Sinan Kastrati, Suedi
Theni qafën ”komandantë” e ju ”çlirimatarë”, shkoni atje ku bân dreqi voe!
Vazhdon nga numri i kaluar ”Dëshmi, fakte, fotografi e letra të ”bardha” të disa sahanlëpirësve që mëshifeshin pas luftës e ”UÇK-së” së xhavit halitave e hashim thaçave” botuar në rubrikën ”Dossier” Drini.us 18 Gusht 2021
Nga Ditarim (9)
Letrat e tepelenases dhe turjakasit
Disa fjalë e beëstytni turjakase
Mrizet e Turjakës, të kohës kur Syla i mrizonte delët. Tash edhe lisat janë plakur.
E fillova me proverbin popullor “… shkoni ku bân dreqi voe” 1*), që është një shprehje e rrallë popullore dhe është në rrezik, se po humbet. Kjo shprehje përdorej për personat që nuk kanë bërë asgjë të hajrit e që ishin e janë të dëmshëm edhe tash, sikurse ”komandantët” e ”çlirimatarët” e Kosovës.
Pasi e kisha bëra gati vazhdimin e nëntë (9) me shumë mund, me një grumbull fletë të gazetave, revistave e portaleve që i kisha për hashimat e xhavitat dhe që kisha vendosur të flas vetëm edhe njëherë, për herë të fundit, përsëri posa i kisha qit në ”letër”, më kishin humbur nga komjuteri, të gjithat, sikur ti kish l`shue toka. Dhe kjo nuk është hera e parë e nuk besoj se do të jetë as hera e fundit.
Nuk ka gajle thash me vehte, se edhe ashtu jam mërzitur nga politika-jt dhe iu këtheva edhe njëherë jetës e dashurisë, zogjve, natyrës, Turjakës e letrat e tepelenases ?.
Dy zogjtë e “mi” që vitin e kaluar kishin ndërtua folenë, në pemën para ndërtesës sime, e kishin “vendosur të banojnë” afër meje erdhën vetëm njëherë, në pranverë e pastaj u zhdukën. Dikush nga banorët, që është pakë e besueshme por e mundshme, apo erërat e forta me shi të rrëmbyeshëm iu kishte prishur folenë në pemën e hollë e më nuk erdhën zogjët dashnorë.
Foleja e çiftit të zogjve, para nje viti, Malmö, 2021
E në Sarandë, kur isha për pushime, në ballkonin e banesës sime, dy zogj të tjerë, çift 2*) ndoshta dallëndeyshe 3*), kishin ndërtua një fole të re.
Se si kishin mundur ta ndërtojnë foletë zogjët mu në muri e vertikal pa pasur kurrfarë mbështetje e temel, kjo më habiti por edhe më gëzoi.
Megjithate, zogjët që nuk erdhën më me banua afër meje, në S. erdhën njëherë e fluturuan afër pemës, mu te dritarja ime e ikën. Nuk i pash më para banesës sime por në Sarandë, ato ditë sa isha nuk erdhi asnjëri zog por banesën e kishin mbarua dhe e kishin sigurua “kulm mbi kokë”.
Çiftet sigurisht kanë vendosur që pushimet verore e “muajin e mjaltit” ta kalojnë diku tjetër.
E unë duke shfletua nëpër arkivën e bibliotekës sime, gjeta disa letra të Sylë Turjakës (Sulo Turjakasit) dhe fillova ti lexoj në heshtje. Nuk dihej kur ishin shkrua as nga cili vend.
Letrat e turjakasit sikur ma k`thyen forcën që e kisha humbur dhe fillova ta kujtoj personazhin tim më të dashur, Sylë çobanin e Turjakës, partizanin dhe mërgimtarin e mëvonshëm e të humbur.
Pas vdekjes së turjakasit
Pas vdekjes së Sylës, Turjaka nuk ishte më si dikur Turjaka e Sylës që i ruante delet e nuk kishte asnjë dert tjetër, përveç se si ti kullos sa më më mirë delet e ato të qesin sa më shumë tamel, ta rris shtoj tufën e deleve në 100 e sa copa e dëshira të tjera që i ka ëndërrua një çoban i viteve të largëta në mes të Dy Luftrave Botërore, një turjakas analfabet.
Po edhe turjakasit kanë qenë dashnorë të flaktë por ”dashurinë” e kanë mbajtur për vete, të ndryshur. Eh po ta dinte dikush në Turjakë se një djalë i ri veç e kqyr (shikon) një qikë, bâhej nami 4*) prandaj edhe Syla i dinte këto e nuk “I kqyrte grate e huja” Edhe për tepelenasen
5*) gjithashtu nuk dihej se kush ishte në të vërtetë, a ishte ajo kryeqytetase? Në bazë të letrave, ajo “ishte” e quante vehten tiranse vetëm pse Tirana ishte kryeqytet por ajo duhet të ketë qenë e ndonjë krahine tjetër, sigurisht nga Jugu. Por dukej se edhe ajo kishte vdekur e vetmuar si “M. B.”.
Pema pa folenë e çiftit. Malmö, 2021
-Unë iku.
Kjo don të thoshte “rri urtë … se të lë”. Burrë ziu duhej të diciplinohej e … ti hante me bukë vetëm e vetëm që të ketë grue në shtepi e mos ta ketë “krevetin thatë”. Vetëm njëherë, burri kishte guxua e thënë:
-Don të jetosh me mua apo don të shkosh …?
Tepelenasja ishte e bukur sa s`ka më. Nuk e besoj që kishte vajzë më të pashme. Të gjithë djemt e rinj çmendeshin pas saj. E si mos ta donte edhe burri i ngratë. Ai ishte puntor i madh. Punonte shumë dhe kohën më të madhe ishte larg shtëpisë. Ai ishte i kënaqur që që kishte pasur fatin ta ketë një grua kaq të bukur e ai të jetoj me te …deri të plakej.
Ai bënte mëngjesin, kaftjallin (shpr. turjakase) e ajo flinte. Pastaj, ngadalë, afrohej dhe e zgjonte nga gjumi e hanin bashkë mëngjesin, si “çifti i lumtur” .
Ai bënte edhe punë të tjera “të grave”, hekuroste rrobat e veta mbulesat e tavolinave, çarçafët 6*). “Tiransja” nuk flente me një dhomë me burrin dhe burrri mund të “kënaqej” vetëm kur ajo bënte dush e ai mund ta shikonte kur hynte “gabimisht” në banjo, gjoja se ka pasur “nevojë” ose kur ajo dilte gjysëm e zhveshur, cullak 7*) nga banjo me një peshkir të madh mbi krye dhe një tjetër në pjesën e poshtme të barkut. Gjokset i mbulonte me dorë. Cicat i kishte si dy molla të Tetovës. “Në mes të dy syve, kishte një si lyth 8*) që në Turjakë i themi puqërr. Lythi i dallohej shumë larg …”
Foleja e çiftit tjetër në ballkonin e banesës në Sarandë, 2021
Në mes të faqeve kishte nga një birë të vogël që kur qeshte, edhe më shumë i shtohej bukuria.
Trupi i saj ishte si trup peshku. Nuk kishte gjokse e as bythe të trasha por ajo ishte kryevepër e përkryer sa s`ka më.
Pra, dyshohej se ajo ishte tiranse, por e quante veten si në të madh, vajzë kryeqyteti e me kulturë.
Mund të ishte edhe toske por me lidhje të forta farefisnie nga Korça plakë.
”Një tjetër karaktistikë te tepelenasja ishte se ajo e kishte gishtin e dytë të dorës, shumë të gjatë”
Nuk besonte në Zot? Nuk e dinte se çfarë besimi ka por festat si të Bajramit, të Pashkëve e Krishtlindjet i festonte. Dukej se ishte e një tarigu dervishësh, që i shkonin pas shehut ….
Kjo mund të shpjegohet nga fakti se sistemi monist në Shqipëri iu kishte shpërla mendjet e popullsisë dhe edhe ajo ishte një pioniere pasi që babai i saj kishte qenë me partizanët.
Gjatë një bisede që autori i shkrimit të romancës kishte pasur me shkrimtarin, Nazmi Rrahmani, autorin e romanit ”Malsorja”, në pyetjen se a është ”Hajrija” (Malsorja) person i vërtetë, ai tha: JO!
Por po ti thuhej lexuesit se ngjarja është e stisur, askush s`do ta lexonte as një radhe.
Pjesë nga biseda e tepelenes dhe turjakasit.
-Turjakas, me që është e diele dhe unë kam kohë të lirë, po të shkruaj se çfare fshiva.
Qe ti doje të ikje dhe mirë e bëre. Sepse je i lodhur dhe nuk do te harxhohesh kot. Ti doje të doje ”S. P”. por ”S. pa P-..on”. eshte më e mirë. S. shtë një grua e dashur që do të vërtetën se ajo ka vlerë edhe në këto mardhënje si kjo e jona, e pisët. Megjithese ti ke thene “Dashurine nuk e ndalon dot e asgjë”. Por kesaj rradhe ti erdhe në (T) Ballkan për tu ndarë miqësisht. Nuk e bëje dot më e as nuk do ta bësh më. As unë. Këto shkruajta por shumë më gjatë e më mirë se kaq.
Dashuria e luanit e luaneshès
Ti do te jesh i lirë, edhe unë dua të jem e lirë.
Vetëm ti do edhe pakë kohë se ne u mësuam me të mirat e të keqiat e njeri tjetrit. Dhe me ate mbushnim kohën më të mirë të ditëve të mërzitshme mbushur me halle punësh e me halle kalamajsh.
Unë nuk kam asgjë kundër teje. Asnjë ankesë, të tëra ti kam shkruar.
Sepse te njoh shumë mirë, arrita të të njohë deri në fund e thellë teje.
Ok Turjakas
Kjo ishte pak a shumë.
Si the ti? “Nuk vihet per ca ” buze ” deri ne (T) Ballkan”… pastaj me the” ti je si f. ime, je si pj. e f. sime “… pastaj me the “mund te blej nje apt në T. ” … e pastaj me the… plot e plot dhe ti vetëm do te thuash “S. P…” ndonjeherë. Ç’ ka të them më shume se kaq?
”Mënyra më e mirë për të mbajtur fjalën është të mos e japësh” (N. B.) Unë do të thosha ndryshe, ”Mënyra më e mirë për të mbajtur fjalën është të mos flasësh fare, të mos premtosh”.
”Udhëtimi i një mijë kilometrave fillon me një hap të vetëm” (L. Tzu) e ”Gjërat e mëdha bëhen nga një seri gjërash të vogla, që bashkohen” (V. Van Gogh).
Prandaj, unë zgjodha fjalët e të tjereve sepse nuk iu besoja fjalëve të mia që do ti gjeja tash.
-Tep. (shkurt për: tepelenase) përsëri jam i gatshëm të flas me ty, nëse edhe ti e je gatshme dhe ke kohë. Ne edhe ashtu po komunikojme me anë të letrave.
-Turj.. të përshendes!
Ika.
-Diten e mire!
-Shendet!
-Shko!
-Edhe une do te iki.
Dhe kujtime njeriu ka plot. Qe kur ka lindur e deri sa vdes. Nuk po e mbyll por nuk besoj se do te te pergjigjem ketu. Duhet ecur perpara.
Jeta vazhdon. Ika ose “po iku” siç e shkruan ti.
-Tep. , unë të shkruaj por nëse ti nuk më shkruan mua, edhe unë e mbylli. Jeta vazhdon edhe pa ty e pa mua.
-Të shkruaj shumë rrallë e kur të vije në Ballkan, të therras. Të lajmeroj, më së pakut 2 javë para se të vije. Po pate kohë, hame nga një drekë, po nuk deshe, s’ka gjë.
-Mos harro: Nuk te harroj.
Pasi i kishte. … i kishe fshirë.
-Kjo nuk është e ndershme.
-Kush është i ndershëm apo i pandershëm…kush do te na gjykoje…
“Nuk po e mbyll por nuk besoj se do te te pergjigjem ketu”, me pate shkruajt dhe tash, mirë qe më shkruajte po pse i fshive?
Kjo ishte aresyeja qe te shkruajta “Kjo nuk është e ndershme”
-Ok. Qenke vetëm sot?
E diele, dite pushimi per ne të dy. Duhet te dilnim në punë…
-Hahahahaha
-Te kujtohet kur me ke thënë?
-jo!
-Qe për tu përgjigjur ty dal edhe në 12 të natës nga shtëpia ???
A është e ndershme kjo ????
-Po!
-Ok. Po e heq numrin.
-Te falenderoj.
-Çka të them?
-I kam lexua letrat tua. Më merzitën por me gjoks nuk shtyhet muri.
-Edhe une te shkruajta por ti tashme kishe ikur.
-Sulo, me merr malli per ty ,une te dua akoma. Por ashtu eshte.Muri është mur.
Nuk kam forcë e as guxim të kërkoj asgjë TY por së pakut, nëse ndonjëhere do të vije në B, dua të takoj edhe ty.
Letrat i kam lexua disa here. Me kanë prekur shumë. Por janë të vërteta.
-Nuk të harroj.
-Kur të vish në B. shihemi.
-Po?
-Po
-Tep. a din çka? .
-Çfare ?
-…. a je vetëm dhe a mund të flasim?
-Nuk jam vetëm asnjëherë.
-Nëse më lajmeron , kur ti ke mundesi, unë të marr.
-Ok
-Tash?
-Joooo!
-Po të shkruaj kur të shkoj atje, te vendi im i zakonshëm ku nuk më dëgjon… (shën. i aut.)
-Në 5 min, në celular..
-Mund te shkoj pak ne b. per 5 min ?
Vetëm i shikova fotot (në …. ) dhe asgjë më shumë. Nuk guxoja me të shkruajt e as nuk kam guxim me ti dergua keto që bera, që të shikova e të kujtova. Keto janë vetëm kujtime të paharrueshme, ëndërra. Ndejta një kohë të gjatë, disa herë në ditë, çdo ditë e deri natën vonë duke të shikua por ti nuk flisje. Po ku flet fotografia?
Ti nuk shkruaje …. Edhe tash kur ti ike …. fotot tua po i shikoj ….nuk mundem se pastaj nuk po mund te qetësohem.
Ti je më e forte, më e durueshme por edhe unë jam, por jo me ty. Unë vetëm të kujtoj, ty të kam në mendje.
Ditën!
Nuk pata qellim që të nxis e as te provokoj apo luaj me ndjenjat tua por thjesht nuk munda me durua më shumë pa të thënë edhe ty, ato qe mendoj. Nuk ke nevojë të më shkruajsh fare. Me rëndësi për mua është që ti të lexosh letrat e mia.
Kjo edhe për faktin se nuk mund të harroj, më mirë me thënë: kujtoj të kaluarën me ty …nuk kam dashur asnjë vajzë tjeter sa ty. Nuk kam e as nuk dua të kam tjetër njeri në të ardhshmen, pas teje. Ti do te mbetesh e fundit.
Si student në Tiranë, 1979
Në mes të letrave të shumta, gjeta edhe një letër të një mikut. Ai jeton në në një shtet të Evropës dhe punon si mjek dhe disa thënie e besëtytni turjakase.
Unë nuk e njihja mjekun, por një ish shoku im i studimeve, Ahmet Kelmendi, tash i ndjerë më pat folur shumë për të dhe më tha se ai të njihte ty e Xhevatin, një ish shok tjetër i studimeve dhe shok dhome në konviktet e studentëve në Prishtinë.
Letra e mjekut
Përshendetje !
Unë të njoh dhe nuk të kam harruar edhe pse të kam parë vetëm disa herë kur kaloje pranë shtepisë se axhallarëve te mi ne Zh. Kusherinjte, R. i ndjere dhe E, djemte e S. me paten treguar per ty. Se ishe i burgosur politik dhe i perjashtuar nga puna prej pushtetit dhe bashkepunetoreve e tij. Qe atehere nuk e kam harruar figuren tende.
Çdohere kisha nje admirim per ty. Edhe shkrimet tua shume te mira, te guximshme dhe te shkruara ne kohen e duhur i kam lexuar gjithkund ku i kam pare.
Me deshiren me te madhe do te bisedojme. Neser kam kujdestari dhe punoj deri te henen ne mengjes. Pra 24 ore.
Të hënen në mbremje mund te bisedojme me shume kenaqesi.
Qofshi te nderuar tere jeten dhe te fala per m. N, femijte tuaj dhe gjithe familjen!
Mirëudegjofshim!
I lexova edhe ato tre letrat të R. e M.
Është e rëndë që të shkosh në b. e cdo shkrim nuk e tregon dot dhimbjen e poshterimin ne b. e asaj kohe, vitet 19 …
Por të paktën ke botuar diçka që ka vlerë për ty e që tregon se sa a kanë e shtrenjte dhe e vështirë (është) rruga drejt lirisë”
9*) BESËTYTNI-të
*Në Turjakë, gruaja nuk duhej thënë burrit ”Udha e marë”, sepse me të thënë gruaja ”udha marë”, nuk të shkon puna (udha) marë (mbarë).
*Nëse dikush ka vdekur e sheh njerëz duke hapur varr, nuk duhet thënë: Punë e mbarë.
*Puntorët që e kanë hapur varrin, dhe prejnë ndonjë lis, që në Turjakë shkojnë disa djem e ndonjë plak vullnetarisht dhe lisat për drrasa të varrit i kanë të katundit ”hajrat”, kur të këthehen në shtëpi, lopatat dhe shytnin nuk duhet me i qit në krah, por i mbajnë në duar.
* Nëse shkon në të pame, kur vdes dikush, kur të hyne në odë të burrave, nuk duhet thënë ”Mirë se ju kemi gjetur”, sepse nuk janë tubuar për gëzim.
1*) VEZË f.
1. Kokërr me madhësi të ndryshme, e rrumbullakët e pak e zgjatur, me një cipë të hollë a me një lëvozhgë të fortë, që e pjellin femrat e shpendëve dhe të disa kafshëve të vogla, disa kandrra etj. Vezë e re (e prishur). Vezë e zier (e rrahur, rrufkë). Vezë syze vezë e skuqur pa e rrahur, duke ia ruajtur të verdhën të paprishur. Vezë pule (rose, pate). Vezë pëllumbi. Vezë peshku. Vezë gjarpri. Vezët e breshkës. Vezët e fluturave (e mizave). Vezë me dy të verdha. E bardha (e verdha) e vezës. Lëvozhga e vezës. Rrahëse vezësh. Bën (pjell) vezë. Lëshon vezët. Ngroh vezët. Rrahu (skuqi) dy vezë..
2*) ÇIFT m.sh.
1. Dy frymorë, dy sende a dy dukuri të njëjta, që merren së bashku ose që numërohen si një njësi; dyshe. Një çift valltarësh. Një çift lojtarësh (sportistësh). Një çift kuajsh (qesh). Dy çifte aeroplanësh. Një çift shtyllash. Çifte gjethesh. Një çift trekëndëshash. Çift forcash. fiz. I ndaj në çifte.
2. Dhëndri me nusen ose i fejuari dhe e fejuara së bashku; një burrë e një grua ose një djalë e një vajzë që vallëzojnë së bashku. Çift i ri (i bukur). Çift i zgjedhur. Çift të rinjsh. Vallëzojnë çiftet. Ecin në çifte. Uroj çiftin. U ndanë në çifte. E bëj çift. bised. e martoj. Të trashëgohet çifti! ur.
3. Mashkulli dhe femra që jetojnë bashkë për t’u shumëzuar (për kafshët). Një çift pëllumbash. Një çift lepujsh.
3*) DALLËNDYSHE f. sh.
Zog shtegtar i vogël sa trumcaku, me krahë të mprehtë, me bisht të bigëzuar si gërshërë e me sqep të hollë, që fluturon shpejt e me zhdërvjelltësi të madhe dhe e bën folenë zakonisht nën strehët e ndërtesave. Foleja e dallëndyshes. Erdhën dallëndyshet. Dallëndyshet janë lajmëtaret e pranverës.
4*) NAM m. bised.
1. Emri që i del dikujt ose mendimi që është krijuar për dikë a për diçka për të mirë ose për të keq. Është me nam është shumë i njohur, i përmendur. Me nam të mirë (të keq). Me nam e në zë. Burrë (punëtor) me nam. Fshat me nam. I doli nami u bë i njohur. I doli nami i mirë (i keq). Fitoi (mori) nam të madh. Ka një nam. Ia rriti (ia shtoi) namin. I vajti nami larg. T’u shoftë nami! mallk. I humbtë nami! mallk.
5*) TEPELENA është qytet dhe kryeqendër e rrethit me të njëjtin emër në jug të Shqipërisë. Tepelanse, banore femër e Tepelenës.
Tepelena është e njohur edhe me kampin e internimit.
Kampi i Tepelenës
Kampi i Internimit i Tepelenës apo Kampi i Tepelenës ka qenë një strukturë internimi në përngjasim me kolkozet sovjetike pranë kalasë së qytetit me të njëjtin emër, në Republikën Popullore të Shqipërisë, ku u mbajtën familjarët e të dënuarve, arratisurve dhe ushtarakëve dezertorë. U mbajtën dhe një numër i madh fëmijësh dhe nga kushtet pati një vdekshmëri të lartë foshnjore. Kampi identifikohej me dy numra, 4 dhe 6, dhe qëndroi aktiv prej prillit 1949 deri në mars 1954. Kampi i Tepelenës fitoi nam të keq në arenën ndërkombëtare, madje duke zënë vend në raportin e qeverisë amerikane paraqitur në OKB në shkurt 1955.[1] Dokumentacioni i trashëguar, sidomos ai vendimmarrës në lidhje me emrat e personave që kanë qenë në këto kampe, për shkak të cilësisë së dobët të administratës së kohës është shumë i pakët.
6*) ÇARÇAF m. sh.
1. Pëlhurë e gjerë, zakonisht e bardhë, që shtrohet mbi dyshek ose që i vihet jorganit a batanijes nga faqja e brendshme për t`i mbajtur pastër. Çarçaf i bardhë. Çarçaf pambuku (liri). Çarçaf jorgani (dysheku). Jorgan me (pa) çarçaf. Laj (shtrydh) çarçafët. Ndej (palos, hekuros) çarçafët. I qep (i hedh) çarçafin. Shtroj çarçafë të rinj. Mbulohem me çarçaf. Sa një çarçaf. Shkorsa çarçaf nuk bëhet. fj.u. 2. vjet. Mbulesë e hollë, zakonisht e zezë, që hidhnin mbi krye gratë myslimane kur dilnin nga shtëpia, duke lënë zbuluar vetëm sytë. Çarçaf i zi. Plakë me çarçaf. Hidhte (vinte) çarçafin. Mbanin çarçaf. Mbuloheshin (dilnin) me çarçaf. E hoqën (e flakën) çarçafin.
7*) CULLAK m. sh. krahin.
Cullë.
CULLAK mb.
Lakuriq. Fëmijë cullakë.
CULLAK ndajf. Lakuriq. E zhveshi (e la) cullak. Mbeti cullak.
CULLAKOJ kal.
Zhvesh lakuriq.
8*) LYTH m. sh.
1. mjek. Mish i huaj që del në një pjesë të trupit a në një organ të tij dhe që është përsipër gjemba-gjemba, iriq. I doli një lyth. Djeg (pres, shkul, heq) lythin.
2. Kallo që del në këmbë kur të vret këpuca. I ka këmbët me lytha.
3. Nishan i kuq a i zi në fytyrë ose në trupin e njeriut. Me lyth në faqe (në mjekër, në hundë). Fytyrë me lytha.
4. bot. Xhungë e vogël që del në trungun ose në degët e disa drurëve. Degë me lytha.
5. fig. E metë, cen. E ka një lyth edhe ai. * E shkeli në lyth (në kallo) dikë shih te KALLO, ~JA.
LYTHËT mb.bot.
Që ka xhunga të vogla. Degë të lythëta. U gjetën 2 fjalë që fillojnë me [“lyth*” ]
9*) BESËTYTNI f.
Përfytyrim gabuar, sipas të cilit disa ngjarje e dukuri merren si shenja të fshehta, që parathonë të ardhmen ose që sjellin të mirën e të keqen. Njeri me besëtytni.
Vazhdon
Malmö, 20 gusht 2021
