërben dom Gjergj Lufi.

© Avni Dani

RELATIONE DELLA DIOCESE DI DURAZZO DATA DA ME D. STEFANO GASPARI, VISITATORE AMICO IN ALBANIA DEL 1672

Terminata la visita della diocese d’ Alessio, si cutra in questa di Durazzo. Questa diocese si separa da quella d’Alessio per il fiume Matthia verso l’oriente, triando verso il meriggio, lo divide il fiume detto Scumbini da Belgrado Piccolo, quale scorrendo verso ponente, sbocca nel Mare Adriatico, e tiandio verso tramontana compisce il suo circolo pure nel fiume Matthia.

A’ di 10 Febraro 1672 la cathebrale Arcivescovato di Durazzo è santa Veneranda nella terra di Curbino infra Montes distante da Durazzo 60 miglia. La detta chiesa in quanto al materiale è in buon stato, essendo stata ristaurata dalli diocesani di Curbino del 1670.

Non si tiene in detta chiesa il Santissimo, quantunque non si trovi quel pericolo de Turchi, che in altri luoghi e chiese si prova.

Delle robbe sacre è provista à sufficienza, delle quali robbe ne tiene custodia, o vero le fa custodire dalli suoi preti Monsig. Arcivescovo Gerardo Gallata.

Numera Curbino case catholiche 85, de Turchi case 60. Anime catholiche 1060 comprese la villa di Monte Bianco, Selita, Galata patria del Prelato, Logopagni, Vignali e Scuragni. Queste ville sono d’intorno alla Residenza e vengono ivi ad ascoltare la messa. Il giorno di Pasqua vanno tutti a confessars e communicarsi alla catheòrale.

Ci è però la villa di Suragni, nella quale resiede un prete per nome Lazzaro Dedich, assiste à bella villa. Haveva questa villa la chiesa sotto titolo di san Biagio, adesso dirrocata; celebra il prete sub dio e nel tempo di pioggia celebra in casa. È provista de paramenti, ma ha bisogno di pianeta, calice, messale, rituale e ferri d’hostie.

A’ di 12 detto partiti da Curbino, si giunse alla villa di Bulgari. Ha la chiesa sotto l’invocatione di san Giorgio, è scoperta, per sua riparatione vi andarebbero scudi 30. E’ provista di robbe sacre.

Serve per paroco D. Giorgio Miribita. Numera questa villa case 24 anime 170.

Questa chiesa non ha beni stabili, ma vive il prete d’elemosine, e d’incerti. Li parochiani li danno quelli (che) si communicano, che saranno da 60 bue quarte di grano.

A’ di 14. detto, partiti da Bulgari, si pervenne alla villa di Chella Inferiore. Ha la chiesa sotto titolo di san Biagio; in quanto al materiale è in buon stato; è costrutta di pietra. Non si tiene il S.mo benche non si sia pericolo alcuno de Turchi, per esser infra Monti.

Ha bisogno di una pianeta, calice, messale, rituale e fereri d’hostie. Numera case 93 anime 670.

Questa chiesa ha due campi arativi da 30. e belli prati per far… Serve per paroco D. Giorgio Scorgna.

Ha di più la chiesa una vigna di 35 zappe. Abbonda di bestiame, peccore, capre et animali bovini e cavalli.

Li parochiani li danno due quarte di minudi et una di formento quelli che si comunicano, che saranno da 300.

In questa chiesa trovai la pietra sacra in tre pezzi, ne il Prelato haveva ricordato con consecrare un altra, havendo fatto la visita avanti di me. Interdissi la chiesa fintanto che il Prelato havesse consecrato e mandata un altra pietra sacra.

A’ di 16. detto speditosi da Chella Inferiore, si giunse alla Superiore. Ha la chiesa sotto titolo di san Marco senza coperto con le muraglie d’intorno, per sua reparatione vi anderanno scudi 15. Celebra il prete per il più in casa, in luogo poco decente, dove dorme.

Numera case 35 anime 240.

Ha questa chiesa de beni, campi arativi, quali gode il prete D. Giogio Chella numero 15 zappe di vigna 18. Li parochiani li danno quei, che si communicano, che saranno 100 he quarte di grano.

A’ di 22 detto partiti da Chella inferiore, si giunse alla terra di Luria. Ha la chiesa sotto titolo dell’ Assunta della Madonna coperta di legname.

Un altra sotto titolo di san Nicolò di pietra, e coperta di legname.

La terza è sotto titolo di san Marco construtta pure di pietra e coperta di legname. Tutte tre in quanto al metriale sono in buon stato.

La chiesa parochiale è quella beli’ Assunta, nella quale non si tiene il Santissimo, benche non ci sia nessun pericolo di Turchi per esser infra li monti.

La detta chiesa ha bisogno d’un calice, messale, rituale, e ferri d’hostie.

Ha campi arativi 16 zappe di vigna 25. Serve D. Giovanni Luria.

Danno al prete per casa due quarte di grano quelli di communione, che saranno 200.

A’ di 25 detto, speditosi da Luria, si arrivò a Chidina superiore. Ha la chiesa sotto titolo di san Nicolò costrutta di muro ; in quanto al materiale è in buon stato.

Numera case 70 anime 700. Chidina inferiore numera case 32 anime 240.

La chiesa è costrutta di pietra, e coperta la metà di paglia e la metà di legname. E’ sotto titolo dell’ Assunta della Madonna.

Serve D. Pietro Giani. Gode il beffo 15 campi arativi bella chiesa.

Ha 15 zappe di vigna. De bestiami bovi, pecore e capre. Li parochiani li danno due quarte di grano quelli di communione, che saranno 400.

In della chiesa non si tiene il S.mo, benche non ci sia pericolo de Turchi.

Hanno bisogno tutte due dette chiese di pianeta, calice, messale, rituale e ferri d’ ostie.

A’ di 27 detto, partiti da Chidina, si giunse alla villa di Prella. Ha la chiesa sotto titolo di santa Eufemia, in quanto al materiale è in buon stato.

Ha bisogno d’una pianeta, calice, messale, rituale e ferri d’ostia.

Non si tiene il Santissimo, benche non ci sia nessun pericolo. Ha la chiesa de campi arativi 25 zappe di vigna 30.

Numera questa villa case 32 anime 300. Dà la maggior parte bella villa al prete due quarte di grano per casa.

Il prelato raccoglie in questa villa hora 12 hora 15 barili di vino similmente nella villa di Chela inferiore. Serve D. Giorgio Hala.

A’ di 29 detto, partiti da Prelia, si giunse alla villa di Selita infra monti: questa villa haveva due chiese, una sotto titolo di sant Alessandro Martire, l’altra sotto titolo dell’ Ascensione del Signore. Ambedue sono state brugiate dalli Turchi.

E’ necessario riparare al meno quella di sant’ Alessandro, spesa scudi 50.

Serve per paroco D. Lazzaro Dedi, quale celebra sub dio, e nel tempo di pioggia in casa con poca decenza.

Questa chiesa ha bisogno di una pianeta, calice, messale, rituale e ferri d’ostie. Ha la chiesa campi arativi da 18 ma sterili, sassosi, essendo fra monti. Vigne ne ha da zappe 20.

Numera questa villa con altri cinque villaggi intorno case 122. anime 1000.

A tutte queste serve detto D. Lazzaro andando tre volte in mese a celebrarli la messa. Il giorno di pasqua vengono a confessarsi e communicarsi alla chiesa parochiale di sant’ Alessandro.

Li parochiani la minor parte però li da due quarte di grano.

Al di 1 Marzo 1672 partiti dalla villa di Selita, si giunse alla villa di Ducagini. Ha la chiesa sotto titolo di sant’ Alessio capace per 2000 persone quondam abbatia de monaci Benedittini; in quanto al materiale è in cattivissimo stato, minacciando rovina le muraglie et il tetto. Non si tiene il S.mo, benche non vi sia pericolo de Turchi.

Numera questa villa case 35 anime cattoliche 370.

Tiene bisogno d’una pianeta, calice, messale e ferri d’ostie.

A questa villa ci è un altra contigua per nome Arbas; ha la chiesa sotto titolo di san Theodoro martire; in quanto al materiale sta in buon stato.

Serve ad ambedue le ville D. Giovanni Ducagini, celebrando hora a sant’Alessio, hora a san Theodoro. Numera questa villa case 7 anime 92.

La chiesa non ha beni. Danno li parochiani al prete due quarte di grano per casa, benche non tutti.

A di due detto, partiti dalla villa di Ducagini, si giunse alla villa di Mazzocoli; ha la chiesa sotto titolo della Trasfiguratione del Signore; è in buon stato, ma piccola. Non si tiene il S.mo. Serve D. Giovanni Capocurto.

Ha bisogno grandissimo d’una pianeta, messale, rituale e ferri d’ostie.

Numera questa villa case cattoliche 64 anime 500.

Ha la chiesa 20 campi arativi. Danno al prete due quarte di grano per casa quelli di communione che saranno da 300. In questa villa sono 20 anni che si sono rinegate 30 case.

A’ dí cinque detto, partiti dalla villa di Mazzocoli, si giunse alla villa di Ceba. Ha la chiesa sotto titolo di san Demetrio tutta sconquassata dal terremoto; è costrutta di pietra, minaccia rovina, va di spesa, scudi 30. Non si tiene il S.mo per pericolo de Turchi.

Numera questa villa case 60. Sono ìn 18-20 anni che hanno rínegato la fede, eccetuatavi una casa, con otto creature. Sono però rimaste alcune reliquie del sesso femminile, saranno da 85 anime. Ha la chiesa 25 campi arativi 25 zappe di vigna.

Ha bisogno d’un messale, rituale e ferri d’ostie. Serve D. Stefano Scura.

A’ di 8 detto, partiti dalla villa di Ceba, si giunse alla villa di Bassia citra il fiume Matthia. Ha la chiesa sotto titolo dell’ Assunta della Madonna ; è cascata e rovinata; hanno gran bisogno questi popoli fusse riparata, di spesa scudi 50.

Numera questa villa con le ville di Ghermosi, Pescati, Daici e Barili case 170 anime 1600.

Serve D. Giogio Luffi.

Questa chiesa ha gran bisogno d’una pianeta, missale, rituale, e ferri d’ostie.

Và à queste ville tre in quattro volte à celebrarli la messa. Il giorno di pasqua vengono alla parocchia.

Danno al prete quelli, che si communicano, una quarta di grano, saranno da 500. Hà da 25 campi arativi. Non hà vigna.

A’ di 15 detto partiti da Bassia si venne à Sebaste convento delli PP. dell’ Osservanza. Hanno la chiesa sotto t’ invocatione della Nuntiata, è tenuta ben in ordine, di robbe sacre sufficientemente provista, in quanto al materiale è in buon stato.

E chiesa parochiale situata nella diocesi di Durazzo. Non tiene il S.mo, benché non sia pericolo de Turchi. Sono sotto questa cura case cattoliche 25 comprese Laci, Melioti e Seloti anime 272.