Komisia Letrare Shqipe në Shkodër, 1916-1918

Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918), një institucion me vlera të veçanta historike, gjuhësore, letrare, arsimore dhe kulturore për kohën, u karakterizua nga diskutimi me seriozitet, komptetencë shkencore, tolerancë, larg qëndrimeve të ngushta lokaliste i problemeve shumë të mprehta të gjuhës, letërsisë dhe të kulturës sonë, duke dhënë zgjidhje sa shkencore, aq edhe të pranueshme, veçanërisht për gjuhën shqipe.

Prof.Dr. Tomor Osmani-Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi

Një ngjarje e rëndësishme në historinë e kulturës sonë kombëtare qe mbledhja e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër, më 1 shtator 1916, rrjedhojë e gjithë përpjekjeve që bënë atdhetarët shqiptarë në shekullin e kaluar me Kongresin e Manastirit për të zgjidhur dhe çuar më tej çështjet madhore të gjuhës, letërsisë dhe arsimit kombëtar.Është një e drejtë legjitime dhe obligim moralo-qytetar dhe shkencor që këtë tubim studiuesish të mos ta quajmë një komision të çfarëdo natyre qoftë, por fillimet e institucioneve shkencore për gjuhën, letërsinë, tekstologjinë duhet t’i lidhim me Komisinë Letrare Shqipe që mund dhe duhet ta konsiderojmë institucionin e parë shkencor në këtë fushë, mbasi ka objektin e vet, statutin, rendin, rregulloren, anëtarët dhe anëtarët korrespondentë të saj [1].

Kjo ngjarje tejet e rëndësishme e kulturës sonë ka gjetur pak pasqyrim deri vonë në shtypin shkencor dhe periodik. Janë botuar shkrime të drejtpërdrejta ose anësore për këtë tubim shkencor me vlerësime të drejta ose jo. Një përpjekje serioze për vlerësimin e KLSH ndërmori Sektori shkencor i albanologjisë dhe Departamenti i gjuhësisë i Universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, në bashkëpunim me Departamentin e gramatikës, të dialektologjisë dhe të historisë së gjuhës të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë në Tiranë dhe me Universitetin “Aleksander Xhuvani” Elbasan, që organizuan një konferencë shkencore, në vitin 1996, me rastin e 80-vjetorit të krijimit të saj, materialet e së cilës u botuan në një vëllim më vete [2].

Ndër përpjekjet e para të planifikimit gjuhësor të shqipes do të jetë edhe veprimtaria e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër. Me të drejtë është theksuar se rrethet atdhetare në vija të përgjithshme kishin përcaktuar politikën e mëtejshme gjuhësore, që në terminologjinë e sotme do ta quanim planifikim gjuhësor të shqipes, vendosjen e një gjuhe të përbashkët, duke ndjekur të njëjtën rrugë konvergimi e duke miratuar një standart gjuhësor zyrtar [3].

Mbledhja e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër nuk qe një veprim i rastit. Ky qytet në Veri të Shqipërisë kishte një histori dhe kulturë të lashtë, ku njohu disa pika kulmore. Nuk do të përshkruajmë historinë e Shkodrës, por duhet të shënojmë se në shekullin XIX ajo qe një nyjë e rëndësishme për Ballkanin dhe do të ketë një rritje dhe zhvillim të menjëhershëm. Ky qytet edhe në shek. XVI, sipas Arnold fon Harfit ishte një qytet i madh. Ndërsa Sami Frashëri në veprën “Kamus -al-alam”( 1889) e përshkruan Shkodrën si një qytet që kishte 4500 shtëpi, 1500 dyqane e magazina, një çarshi (pazar), një bezisten, një bibliotekë e 37000 banorë. Dhe autori vazhdon të numërojë shkollat, ndërtesat shtetërore [4].

Nga ky truall i Shkodrës dolën përfaqësuesit e parë të kulturës humaniste Dhimitër Frëngu, Marin Beçikemi dhe kryvendin do ta zërë Marin Barleti, të cilët me botimet e tyre, me të vërtetë në gjuhë të huaj, do t’i shërbenin popullsisë vendëse që duhet të këtë pasur zhvillimin dhe kulturën e nevojshme. Disa shekuj më vonë do të shquheshin Pashko Vasa e Daut Boriçi, Gjergj Fishta e Ndre Mjeda, Zef Jubani e Hilë Mosi etj.

Me Shkodrën janë të lidhura disa nga ngjarjet më të rëndësishme të kulturës sonë. Kështu në Obot, në brigjet e Bunës, rreth 10 km larg Shkodrës në shtypshkronjën e vogël të K. Xanetit dhe të Shtjefën Shkodranit, më 1563 është shtypur një libër i vogël, që ruhet në arkivat gjermane, pikërisht në Frankfurt mbi Main [5].

Më 1501 në Shkodër, ndërtohet pazari i vjetër i kësaj krahine, i pari në Shqipëri dhe ndër më të rrallët në Ballkan.

Shkodra përmendet edhe në marrëdhëniet ndërkombëtare, ku që më 1718 ishin hapur disa angjenci konsullore të vendeve të huaja.

Në vitin 1879, më 24 qershor botohet gazeta e parë “Iskodra” që dilte çdo të enjte në shqip dhe turqisht, organ zyrtar i Vilajetit të Shkodrës. Një vit më vonë, me titull “Shkodra” do të jetë organ i Degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ndërsa “Elçija e zemërs t’Jezu Krishtit”, e përkohshme mujore fetare, botohet, më 1890, prej kolegjit të jezuitëve në Shkodër.

Në Shkodër u ngritën edhe filaturat e para të mëndafshit, aty nga vitet 1860, që do të shquhen si prodhues dhe eksportues të mëndafshit në tregjet e Evropës Qendrore, por ajo merret edhe me punimin e argjendit dhe zejet e tjera.

Orkestra e parë frymore shqiptare u krijua në Shkodër, më 1878. Ajo përmendet edhe për pjanofortën e parë, duke u dokumentuar që në vitin 1877. Janë disa familje shkodrane që e kanë një pasuri të tillë [6].

Në vitet 1885-1890 po në Shkodër u ndërtua studioja e parë fotografike, pajisur me mjete e kohës. Ndërsa më 1858 kemi fotografinë e parë të bërë në Shkodër nga Pjetër Marubi (1834-1903), kohë kur lindi edhe fotografia botërore. Edhe teatri zanafillën e tij e ka në Shkodër, këtu e 120 e ca vjet më parë.

Dy ngjarje me rëndësi do të mbesin për kohën në piramidën e kulturës shqiptare, shoqëria “Bashkimi” (1899) që na dha një alfabet, mbështetur në dyshkronjësha. Do të botojë një gramatikë, libra shkollorë dhe atë fjalor shumë të vlefshëm të vitit 1908. Ky trinom alfabet-gramatikë-fjalor do të jetë një nga idealet e rilindësve tanë, që u përpoqën t’i realizojnë individualisht. Edhe shoqëria “Agimi”, e themeluar nga Ndre Mjeda, më 1901, hartoi edhe ajo alfabetin, duke u nisur nga parimi një tingull-një shkronjë, botoi tekste shkollore etj. Të dy këto shoqëri i dhanë tonin gjithë veprimtarive kulturore dhe arsimore jo vetëm në Shkodër, por edhe më tej, duke pasur simpatizantë si brenda ashtu edhe jashtë vendit. Jemi në një vijë vertikale të krijimit të kushteve për zhvillimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe. Deri në Shpalljen e Pavarësisë në Shkodër krijohen klube e shoqëri të tjera, të cilat edhe këto do të ndihmojnë në zhvillimin e lëvrimin e gjuhës shqipe.

Shteti i ri shqiptar, i krijuar në nëntorin e vitit 1912 i kushtoi një vëmendje të veçantë zhvillimit të arsimit dhe të gjuhës shqipe dhe për këtë mori masa organizative që të fillonte me rregull viti shkollor 1913-1914 [7]. Qeveria e Vlorës e bëri të detyrueshëm përdorimin e gjuhës shqipe në admistradën shetërore, megjithatë ajo nuk arriti të realizonte tërësisht programin e vet në kulturë e në arsim, sepse armiqtë e brendshëm dhe të jashtëm kërkonin ta copëtonin Shqipërinë dhe të mos e njihnin Qeverinë e Vlorës.

Edhe Shkodrën nuk e lënë të qetë pushtuesit, duke zëvendësuar njëri-tjetrin, ndonëse ajo gjithnjë mëkëmbej dhe përtërihej. Pas vitit 1912 Shkodra u pushtua nga ushtritë malazeze (1913), u larguan, duke u kthyer sërisht, më 27 qershor 1915. Më 22 janar 1916 Shkodra ra nën sundimin austro-hungarez. Në këto rrethana ajo paraqitej me dy pamje: një qytet i kulturës së hershme dhe një qytet i pushtuar. Faktorët historikë, social-kulturorë dhe arsimorë bënë që mbledhja e Komisisë Letrare Shqipe të bëhej në Shkodër jo thjesht si nismë individuale e disa patriotëve dhe intelektualëve të shquar, por, siç e theksuam, ishte një qytet me tradita kulturore dhe arsimore, qytet që përfaqësohej me disa nga figurat më të shquara të kulturës kombëtare të kohës. Ky zhvillim i këtij qyteti pasqyrohet edhe në botimet dhe shtypin periodik të kësaj periudhe. Nga viti 1913-1920 “u botuan 86 gazeta, revista vjetarë a buletine: në Vlorë 6, në Korçë 6, në Shkodër 16, në Tiranë 2, në Durrës 3, në Gjirokastër 2, në Elbasan 2” dhe të tjerat jashtë Shqipërisë [8].

Sali Nivica në artikullin “Një detyrë patriotike”, botuar në gazetën “Populli” që dilte në Shkodër (Nr.30, dt,31.05.1915) shtronte domosdoshmërinë e krijimit të një akademie për studimin e dialekteve, vendosjen e gjuhës së përbashkët, hartimin e gramatikës dhe të fjalorit të gjuhës shqipe. Në Shkodër ziente zgjidhja e këtyre çështjeve që kishin lidhje me lëvrimin e gjuhës shqipe dhe konsolidimin e saj.

Kur u mblodh Komisija Letrare Shqipe në Shkodër?

Në të përkohshmen “Lajmet e Komisisë Letrare Shqipe”, 1918, f. 2, shënohet se Komisija filloi veprimtarinë e vet të 1-ën e shtatorit 1916. Në fillim misët e Komisisë u mblodhën disa herë e biseduan gjatë e gjatë mbi statutin, mbi rregulloren e mbi mënyrën, mbas së cilës do të niseshin me zhvilluem programin e punës që statuti i vinte për barrë Komisisë”. Por puna përgatitore kishte filluar edhe më parë, mbasi nuk kërkohej vetëm dëshira e mirë e secilit prej pjesëtarëve të saj, por edhe miratimi i komandës ushtarake austriake. Atë koncension që bënë autoritetet ushtarake austriake për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe, patriotët shqiptarë e shfrytëzuan me zgjuarsi dhe shumë shpejt, pa kaluar vetëm pak muaj pas pushtimit hodhën idenë për themelimin e Komisisë Letrare Shqipe. Por vendimi për miratimin e Komisisë ishte marrë më 30. 06. 1916 [9]. Ka edhe një version tjetër për fillimin e Komisisë, të cilin na e jep Pal Duka-Gjini në monografinë “Gjergj Fishta jeta dhe vepra” (Tiranë, 1992, f. 100) ku shkruan: “Dishiri dhe përkrahja e Austrisë për të mëkambë gjuhën shqipe i dhanë zemër veteranëve të kombit për punë përherë e ma të vlershme në këtë drejtim. Kjo përkrahje trimënoi Luigj Gurakuqin të themelonte, më 3 gusht 1916, nën mbrojtjen e autoriteteve ushtarake të kryesueme nga gjeneral Trollman dhe i ndikuem nga Dr. R. Nachtigal, studiues ky i gjuhës sonë, si dhe nga dr. Gjergj Pekmezi Komisinë Letrare”.

Këtë periudhë do ta konsideronim punë përgatitore, mbasi si procesverbali, si broshura “Laimet…” shënojnë si datë themelimi 1 shtatorin e vitit 1916, kur u bë mbledhja e parë, ndonëse statuti në versionin e parë mund të jetë miratuar më parë. Ekziston edhe mendimi që Komisia të jetë krijuar nga fundi i gushtit të vitit 1916 [10]. Ishin dy faktorë që do të lejonin të fillonte puna e KLSH, e para, duhej të ftoheshin dhe të merrnin pjesë intelektualë më në zë që kishin dhënë ndihmesa për kulturën shqiptare, por edhe që mund të vinin për të marrë pjesë në kushtet e luftës, e dyta, miratimi dhe legalizimi i saj nga komanda ushtarake austro-hungareze në Shqipëri. Disa nga anëtarët e KLSH kryenin edhe detyra të tjera.

Cilët qenë pjesëmarrësit e KLSH në Shkodër?

Pjesëmarrës të KLSH ishin kryesisht intelektualë me potencë, të njohur gjithandej në vendin tonë dhe jashtë, personalitete të kulturës kombëtare “ekspertë të të gjitha fushave, njohës të të gjitha gjuhëve klasike dhe moderne të kontinentit evropian, si dhe të zhvillimit arsimor e kulturor të vendeve të përparuara” [11]. Me një përfaqësi të tillë do të arrihej në “bashkimin e një elite intelektuale të fuqishme” që pa tjetër do t’i jepte udhë disa prej problemeve më të mprehta dhe të ngutshme të gjuhës, letërsisë, arsimit dhe kulturës kombëtare.

Në studime të ndryshme të së kaluarës, por edhe sot studiues të ndryshëm, duke i rimarrë emrat nga njëri-tjetri, japin edhe intelektualë të tjerë që nuk kanë qenë anëtar të KLSH. Për të sqaruar këtë problem, po paraqesim listën e anëtarëve dhe pjesëmarrësve në KLSH të shoqëruara me disa të dhëna jetëshkrimore deri në vitin 1916, vit kur u mblodh KLSH. Në mbledhjen e parë themeluese morën pjesë gjashtë vetë:

1. Luigj Gurakuqi – Personalitet i kulturës shqiptare, atdhetar i shquar, publicist me emër, shkrimtar i njohur, pedagog i vyer, gjuhëtar i zellshëm, tekstolog i zoti. Lindi në Shkodër, më 19 shkurt 1879 dhe u vra në Bari, më 2 mars 1925. Studioi në kolegjin e Shën-Mitër të Koronës dhe më pas studimet universitare i kreu në Napoli. U shqua si aktivist i lëvizjes sonë patriotike për çlirim kombëtar, anëtar i shoqërisë “Bashkimi”(1899), delegat në Kongresin e Manastirit(1908) dhe nënkryetar i tij, sekretar i komisionit për hartimin e alfabetit të gjuhës shqipe në këtë tubim, drejtor i shkollës së parë normale në Elbasan(1909), ministër i Arsimit në Qeverinë e përkohshme të Vlorës, Drejtor i përgjithshëm i arsimit gjatë pushtimit austro-hungarez. Qe ndër themeluesit e Komisisë. Kur u mblodh ajo, L. Gurakuqi kishte botuar “Vargënimi n’gjuhë shqype me një fjalorth shqyp-frëngjisht n’marim” (Napoli, 1906), “Abetar i vogël shqyp mas abeve t’Bashkimit e t’Stambollit me tregime n’dy dialekte” Bukuresht (1906), “Fjalorth shqyp-frëngjisht e frëngjisht-shqyp i fjalëve të reja” (Napoli) etj.

2. Atë Gjergj Fishta – Poet dhe shkrimtari më i madh i gjysmës së parë të shekullit XX. Lindi më 23 tetor 1871 në fshatin Fishtë të Zadrimës dhe vdiq, më 30. 12. 1940 në Shkodër. Mori pjesë në shoqërinë “Bashkimi”(1899), duke luajtur një rol të rëndësishëm. Në vitin 1902 u emërua drejtor i shkollës françeskane, ku për herë të parë futi gjuhën shqipe si lëndë mësimore. Mori pjesë si delegat në Kongresin e Manastirit, ku u zgjodh edhe kryetar i komisionit për hartimin e alfabetit të shqipes. Më 1913 Fishta themeloi dhe drejtoi revistën “Hylli i Dritës” që trajtoi probleme të gjuhës, letërsisë, historisë, folklorit etj. Gjithashtu botoi gazetën e Shkodrës “Posta e Shqipniës”. Ai qe një ndër themeluesit e Komisisë, kur emri i tij tashmë ishte bërë i njohur në gjithë vendin me botimet “Te ura e Rzhanicës”(1905), “Anzat e Parnasit” (1907), “Mrizi i zanave” (1913) etj.

3. Sotir Peçi – Publicist, pedagog dhe tekstolog. Lindi në Dardhë të Korçës, më 1873 dhe vdiq më 8 prill të vitit 1932. Studimet e mesme dhe të larta i kreu në Athinë. Emigroi në SHBA, më 1905 dhe qe ndër figurat e shquara të emigracionit shqiptar. Më 1906 botoi të parën gazetë në gjuhën shqipe “Kombi” në Boston të SHBA. Qe iniciator për formimin e shoqërisë “Besa-Besë” dhe “Lidhja” në SHBA. Ishte delegat i kolonive shqiptare të Amerikës dhe të Bukureshtit në Kongresin e Manastirit (1908) dhe anëtar i komisionit për hartimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Më 1911-1912 ishte drejtor i shkollës “Mësonjëtorja shqipe” në Korçë. Mori pjesë në hapjen e shkollës normale të Elbasanit ku u caktua edhe mësimdhënës për shkencat e natyrës. Gjatë viteve 1911-1912 S. Peci do të jetë drejtor i arsimit në prefekturën e Korçës. Më 1915 do të zgjidhet anëtar i Komitetit të fshehtë në Shkodër. Kur u caktua si anëtar i KLSH, shërbente në Drejtorinë e përgjithshme të arsimit. Deri në këtë kohë kishte botuar edhe disa tekste mësimore.

4. Dom Ndre Mjeda – Atdhetar, pedagog, punëtor i palodhur i gjuhës shqipe, ndër poetët më të shquar të kohës. Lindi në Shkodër, më 20 nëntor 1866 dhe vdiq, më 1 gusht 1937 në Shkodër si mësues i gjuhës shqipe. Studioi në Francë, Spanjë, Kroaci, Itali, Poloni. Qendrimi në këto vende ka pasur ndikimin e vet jo vetëm në formimin si klerik, por edhe në zgjerimin e kulturës së tij filologjike. Ai në këtë periudhë u njoh me veprat më të mira të albanologëve të kohës për gjuhën shqipe. Themeloi më 1901 së bashku me të vëllanë Lazër Mjeda shoqërinë “Agimi”, e cila hyri në historinë e kulturës shqiptare me alfabetin që krijoi dhe tekstet që botoi. Më 1902 mori pjesë në Kongresin XIII të orientalistëve në Hamburg ku foli për shqiptimin e qiellzoreve në dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe. Mori pjesë në Kongresin e Manastirit si delegat i shoqërisë “Agimi” dhe u zgjodh në komisionin për hartimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Kur u mblodh KLSH Mjeda ishte bërë i njohur si poet dhe gjuhëtar.

5. Mati Logoreci – Mësues, gjuhëtar, publicist, historian. Lindi në Shkodër,më 10 shkurt 1867 dhe vdiq në Tiranë, më 7 shkurt 1941. Njihet si i pari që hapi një shkollë shqipe në Prizren, më 1889. Ndonëse nuk mori pjesë në themelimin e shoqërisë “Agimi”, ai do të jëtë një ndër përkrahesit e saj. Në vitin 1907 do të botojë të përdyjavshmen “Dashamiri” dhe më pas “Dashamiri i ri” që dilte në Trieshte gjatë viteve 1907-1908 me alfabetin e shoqërisë “Agimi”. Do të marrë pjesë në Kongresin e Manastirit si delegat i shoqërisë “Agimi”. Në vitin 1911 do të botojë një tekst shkollor për historinë e lashtë me titull “Ndollina historijet t’motshme”. Veprimtaria e tij kryesore është si mësues dhe funksionar në drejtorinë e përgjithshme të arsimit në Shkodër. Përgatiti dhe botoi shumë tekste shkollore. Punoi mjaft për pasurimin e pastrimin e gjuhës shqipe, duke krijuar edhe shumë fjalë të reja, ku shpesh i kaloi caqet e duhura.

6. Atë Ambroz Marlaskaj – Publicist dhe studiues. Lindi në Kushnen të Mirditës, më 18.11.1884 dhe vdiq më 14 qershor 1939 në Romë. Ishte një njeri me kulturë. Qe kryetar i një grupi pune për shqyrtimin e teksteve shkollore të hartuara nga Gaspër Beltoja dhe Gaspër Mikeli, në të cilin bënin pjesë fretnit françeskanë Marin Sirdani, Justin Rrota dhe Gjergj Fishta(1910).

Gjatë viteve 1913-1914 Marlaskaj do të shkojë në Vjenë dhe Pragë, gjithnjë me detyra fetare dhe më 1915 do të kthehet përsëri në Shkodër. Më 1916 u caktua anëtar i KLSH.

Pjesëmarrës dhe të ftuar të tjerë të KLSH që morën pjesë në mbledhjet e mëvonshme:

7. Dr.Gjergj Pekmezi – Gjuhëtar, bibliograf dhe tekstolog. Lindi në Tushemisht të Pogradecit, më 23 prill 1872 dhe vdiq në Vjenë, më 24 shkurt 1938. U shkollua në vendlindje e më pas në Manastir, Beograd dhe Vjenë. Më 1898 u diplomua në Universitetin e Vjenës për filozofi dhe gjuhësi. Do të dërgohet nga Akademia e Shkencave austro-hungareze në Shqipëri për qëllime studime ku do të hartojë monografinë në dorëshkrim “Tiparet dalluese thelbësore të dialekteve kryesore të shqipes, të toskërishtes dhe gegërishtes”, një ndër studimet e para të dialektologjisë shqiptare dhe me vlera për këtë disiplinë. Do të pasohet me një punim tjetër “Raport provizor për stdudimin e së folmes së Elbasanit”(1901). Më 1908 do të botojë në Vjenë “Gramatikë e gjuhës shqipe”(gjermanisht), një ndër veprat më të mira të autorit dhe të gjuhësisë shqiptare për atë kohë. Këtu, ne mësojmë edhe disa mendime të autorit për gjuhën letrare, të cilat do t’i përsërisë edhe një vit më vonë në revistën “Diturija” të Mithat Frashërit që dilte në Selanik. Ndërsa më 1909 do të jetë bashkautor në botimin “Bibliografia shqiptare”, duke hyrë kështu në historinë e bibliografisë sonë. Më 1916 caktohet kryetar i KLSH.

8. Hilë Mosi – Shkrimtar, publicist, përkthyes e politikan. Lindi në Shkodër, më 22 prill 1885 dhe vdiq në Tiranë, më 22 shkurt 1933. Pasi kreu studimet e para në vendlindje, i vazhdoi ato në Austri. Atje mori pjesë në klubin atdhetar “Lirija” e më pas “Dija”. Mbasi u shpall kushtetuta nga turqit e rinj në korrik të vitit 1908, kthehet në Shkodër dhe themelon klubin “Gegënija” që do ta caktojë delegat në Kongresin e Manastirit. Megjithëse 23-vjeçar, H. Mosi zgjidhet sekretar i këtij tubimi. Ishte anëtar i kryengritjes së Malësisë së Veriut” (1909-1912). Si publicist drejtoi disa organe, si: “Shqipëtari”, Stamboll (1909-1912), “Agimi”, Shkodër. Themeloi dhe drejtoi bashkë me K. Sumen e R. Siliqin fletoren e përdyjavshme “Shqypnija e re” (1913-1914). Gjatë jetës së tij ka qenë deputet, por ka kryer edhe detyra të tjera, si prefekt, ministër etj. Kur u caktua të merrte pjesë ne KLSH, ai ishte i njohur me disa botime. Më 1906 kishte botuar poezinë e gjatë “Natyra”, më 1913 vëllimin me poezi “Zani i atdheut” e tri vjet më vonë, më 1916 veprën tjetër “Lotët e dashunis”.

9. Luigj Naraçi – Lindi në Shkodër në vitin 1882. Ndoqi kolegjin saverjan në Shkodër, degën ekonomike-tregtare. Mësoi këtu italishten dhe gjermanishten e më vonë serbo-kroatishten. Më 1913 qe sekretar komuneje në Shkup. Më pas vjen në Shkodër ku zhvillon veprimtari patriotike-kulturore. Botoi në shtypin e kohës shkrime për probleme kombëtare dhe kulturore. Për aftësitë e kulturën e tij e zgjodhën sekretar të Komisisë Letrare Shqipe. Vdiq në Shkodër në vitin 1949.

10. Anton (Ndue) Paluca – Mësues dhe publicist. Lindi në Gjakovë, më 1881 dhe vdiq, më 30 nëntor 1958 në Buffalo të SHBA. Mësimet e para i kreu në Prizren, ndërsa shkollën normale e përfundoi në Klagenfurt të Austrisë. Në shoqërinë kulturore “Dija” të studentëve shqiptarë në Austri, Paluca qe në kryesinë e saj. Pas mbarimit të normales (1906) kthehet në Prizren dhe një vit më vonë caktohet mësues në koloninë arbëreshe të Borgo Erizzës (Zara). Në vitin 1912 transferohet në Shkup, ku kryen edhe detyrën si përkthyes i konsullatës austro-hungareze. Më 1914 Nd. Paluca shkon në Vjenë për të kryer studimet e larta. Më pas kthehet në Shkodër si administrator dhe shoqërues i studentëve që shkonin në Austri nga administrata shqiptare në Shkodër. [12]
Me këto cilësi merr pjesë në KLSH.

11. Hafiz Ali Korça – Mësues, përkthyes, aktivist i lëvizjes patriotike, tekstolog. Lindi në Korçë, më 1874 dhe vdiq në Kavajë, më 1957. Qe mësues në Mësonjëtoren e Parë Shqipe të Korçës. Mori pjesë në Kongresin e Dibrës. Në Qeverinë e përkohshme të Vlorës të kryesuar nga Ismail Qemali qe këshilltar dhe drejtor i përgjithshëm pranë saj (1914). Më 1916 u emërua drejtor i arsimit për Durrësin, Elbasanin, Dibrën, Matin dhe Pogradecin. Kërkonte që shqipja të shkruhej e pastër. Mori pjesë edhe në KLSH.

12. Aleksandër XHuvani – Gjuhëtar, pedagog, tekstolog dhe një ndër studiuesit e shquar të gjuhës shqipe. Lindi në Elbasan, më 14 mars 1880 dhe vdiq në Tiranë, më 22 nëntor 1961. Mësimet para i mori në vendlindje dhe në Cotil të Maqedonisë. Pastaj vazhdoi studimet e larta në Athinë, ku në vitin 1906 u diplomua për filologji. Për tri vjet qe mësues i gjuhës shqipe në Shën Mitër Koronë. Mori pjesë në Kongresin e Elbasanit (1909) dhe me hapjen e normales së Elbasanit qe mësues dhe më vonë drejtor i kësaj shkolle.

Aleksandër Xhuvani ishte bërë i njohur, kur u mblodh KLSH me mbi më shumë se 30 artikuj e studime me karakter gjuhësor, pedagogjik e letrar që kishte botuar në gazetat dhe fletoret e kohës, si “Albania” e F. Konicës, “Shpnesa e Shqypnis” (Raguzë), “Kombi” (Boston), “Shkreptima” (Egjipt), ku në këtë organ qe edhe kryredaktor. Në jetën e tij kreu disa detyra të rëndësishme në fushën e arsimit.

13. Maksimilian Lamberc – Albanologu austriak M. Lamberc lindi më 1882 dhe vdiq, më 1963. Ka pasur interes për gjuhën, folklorin dhe letërsinë shqiptare. Gjatë Luftës së Parë Botërore erdhi në Shqipëri ku mblodhi materiale folklorike. Ishte mbrojtës i tezës së burimit ilir të shqipes, duke sjellë argumente nga onomastika.

Me punimet e tij M. Lamberci luajti një rol të rëndësishëm për popullarizimin e gjuhës shqipe, folklorit dhe etnografisë shqiptare jashtë Shqiperisë.U ftua të merrte pjesë në KLSH dhe në mbledhjen e dt. 5. 06. 1917 thuhet se do t’i propozohet komandës austro-hungareze që Lamberci të jetë miss i KLSH.

14. Rajko Nahtigal – Linguist slloven. Lindi, më 1877 në Vovo Mesto të Sllovenisë, ku edhe kreu shkollën e mesme. Studimet universitare i ndoqi në Universitetin e Vjenës për filologji sllovene dhe linguistikë krahinore. Aty u njoh me Ivan Prepotel dhe Gjergj Pekmezin që e shoqëroi një miqësi e ngushtë. Më pas shkoi në Rusi ku doktoroi për shkencat filologjike. Më 1913 u emërua profesor i filologjisë sllave në Universitetin e Gracit.

Nahtigali dha një kontribut të çmuar në përgatitjen e gramatikës së gjuhës shqipe të Gj. Pekmezit, më 1908. Ai i bëri edhe një analizë dorëshkrimeve që pati në dorë për të saktësuar alfabetet që përdoreshin në Elbasan. Vdiq në Lublanë, më 29 mars 1958 në moshën 81-vjeçare.

15. Imzot Vinçenc Prendushi – Poet, folklorist dhe përkthyes. Vinçenc Prendushi lindi në Shkodër, më 4 shtator 1885 dhe vdiq në spitalin e burgut të Durrësit, më 19 mars 1949. Pas mësimevet të para në vendlindje, ndoqi studimet e larta në Austri. Atje u diplomua për filozofi dhe teologji. Mblodhi folklor në viset veriore, një pjesë të të cilit e botoi me ndihmesën e historianit austriak Karl Paç, me titull “Kangë popullore gegnishte” (Sarajevë, 1911). U shqua edhe si publicist, duke botuar kryesisht në revistat që dilnin në Shkodër në atë kohë. U ftua të merrte pjesë në KLSH.

16. Sali Nivica – Demokrat, publicist dhe mësues. Lindi në Kurvelesh, më 1889 dhe u vra në Shkodër, më 10 janar 1920.

Pasi ndoqi studimet në Manastir dhe Janinë, S. Nivicën do ta gjejmë mësues në Durrës. Më pas do të lërë vendlindjen e do të shkojë në Turqi. Atje ku do të japë mësimin e gjuhës shqipe në “Robert kolezh” të Stambollit. Aty formoi një shoqëri me emrin “Qarku letrar”. Pas Shpalljes së Pavarësisë do të kthehet në Shqipëri dhe ku do të bashkëpunojë me Muço Qullin në gazetën “Populli” që dilte në Vlorë dhe në fillim të vitit 1915 do të botohej në Shkodër. Gjatë viteve 1914-1915 do të bëjë pjesë në Komitetin e fshehtë ose “Krahu kombëtar” që vepronte në fillim në Durrës e pastaj në Shkodër. Në vitin 1916 do të shkojë si mësues në Berat dhe më vonë do të caktohet inspektor në Drejtorinë e pergjithshme të arsimit që ndodhej në Shkodër e drejtohej nga L. Gurakuqi.

17. Josif Haxhimina – Publicist, poet, mësues dhe përkthyes. Lindi në Elbasan, më 1884 dhe vdiq, më 1947. Studioi në Manastir. Aty kreu edhe detyrën e korrespondentit të gazetës “Lirija” që drejtohej nga Mithat Frashëri. Mori pjesë në Kongresin e Elbasanit (1909) si delegat i shoqërisë “Afërdita” të Elbasanit. Qe drejtor i shkollës qytetëse të Elbasanit gjatë qeverisjes se Ismail Qemalit, mësues në shkollën normale, nëpunës në administratën juridike të këtij qyteti (1915). Merr pjesë si i ftuar në KLSH.

Në procesverbalin e KLSH që fillon më 1 shtator 1916 dhe përfundon më 22 maj 1918 e që ruhet në Arkivin e Shtetit, janë protokolluar 63 mbledhje [13]. Mbështetur këtu po i rreshtojmë pjësëmarrësit sipas numrit të mbledhjeve që kanë marrë pjesë:

1. Luigj Gurakuqi, 54 mbledhje
2. Luigj Naraçi, 50
3. Mati Logoreci, 46
4. Sotir Peci, 39
5. Ndue (Anton) Paluca, 38
6. Gjergj Pekmezi, 34
7. Hilë Mosi, 30
8. Dom Ndre Mjeda, 28
9. Atë Gjergj Fishta, 27
10. Josif Haxhimima, 24
11. Maksimilian Lamberc, 12
12. Atë Ambroz Marlaskaj, 10
13. Sali Nivica, 7
14. Hafiz Ali Korça, 5
15. Imzot Vincenc Prendushi, 4
16. Aleksandër Xhuvani, 3
17. Rajko Nachtigal, 2

Siç del nga procesverbali i mbledhjeve, pjesëtarët më veprues kanë qenë L. Gurakuqi, L. Naraçi, M. Logoreci, S. Peci, Nd. Paluca, Gj. Pekmezi, H. Mosi, Nd. Mjeda, Gj. Fishta, J. Haxhimima dhe M. Lamberc. Gjithashtu jo të gjithë pjesëmarrësit vazhduan punën që nga fillimi. Sotir Peci do të marrë pjesë gjatë vitit 1916 deri më 3 korrik 1917, Hilë Mosi merr pjesë në Komisi prej dt. 24 shtator 1916 dhe vazhdon deri në mbledhjen e dt. 24 shtator 1917, Ndue Paluca nga 11 dhjetor 1916, Sali Nivica do të aktivizohet prej dt. 6 shkurt 1918 etj. Nga 17 pjesëmarrës, dy janë albanologë: R. Nahtigal që vjen në Shkodër më 26 prill 1917 dhe M. Lamberc. Ata kanë luajtur një rol të rëndësishëm në KLSh.

Struktura e këtij institucioni ka qenë e tillë: një kryetar, i emëruar nga Komanda ushtarake austro-hungareze, një sekretar (në “Laimet…” thuhet: “Sekretari i komisisë do të jetë nji ndër sekretarët e Drejtorisë së arsimit, tue qenë se Komisia gjithmonë do të ketë marrëdhënie me Drejtorinë e arsimit) disa miss, disa miss me korrespondencë dhe të ftuar. Disa janë paguar, disa jo, disa kanë kryer edhe detyra të tjera. Anëtarë do të ishin 7, por ky numër mund të rritej në 12. Sipas statutit të përkohshëm të KLSH të miratuar nga korpskomanda austriake më dt. 4 shtator 1916 thuhej se missët do të mblidhen çdo ditë 1-3 orë. Por në mbledhjen e 16 shtatorit 1916 u morën edhe këto vendime për t’u pasqyruar në rregulloren ose statutin e Komisisë. Anëtarët e Komisisë do të mblidhen tri herë në javë nga dy orë. Çdo mbledhje do të protokollohet, do të caktohet tematika për të cilën do të diskutohet, vendimet do të merren me shumicë votash dhe për zgjidhjen e ndonjë problemi me rëndësi mund të aktivizohet ndonjë dijetar i huaj që njihet si autoritet në filologjinë shqiptare. Por edhe statuti u përpunua që t’i përgjigjej më mirë realitetit të kohës. Kështu në mbledhjen e dt. 7. 12. 1917 u miratua rregullorja me ndryshimet përkatëse. U përcaktuan edhe njëherë objekti i punës së KLSH, detyrat që do të ketë komiteti veprues, kryetari, sekretari, bibliotekari etj. Por jo gjithçka mbeti e pandryshuar, ashtu siç ishte në statut.

Kryetar i KLSH u caktua nga Komanda ushtarake austriake dr. Gjergj Pekmezi, i cili e kreu këtë detyrë nga data 24 shtator 1916 deri më 17 shtator 1917. Për largimin e Gj. Pekmezit nga KLSH ka dy njoftime të kundërta, të dy të botuara ne gazetën “Posta e Shqipnies”. Në nr. 89, të dt. 13 tetor 1917 thuhej: “Marrim vesh se i ndritshmi z. Dr. Gjergj Pekmezi, të cilin kryekomanda e ushtrisë e ka pasë emnue kryetar në Komisinë Letrare, ka hjekë dorë prej kësaj zyreje. Kryekomanda i lutet që ta mbajë prap atë zyrë, por tue pasë prej punësh të tjera nuk kishte si me iu shtrue kësaj barre, e pranoi dorëheqjen e tij”. Katër ditë më vonë, më 17. 10. 1917 pas këtij njoftimi gazeta “Posta e Shqypniës” jep një njoftim tjetër, që e kundërshton të parin, bërë nga vetë Gj.Pekmezi, ku thuhej: “Dorëheqjen time e dhashë se s’kam qenë aspak i marrun vesh me vendimet e dhanuna përmbi ortografinë e gjuhës shqipe prej Komisisë Letrare, tue u ndodhë për pushime në Vjenë…”. Pastaj detyra e kryetarit iu ngarkua L. Gurakuqit. Por Gurakuqi, disa muaj më parë e pikërisht që nga 15 prilli i vitit 1917 me urdhër të komandës ushtarake kishte kryer detyrën e zv.kryetarit të Komisisë. Kur u emërua Gurakuqi kryetar, zëvendës i tij u bë Mati Logoreci. Në fillim të punës së Komisisë sekretar u zgjodh A. Marlaskaj, por u zëvendësua shpejt nga Luigj Naraçi.

KLSH kërkoi të shtrijë veprimtarinë e vet gjithandej nëpër Shqipëri. Për këtë qëllim ajo caktoi edhe anëtarë korrespondentë, si Shtjefën Gjeçovi etj. Këta veprimtarë do të ndihmonin Komisinë me materiale të mbledhura nga goja e popullit etj. Kështu në shkresën që i dërgon Shtjefën Gjeçovit, kryetari i komisisë Gj. Pekmezi, më 8. 11. 1916 jo vetëm e njoftonte se ishte emëruar anëtar korrespondent i KLSH, por i kërkonte të dërgonte “përralla dhe këngë popullore t’atyne viseve”, por këta duhet të mblidhen mirë dhe të përshkruhen “krejt ashtu siç tregohen dhe këndohen si nga ana e dialektit, ashtu edhe rreshtimi i fjalëve (të jetë, T.O.) i pandryshuem fare”. Në përgjigjen që i jep Shtjefën Gjeçovi nga Thethi, mbasi e falenderon për emërimin si anëtar korrespondent, i shkruan: “Unë si gjithëherë edhe prej tashit do të përpiqem me cenë (=zell, T.O.), për t’mbledhun t’visarit t’literaturës sonë prej gojet t’kombit…” por ai shpreh shqetësimin nëse ka për të gjetur subjektet që interesojnë. Në AQSH ruhet edhe letërkëmbimi me atdhetarë të tjërë, si Sali Çeka, Sali Gjuka, të cilët në letërkëmbimin me KLSH shfaqin mendimet e tyre për çështje të ndryshme të gjuhës. [14]

Me të vërtetë shumica e pjesëmarrësve ishin nga Shkodra, por prania e intelektualëve nga qytete të tjera të Shqipërisë, si S. Peci, A. Xhuvani, H. Ali Korça e J. Haxhimima ishte një element i përparuar i Komisisë, që vëmendjen nuk e përqendroi vetëm tek intelektualët shkodranë, por i dha një hapësirë më të madhe dhe një shtrirje më të gjerë, duke e konceptuar veprtimtarinë e saj si një çështje mbarëkombëtare dhe vendimet që mori, qenë mjaft të përparuara për kohën.

*****

Cilat ishin objektivat dhe problemet që mendonte të shqyrtonte dhe të zgjidhte Komisia Letrare Shqipe në Shkodër?

Në agim të shekullit XX Kongresit i Manastirit miratoi alfabetin e sotëm. Por kjo nuk ishte e gjitha. Kishin nevojë për t’u diskutuar e zgjidhur edhe probleme të tjera të gjuhës dhe të kulturës, të cilat paraqisnin interes të veçantë për përparimin e kombit tonë, por që shumë prej popujve të Evropës i kishin zgjidhur me kohë, si njësimin e gjuhës së përbashkët, hartimin e një kodi drejtshkrimor etj. Kështu Komisia Letrare Shqipe do të merrej me lëvrimin e gjuhës shqipe dhe me zhvillimin e letërsisë dhe për nevojat e ditës edhe “me të ndrequnit e drejtë dhe të arsyeshëm të ortografisë, e përsa mundet për të gojët shqiptare”. që do të përdoreshin në këto botime, si dhe në fusha të tjera të dijes. Pra ajo kishte pikësynimet e saj, si përcaktimin e bazës dialektore të gjuhës së shkollës dhe të administradës dhe të normativizimit të saj, hartimin e rregullave drejtshkrimore dhe krijimin e një terminologjie shkollore dhe të administradës së njësuar [15]. Ndërsa në përmbledhjen e dokumenteve të shpallura nga komanda e trupave austriake në Shqipëri, thuhej se KLSH pati si detyrë “t’i shërbejë organizimit arsimor të ardhshëm dhe veçanërisht duhet të synojë t’i shërbejë zhvillimit të mëtejshëm nëpërmjet përmirësimit të gjuhës shqipe dhe njësimit të drejtshkrimt, krijimit të fjalëve të reja, botimit dhe korrektimit të librave”. [16]

Për gjuhën e përbashkët shqipe

Komisia Letrare diskutoi edhe për gjuhën letrare të përbashkët, ku pati polemikë dhe diskutime te zjarrta. Kjo çështje ishte e kushtëzuar nga shumë faktorë politikë e shoqërorë, kulturorë dhe arsimorë dhe ishte një pikë nyjë që nga Rilindja jonë Kombëtare. Dhe diskutimi në komisi bëhej për këtë problem, kur disa nga anëtarët efektivë dhe korrespondentë i kishin shprehur me kohë mendimet e tyre në shtypin periodik për rrugët e formimit të gjuhës letrare shqipe.

Për Luigj Gurakuqin ajo ishte një kërkesë e hershme. Kësaj çështjeje ai i kishte dhënë rëndësi të veçantë që në vitet e para të veprimtarisë së tij. Si njohës i mirë i dy dialekteve të shqipes mori pjesë për zgjidhjen e këtij problemi qoftë me shkrimet që botoi, qoftë nëpërmjet lëtërkëmbimit. Nuk i kishte mbushur ende 20 vjetët, kur autori ynë, në një letër që i shkruante De Radës, shtronte nevojën e mbledhjes së një kongresi gjuhësor ku mund të zgjidhej edhe problemi i gjuhës letrare shqipe. “…Përpjekjet tona do të shkojnë gjithnjë kot, theksonte L. Gurakuqi, derisa të mos vendosim që të mbajmë një kongres gjuhësor në të cilin të mblidhen shqiptarët nga të gjitha anët e Shqipërisë, nga Italia, Greqia, Rumania, Egjipti etj. Atëherë mund të vendosej për gjuhën (letrare,T.O.) dhe më pas të formuloheshin alfabeti dhe gramatika..” [17]. Përsëri me këtë problem do të merrej edhe në vitet e mëvonshme, duke botuar disa artikuj në shtypin e kohës, si: “Themelimi i gjuhës letrare”, “Gjuha e shkencave”, “Për themelimin e një gjuhe letrare” etj. Më 1905 Gurakuqi shkruante: “Zgjidhme, pothuaj, çështjen e abesë, tash do të mundohemi me u marrë vësht edhe mbi çështje të orthografisë, e cila ka nji randësi t’madhe fort për themelimin t’nji gjuhe letrare shqipe, sa mund t’thona se nuk kena kurrë me mërrijtë këtu derisa mos t’zgjidhim e mos t’ngulim nji mënyrë të posaçme e t’veçme për me shkrue nji fjalë si toskënisht, si gegënisht”. L. Gurakuqi po ecte në vazhdën e rilindësve të mëdhenj për njësimin e gjuhës letrare shqipe, duke pasur pikëpamje shumë racionale që i shërbenin bashkimit kombëtar të popullit shqiptar. Ai jo vetëm qe në ballë për zgjidhjen e kësaj çështjeje, por do të jetë edhe zbatues i një gjuhe me prirje afruese. Kështu mund të përmendim artikujt “Kryengritja e gegërisë”, “Kryengritja shqiptare”, “Lëvizja e ushtrisë turke”, “Ja halldup, ja shqiptar” etj. Me një formim dhe me pikëpamje të tilla do të diskutojë në Komisi për këtë problem.

Një qendrim realist për gjuhën e përbashkët shqipe ka mbajtur Dom Ndre Mjeda. Kjo vërehet në veprat e para të autorit. Megjithëse është shkruar në një të folme dialektore, megjithatë ajo është e përpunuar dhe e zgjedhur. Respekton grupet e bashkëtingëlloreve mb, nd, ng, duke i shkruar të plota, përdor ë-në e patheksuar etj. Ai u përpoq, në një farë shkalle për t’i kapërcyer veçoritë e ngushta krahinore, që pasqyrohet në shkrimet e tij qoftë në poezi, qoftë në prozë, duke dhënë kështu një ndihmesë sado të vogël për problemin e gjuhës letrare shqipe. “Mjeda, shkruan M. Domi, punoi për ta fruar variantin verior të gjuhës letrare sa më shumë me atë të variantit jugor” [18].

Sotir Peci, në mendimet e tij për gjuhën letrare pati luhatje. Në shkollën normale të Elbasanit kishte pranuar që të përdorej një gjuhë e përbashkët, por pa kaluar 2-3 vjet ndërron mendim, duke kërkuar që zgjidhja e kësaj çështjeje t’i lihet kohës. Një mendim të tillë S. Peçi e shfaq në parathënien e librit “Viti premtar i gramatikës”. Në vitet e mëvonshme do të jetë një ndër përkrahësit aktiv për zgjidhjen e problemit të gjuhës së përbashkët shqipe. Në Komisinë Letrare miratoi vendimin e saj për këtë çështje dhe në shkrimet që do të botojë, do të zbatojë atë që zgjidhi KLSH. Këtë e dëshmon edhe dorëshkrimi i fjalorit të autorit.

Hilë Mosi ishte një nga pjesëtarët më të rinj të KLSH. Kujdes tregoi për njësimin e alfabetit të shqipes. Vëmendje autori i ka kushtuar dhe gjuhës së përbashkët shqipe. Edhe Mosi si Gurakuqi kërkonte që “të bëjmë një kongres të shkrimtarëve dhe të vjershëtarëve tanë edhe t’i hedhim një themel të shëndoshë gjuhës sonë amtare, e cila do të ishte e ardhmja e Shqipërisë së re” [19]. Puna e tij në këtë fushë është vlerësuar nga studiuesit tanë. “Është i pari shkodran intelektual që e shkroi aq bukur e aq hijshëm toskërishten letrare. Pikëpamjet e veta rreth gjuhës së njësuar shqipe ai i shprehu në vargun e artikujve titulluar: “Gjuha letrare”, Shtjerrtime mbi gjuhën letrare”, “Bisedime gjuhe” etj”, shkruan Jup Kastrati [20].

Për gjuhën letrare shqipe, për zgjidhjen e saj në këtë përiudhë kishin shfaqur mendimet e tyre edhe albanologët. Kështu Maksimilian Lamberci mori pjesë në disa mbledhje të Komisisë. Ai kishte kryer një ekspeditë gjuhësore në disa vise të Shqipërisë Veriore. Më 1917 kryen edhe një ekspeditë tjetër gjuhësore në një pjesë të Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut, ku arriti në këtë përfundim: “Dialektet e gjithë krahinës ç’merr prej Krujës dhe Durrësit deri në Tiranë, Peqin dhe Elbasan, bashkë më Çermenikë, gjuhën e të cilëvet unë e njoh qysh përpara, të gjithë së bashku përbajnë po thua nji njisi… Edhe krahina e malit të Shpatit edhe e Dumresë nga jugu i Elbasanit dhe i viseve të Shkumbinit e deri në rrjedhë të Zemenit dhe të Devollit …duhet… me u njehë nji tufë dialektore të Elbasanit” [21]. Ai nuk ishte për një gjuhë letrare të përzier gegë-toskë, që nuk flitet gjekundi, por ishte kundër hapjes së një gremine të thellë midis njerëzve të shkollës, të kulturës e të zyrave dhe të popullit të thjeshtë, kundër krijimit të një dygjuhësie artificiale [22]. Prof. Eqrem Çabej për kontributin e Lambercit në Komisinë Letrare shkruan: “Ai ndihmoi mjaft për rregullat orthografike që u vendosën atje të abstrakoheshin nga shqiptimi real e njëkohësisht të mbështeteshin në një normim të varianteve që ekzistojnë nëpër dialekte, duke pajtuar parimin fonetik me parimin e gjuhësisë krahasuese” [23].

Diskutimi për zgjidhjen e problemit të gjuhës letrare u hap disa muaj pasi ishte krijuar Komisia Latrare (mbledhja e dt.21 nëntor 1916), ku për herë të parë çështja e ortografisë i lidh me çështjen e gjuhës së përbashkët administrative. Megjithëse u përdoren terma jo të njëjtë, si gjuhë e pergjithtë, gjuhë e përbashkme, gjuhë letrare, gjuhë administrate mbizotëroi mendimi që standardi gjuhësor duhet të përdorej në gjuhën e shkrimit dhe duhet të ishte i detyrueshëm për shkollat dhe administratën shtetërore. Propozimet që u bënë dhe zgjidhjet që u dhanë nga KLSH, u mbështetën në realitetin gjuhësor të shqipes me dy kryedialekte dhe përvojën e tyre letrare, si dhe me historinë e gjuhëve letrare të vendeve fqinje. Në teoritë gjuhësore të kohës theksohej teza e rolit të qendrës, me forcë vepruese në zhvillimet gjuhësore të zonave të tjera [24].

Ky problem sa ishte i vështirë, aq ishte edhe delikat. Çështja duhej shtruar si në rrafshin teorik, ashtu edhe praktik. Filologu Gj. Pekmezi në cilësinë e kryetarit të Komisisë shprehte dyshimin se “a mundet Komisia me ia mbërrijtë këtij qellimi”, por L. Gurakuqi gjithnjë i gatshëm për të zgjidhur shumë çështje të karakterit kulturor ndërhyri, duke thënë: “se qellimi ma i parë i Komisisë do të jetë lëvrimi i gjuhës dhe zhvillimi i letërsisë”. Por çdo gjë nuk mund të shkonte sipas dëshirave të njërit apo tjetrit autor. Ata ishin personalitete të afirmuara të kulturës sonë. Prandaj debati vazhdoi. Fishta ngrinte problemin që në fillim duhet nisur “me sheshtimin e ortografisë”, ndërsa Sotir Peçi shtroi para anëtarëve të Komisisë pyetjen: “në ka Komisia në gji të saj elementet e nevojshëm për me ba një gjuhë administrate në mënyrë që të jetë e kuptueme prej të tane viseve të Shqipnisë, mbasi sot për sot të shkruem janë dialekti i Shkodrës edhe ai i toskënisë”. Në këtë debat morën pjesë edhe anëtarë të tjerë. Edhe Mjeda pyeti: “A mund të fillohet sot veprimi apo asht nevoja me shqyrtuem e me krahasuem përpara dialektet që të mund të gjinden forma të përbashkëta”. Ndërsa Fishta në vazhdim të diskutimit për gjuhën e përbashkët kërkoi që të mos zgjatej dhe kjo çështje të merrte udhë “mbasi dialektet ma në shej janë të shkrueme e se puna nuk mund të shtyhet”.

U vendos që KLSH t’i hynte punës për të zgjidhur këtë problem. Në mbledhjen e dt. 11 dhjetor 1916 ku morën pjesë Gj. Pekmezi, Gj. Fishta, L. Gurakuqi, S. Peçi, M. Logoreci, N. Paluca dhe L. Naraçi, kryetari Komisisë, përpara se të paraqiste platfomën se si mund të zgjidhej kjo çështje, deklaroi: “Nuk ka dyshim se kushdo prej nesh e di fort mirë se nuk mund të jetë sot për sot qellimi ynë i parë ortografia, por pa dyshim nji gjuhë e përbashkme. Ajo na mungon e na duhet doemos. Asht e ditur se ku s’ ka gjuhë nuk ka as ortografi. Gjuha e përbashkme pra asht sot për sot qellimi ynë i parë dhe padyshim se asnji në mes tonë nuk gjindet që të mos dëshirojë këtë”. Pastaj paraqiti parimet mbi të cilën mund të bëhej zgjedhja e bazës dialektore të standartit të shqipes, gjë që tregonte për konceptet e qarta teorike të anëtarëve të KLSH. Për këtë ai paraqiti tri mundësi për të realizuar këtë objektiv:

1. Të merrej një dialekt për bazë e prej këtej të bëhej një skelet, i cili do të mvishej e do të zbukurohej paskëtaj me frazeologjinë e të tërë dialekteve të tjera.

2. Të mbeteshin… të dy dialektet e sotëm të shkruar, njëri afër tjetrit duke i afruar ata e duke i përhapur të dy me çdo mënyrë e në të tjera anët e Shqipërisë që të bëhet një fërkim i cili pa dyshim do të shkaktojë atë flakë që dëshirojmë.

3. Të merreshin parasysh vetëm ndryshimet tipike në mes të dy dialekteve edhe duke marrë për pasqyrë vetë gjuhën… duke parë se çka bërë gjuha vetë në këto raste, t’i vemë edhe kësaj pas.

Gjergj Pekmezi me të vërtetë shtronte parimet, por nuk ishte entuziast dhe shihte vështirësi për zgjidhjen e këtij problemi, mbasi kjo punë kërkonte specialistë dhe një kohë e gjatë. Për rrethanat ekzistuese ai pranonte të mbaheshin të dy dialektet ekzistuese. Gj. Pekmezi nisej nga motoja se çdo fillim është i vështirë dhe duhet menduar mirë dhe me gjakftohtësi se “më mirë ngadalë dhe punë pak, por të mirë, se me të shpejtë e punë shumë po plot me gabime”. Ndërsa L.Gurakuqi kërkonte që Komisia të zgjidhte një dialekt i cili të ishte “si urë në mes të dy dialekteve”. Ndonëse ishte për të folmen e Elbasanit, nuk e parapëlqente ashtu siç ishte, por shtronte problemin për të gjetur forma të mesme me përmirësime për t’i futur në gjuhën e përbashkët. Kurse në diskutimin e tij Gjergj Fishta e ngrinte problemin në qenien e një literature në të folmen e Elbasanit. Dhe kur L. Gurakuqi i paraqiti shkrimet e Kostandin Kristoforidhit, atëherë ai pëlqeu “që të merret për bazë dialekti i Elbasanit për gjuhë shkrimi”. Gjuha e shkruar prej K.Kristoforidhit u kundërshtua nga Gj. Pekmezi dhe S. Peçi. Ky i fundit tha se “shkrimet e K. Kristoforidhit nuk mund të merren për bazë, se nuk janë shkruar thjeshtë në gjuhë t’ Elbasanit, po në një gjuhë gegënishte të përzieme, mbasi qellimi i tij pat qenë ta përhapi ungjillin në në gegëni dhe për këtë e ka botue edhe toskënisht. Sintaksa e shkrimit të Kristoforidhit i afrohet me të vërtetë toskënishtes, po edhe kjo rrjedh prej tekstit greqisht, i cili ka influencue në dialektin toskënisht. Mbas shumë debatesh dhe diskutimesh u arrit ky përfundim i formuluar nga Luigj Gurakuqi: “Tue qenë se dialekti i Elbasanit edhe ndën pikëpamjen e formavet, por sidomos ndën pikëpamjen e syntaksës asht si nji urë në mes të toskënishtes dhe gegënishtes, duhet të zgjidhet si gjuhë shkrimi me ato rregulla artografike që të na duken të drejta, të arsyeshme. Por tue dhanë këtë vendim, Komisija Letrare duhet të mbajë gjithmonë parasysh detyrën qi të bahen kërkimet e nevojshme, qi të gjinden format e mesme, të cilat të afrojnë ndryshimet dialektologjike të dy dialekteve” [25]. Ky vendim u pranua prej të gjithë anëtarëve të KLSH, duke u quajtur një ngjarje solemne. Me këtë zgjidhje KLSH synonte t’i vinte gjuhës letrare një bazë dialektore sa më gjithëpërfshirëse që të konvergonin edhe të folmet. Por kjo çështje u rrah edhe në mbledhje të tjera. Për të ndihmuar Komisinë Letrare, meqë në bazën e gjuhës së shkruar u zgjodh e folmja e Elbasanit, u miratua propozimi që të sillej pranë Komisisë filologu shqiptar Aleksandër Xhuvani, si njohës i elbasanishtes, i cili do të ndihmonte për të përmirësuar gjuhën letrare të zgjedhur. Për këtë zgjidhje që bëri Komisia Letrare, pas 30 e ca vjetëve A. Xhuvani shkruan: “Por në mbledhjet e asaj Komisie ku pata marrë pjesë edhe unë, duel çështja e formimit të nji gjuhe të përbashkët shkrimi dhe si bazë për këtë punë u vendos që të merret gjuha e Shqipnisë së mesme e ma fort ajo e Elbasanit. Për këtë qellim ajo komisi vu disa rregulla për shkrimin e gjuhës e sidomos të gegënishtes. Këto rregulla kishin për qellim që të afrojshin shkrimin e dy dialekteve dhe për këtë patën influencën e tyre mbi shkrimin e pastajëm të gjuhës…” [26]. Si të niste puna, atëherë do të kërkohej edhe një albanolog i huaj, i cili do të merrej me studimin dhe përmirësimin e saj. A. Xhuvani u bashkua me mendimin që kishte formuluar Luigj Gurakuqi për të marrë si bazë të gjuhës së shkrimit ebasanishten. U diskutua se cila vepër e K. Kristoforidhit duhej marrë për bazë e gjuhës përbashkët. Fillimisht anëtarët e KLSH ishin për “Dhiatën e re”, ndërsa A. Xhuvani pëlqente “Historinë e shenjtë” të K. Kristoforidhit dhe “Gramatikën e dialektit të gegërishtes jugore, mbështetur në të folmet e Tiranës, Durrësit dhe Elbasanit” (Laipcig, 1913) të G. Vajgandit. Këto probleme, që shkaktuan shumë diskutime në Komisinë Letrare, vazhduan për shumë kohë, mbasi kjo ishte një çështje themelore për kulturën shqiptare, kur nuk kishte pasur gjithnjë mendime të njëjta. Pra nuk u kërkua një zgjidhje empirike, por shkencore dhe e arsyeshme. Prandaj puna e Komisisë pati vlera të veçanta dhe nuk është vlerësuar për shumë kohë në nivelet e duhura për atë që arriti. Këtu duhet veçuar puna e bërë dhe roli i rëndësishëm që luajti në këtë forum për këtë çështje nismëtari i saj Luigj Gurakuqi. Zgjidhja e kësaj çështjeje kishte vështirësitë e veta.

Për këtë u kërkua që të organizohej një ekspeditë gjuhësore në Shqipërinë e mesme, e cila do te merrej me studimet e nevojshme. U propozua që të merrte pjesë këtu edhe Dom Ndre Mjeda (mbledhja e dt. 21 mars 1917). Është shprehur mendimi se kjo detyrë iu ngarkua Dom Ndre Mjedës, meqenëse “ishte i afirmuar si studiues i thellë i shqipes, si njohës i dialekteve tona, si erudit, si shencëtar” [27]. Kjo ishte e drejtë, meqë Mjeda kishte përgatitjen e duhur gjuhësore dhe ishte zotërues i disa gjuhëve, gjithashtu ai ishte caktuar anëtar veprues i Komisisë (mbledhja e dt. 11 dhjetor 1916). Ai këtu “duke qendruar larg çdo qendrimi të ngushtë lokalist u bë partizan i venies në bazë të gjuhës së shkrimit të një të folmeje tjetër nga ajo me të cilën shkruante…” [28].

Tre filologë: Gjergj Pekmezi, Dom Ndre Mjeda dhe Rajko Nahtigal, profesor i Universitetit të Gracit në Austri u nisën për në Elbasan, ku qendruan tri javë, prej dt. 1 deri më 21 maj 1917. Pasi u morën me studimin e atyre dukurive që u interesonin, filologët hartuan një raport për rezultatet e ekspeditës me titull “Raport rreth udhëtimit në Shqipërinë e mesme për qellime gjuhësore”. R. Nahtigal e botoi në gjermanisht promemorien, më 1917, duke e titulluar “Mbi çështjen e një gjuhe të përbashkët shkrimi” (Die Frage einer einheitlichen albanische Schriftsprache, Graz, 1917) të shoqëruar me një parathënie dhe sqarime të tjera për probleme të ndryshme të gjuhës. Promemoria u përkthye nga Dom Ndre Mjeda dhe u lexua në mbledhjen e dt. 3 korrik 1917. Në këtë dokument ne njihemi me pikëpamjet e R. Nahtigalit për gjuhën letrare, të cilat i shpreh që në fillimet e saj. Ai menjëherë prononcohet se “zgjidhja më e drejtë e problemit do të ishte të pëlqehej njëri nga dy dialektet ekzistuese, por që të pranohej nga tjetri, pavarësisht se nga kjo anë ato janë të njëllojtë dhe të një vlere”. Nahtigali nuk ishte që në bazë të gjuhës të shkruhej dhe të vihej një e folme periferike. Në vazhdim për këtë çështje në promemorje paraqet edhe dy alternativa të tjera. Duke qenë se të dy dialektet janë afër njëri-tjetrit, atëherë mund të ishte edhe kjo zgjidhje: të futej në shkollat e jugut gegërishtja dhe në ato te veriut toskërishtja dhe të nxitej botimi i letërsisë në të dy dialektet. Kjo ndoshta mund të çonte në një zgjidhje të natyrshme. Një rrugë tjetër ishte ajo e një përzierjeje të gëgërishtes me toskërishten, gjë të cilën autori e konsideronte një produkt artificial fonetiko-gramatikor. Duke u mbështetur edhe në praktikën që kanë ndjekur popujt e zhvilluar evropianë për këtë çështje, për autorin më e pranueshme ishte “të zgjidhej dialekti i mesëm si mjet ndërlidhjeje në pikëpamje gjuhësore”. Megjithatë edhe për atë duhet punuar që të jenë sa më afër njëri-tjetrit dhe t’i mos qendojmë strikt vendimit të marrë. Dhe autori, duke pranuar të folmen e Elbasanit, bën propozimet përkatëse për ndryshimet që mund t’i bëheshin asaj qoftë me karakter fonetik, qoftë me karakter morfologjik dhe leksikor.

Idetë e tij Nahtigali i shtjellon dhe i përforcon edhe në shtojcën që i bën promemories. Përfundimi i tij është ky: “Më mirë se një koine e gegërishtes së Veriut me bazë shkodranishten është padyshim koineja e K. Kristoforidhit, mbasi unë kam gjithnjë parasysh interesin e gjithë popullit”. Këtu nuk kemi një analizë formale, por përkundrazi autori ka koncepte të qarta për rrugët e formimit të gjuhës letrare e në veçanti të gjuhës shqipe, duke parapëlqyer atë rrugë që sillte afrimin gegërishtes letrare të shkruar me atë të toskërishtes. Dhe gjuhëtarët tanë i kanë venë re vlerat e punimit të Nahtigalit [29]. Për të pati vërejtje nga Luigj Gurakuqi dhe M. Lamberci.

Shtypi i kohës i bëri jehonë këtij punimi. Gazeta “Posta e Shqynies” në nr.94 të dt.31 tetor 1917 bënte këtë vlerësim: “…sadoqë ndër disa sende nuk mundena me kenë nji mendjet me auktorin e zellshëm, gjithnji po dishmojmë se shkrimi i tij përmbi çashtje të gjuhës shqype na u pëlqye fort, pse zhvillue me mjeshtrië t’madhe njashtu si mund të pritej prej mendjet t’kthjellt t’nji dr.Nahtigalit. Tue botue i famshmi dietar këtë vepër i ka ba litratyrës shqype e kombit shqyptar nji sherbim t’madh, pse gjygjet e tij përmbi çashtje t’gjuhës patën gjithherë randsië e kjenë çmue edhe gjithherë si prej dijetarve tonë, ashtu edhe prej albanologve t’vendeve tjera”. Ndërsa në vitin 1977 Franc Jakobin në një shkrim botuar për kontributin e këtij autori për shkencat albanologjike shkruan: “Punimi i përmendur (Promemoria, shën ynë) i Nahtigalit nuk është vetëm paraqitje e gjendjes gjuhësore në Shqipëri me studimin e hollësishëm të dukurive që janë relevante për krijimin e gjuhës së përbashkët letrare, porse edhe pasqyrim i simpatisë së madhe të Nahtigalit për popullin shqiptar, të cilit i dëshiron arritje sa më të shpejtë të institucioneve të veta arsimore dhe kulturore” [30]. Sigurisht në Komisi rolin më të rëndësishëm për këtë çështje e kanë luajtur ato figura që kishin një përgatitje të veçantë filologjike.

Vitet e fundit jo vetëm është analizuar ky studim i Nahtigalit, por edhe është vlerësuar [31], ndonëse, kohë më parë, mendimet e tij për rrugët e zgjidhjes së roblemit të gjuhës letrare shqipe të njësuar janë bërë objekt kritike [32].

KLSH po jepte shpresa se do t’i realizonte objektivat e saj. Shtypi shfaqte interesimin e tij, duke përgatitur opinionin për vlerat e vendimeve që do të merrte, mbasi gjuha nuk rri gjithnjë në një vend. Ajo zhvillohet dhe pasurohet. Fletorja “Vëllaznija” që dilte në Vjenë, në nr. 57, dt. 14. 5. 1917 shkruante: “Gjithsecili atdhetar i vërtetë ka me e kuptue lehtas sa randësi të madhe ka me pasë për ne vendimi i gjuhës letrare prej së cilës kanë me rrjedhë fort shpejt fryte e dobi te panjehuna… Gjuha nuk asht si nji gur i vdekun, i cili s’ndërron dot, jo, gjuha asht nji pjesë e gjallë e kombësisë, e cila tue u rritë me zhdrivillim të vet bahet ma e bukur dhe ma e pasun”. Ndërsa S. Çeka për pranimin e të folmes së Elbasanit në qendër të gjuhës së përbashkët shkruante: “Pranimi dhe zbatimi i dialektit historik të Elbasanit dhe përgjithësimi i tij në qeveri me kulturë shkollore të truallit tonë asht nji përparim i paçmuar dhe nji çap për bashkimin politik dhe letrar e të dy copave të pashqitshme të Veriut e të Jugës” [33].

Kështu përpjekjet e rilindësve tanë për afrimin e varianteve letrare dhe njësimin e gjuhës së shkruar gjetën shprehjen e tyre edhe në vendimet e Komisisë Letrare të Shkodrës [34].

Arritjet e saj patën rëndësi të veçantë se qe një tubim shumë i përgatitur dhe vlerat e saj janë të padikutueshme. Problemet që shqyrtoi i analizoi me kompetencë shkencore dhe çështjet që kërkoi të zgjidhë ishin shumë të avancuara dhe dobiprurëse për kulturën shqiptare. Sot gjuhëtarët tanë po përpiqen që t’i evidentojnë arritjet e saj. “Komisia Letrare Shqipe, shkruan B. Beci, ishte nismëtarja e standardizimit të shqipes së shkruar që në të vërtetë mund të vlerësohet si përpjekja e parë serioze dhe me arritje të dukshme e zbatimit të një politike kulturore e gjuhësore kombëtare që synonte jo vetëm zhvillimin e kulturës dhe të arsimit tonë kombëtar, po edhe zgjidhjen e problemit madhor të gjuhës letrare shqipe a të shqipes standarde” [35].

Menjëherë në vendimet e Kongresit Arsimor të Lushnjes (15-25 gusht 1920), duke mbështetur arritjet e KLSH për çështjen e gjuhës së përbashkët, theksohej se “si gjuhë letrare mbas së cilës do të shkruheshin librat shkollorë u muer për themel dialekti i Elbasanit me disa përmirësime, tue rusejtë do ndryshime tipike që u përkasin formave etimologjike të fjalëve të ruajtuna mrë në dialektin toskënisht e në disa nëndialekte të gegënishtes” [36].

Për drejtshkrimin e shqipes

KLSH diskutoi për të zgjidhur një ndër problemet e rëndësishme dhe të ngutshme hartimin e rregullave të drejtshkrimit të gjuhës sonë, një punë sa e vështirë aq edhe me vlera të mëdha për zhvillimin e gjuhës sonë, për njësimin e shkrimit në të gjithë aktet zyrtare, në botimet dhe në tekstet shkollore. Për të parën herë në historinë e gjuhësisë shqiptare, do të hartohej një kod drejtshkrimor që është konsideruar nga J. Kastrati “pikënisje e normalizimit të shqipes së shkruar të përbashkët” [37], ndërsa “Rregullat …” kodifikimi i parë i drejtshkrimit tonë” [38]. Ishte një punë sa shkencore aq atdhetare dhe fisnike.

Si i zgjidhi problemet e drejtshkrimit të shqipes Komisia Letrare?

Sigurisht që nga ky organizëm nuk mund të pritej gjithçka, kur shteti shqiptar jo vetëm që nuk ishte konsoliduar, por ishte edhe i pushtuar. Megjithatë anëtarët e Komisisë u nisën nga dëshira për t’i dhënë rrugë zgjidhjeje këtij problemi, për të hartuar rregulla të tilla që t’u shërbenin të gjithëve, gjë që bëri që t’i zgjidhë drejt disa çështje drejtshkrimore, ndonëse në mbledhje të ndryshme pati debate dhe diskutime të forta. Anëtarët ishin për të hartuar një drejtshkrim sa më të njësuar. Kështu Komisia po ecte në vazhdën e disa zgjidhjeve, ndonëse të pjesshme që ishin trajtuar më parë.

Nga diskutimet dhe debatet u vendos për të hartuar “një ortografi sa ma tepër të përbashkët për të dy dialektet” (mbledhja e dt. 13. 11. 1916). Por ky problem nuk përfundoi me këtë mbledhje, por vazhdoi. Në fillim u caktuan parimet që do të zbatoheshin për zgjidhjen e problemeve drejtshkrimore. Kështu Komisia shpalli parimin fonetik si parimi i gjithë praktikës gjuhësore të shqipes, pra “Orthografia e gjuhës shqipe duhet të ishte përsa mundej fonetike d.m.th. gjuha do të shkruhej ashtu siç flitej prej popullit. Si themel i orthografisë do të merrej dialekti i Elbasanit me disa përmirësime”. Është theksuar se zbatimi i parimit fonetik është në thelb një parim demokratik i gjuhës letrare, gjë që do të thotë se gjuha letrare shqipe buron drejtpërdrejt nga gjuha e popullit [39]. Ky parim i përcaktuar që me Komisinë Letrare Shqipe mbeti si parim kryesor i drejtshkrimit të shqipes së sotme. Parimi fonetik dhe e folmja e Elbasanit nuk qenë diçka e vendosur në mënyrë të ngurtë. Prandaj Komisia Letrare për mjaft probleme që diskutoi, nuk u mbështet vetëm në dialektin që kishte marrë për bazë, por kërkoi zgjidhje sa më racionale edhe për të zbutur ndryshimet në mes dialekteve të shqipes. Ajo nuk u mbështet vetëm në parimin fonetik, mbasi, siç thuhet në nenin 2 të statutit, në përmirësimet “do të hyjnë disa ndryshime tipike, të cilat u përkasin formave etimologjike të fjalëve të ruajtura më mirë në dialektin toskënisht e në disa nëndialekte të gegënishtes”. (Rregullat…, 1917, bot. II, f. 5). Pra Komisia gërshetoi parimin fonetik me parimet e tjera, duke lejuar që të përdoreshin edhe dysorët normativë, që për kohën fliste per një parashikim më të largët të saj. Në mbledhjen e dt. 29 janar 1917 u miratuan “Parime e rregulla mbi orthografinë e gjuhës së shkrueme”, që është varianti i parë. Ndonëse qe përpjekja e parë serioze për t’i kodifikuar problemet drejtshkrimore, diskutimi vazhdoi edhe për çështje të tjera drejtshkrimore, duke bërë që të hartohej një variant i dytë, i cili u miratua në mbledhjen e gushtit të vitit 1917. Por gjithçka u pa në perspektivë . “Me gjithë këtë, thuhej në “Rregullat…” Komisija Letrare, sot për sot, e sheh me arsye që këto dy parime të mos ndiqen fjalë për fjalë e të metat që do të ketë këjo mënyrë orthografie, ja len kohës s’ardhshme e shpreson se zhdrivillimi i gjuhës ka për ta gjetë vetë udhën e mesme”. Dhe shënohen disa nga rastet e përdorimit të këtyre dysorëve. Kurse në parathënien e botimit te dytë (tetuer 1917) shënohej: “Tue u mbështetun mbi këto kërkime Komisia Letrare dau që me i përmirsuem në disa pika Rregullat e orthografis, sidomos përsa u përket formavet të dyzueme, nga të cilat zgjodhi ato, që ma tepër i pëlqejnë fonetikës së dialektit të marrun për themel”.

Komisia Letrare po bënte një hap përpara për zgjidhjen e shumë problemeve drejtshkrimore, duke i afruar në të shkruar të dy variantet letrare. Pranoi të shkruhen të plota togjet e zanoreve ie, ue, ye që në dialektin e Veriut ato ishin monoftongizuar. (Në “Rregullat…” thuhej se janë të tilla si në toskënisht e në disa nendialekte të gegënishtes). Edhe grupet e bashkëtingëlloreve mb, nd, ng, ngj, që në këto të folme ishin asimiluar, duhet të shkruheshin të plota, si nder, mbush, kambë etj. Një punë pararendëse kishte bërë që më 1879 Pashko Vasa te proza historike “Shqypnija dhe shqyptart” [40], megjithëse nuk ishte gjithnjë konsekuent. Këto zgjidhje që dha Komisia, kishin rëndësi se i shërbenin thjeshtësimit e njësimit të drejtshkrimit të shqipes.

Vend më i gjerë iu kushtua zanores ë, ku janë përcaktuar disa rregulla për përdorimin e saj. Duke ecur në gjurmët e autorëve të vjetër dhe të rilindësve, anëtarët e Komisisë Letrare u përpoqën, (ndonëse jo gjithnjë ia arritën qëllimit) që zanorja ë të përdorej edhe në ato pozicione, kur në të shumtën e të folmeve të Veriut dëgjohej pak ose kishte rënë fare. “Kur KL në parimet dhe rregullat që caktoi aty nga fillimi i vitit 1917, shkruan E. Çabej, vendosi që zanorja ë e patheksuar, grupet e zanoreve ie, ue dhe ye dhe grupet e bashkëtinglloreve mb, nd dhe ngj do të shkruhen të plota, ashtu si i ruan këto toskërishtja dhe pjesërisht edhe disa nëndialakte të gegërsishtës, ajo mund të shtonte dhe të thoshte që ashtu të plota kanë ekzistuar ato dhe janë shkruar shekuj më parë në krejt truallin e gegërishtes dhe se janë të gjithëmbarme të shqipes [41]. Pra kërkohej të shkruhej aty “ku e lyp etimologjia e ku shqiptohet në toskënishte”. Kështu, duke ndjekur edhe traditën e mëparshme, po rivendosej në shkrim ë-ja fundore në fjalët parafundore dhe ë-ja e patheksuar në trup të fjalës. Zanorja ë do të përdorej në këto pozicione: në mes të fjalës: shëndet, rrëfye, këndue etj. në fund të fjalës, në emrat e gjinisë femërore, ku theksi bie në rrokjen e parafundit: punë, mollë, lopë, pëlhurë etj. E ruajnë edhe disa emra të gjinisë mashkullore për arsye të gjatësisë së zanores së theksuar, si burrë, djalë etj. Ndërsa emrat e gjinisë femërore me ër, ërr, ël, ull shkruhen pa ë fundore: Shkodër, kokërr, vegël, kumbull etj. Në këtë rast ato nuk po ecnin në gjurmët e rilindësve, por u mbështetën në gjuhën e gjallë që kjo ë në këtë pozicion kishte filluar të regjohej edhe në të folmet e Jugut. Do të shkruheshin më ë fundore edhe disa mbiemra, si i butë, i mirë, i shpejtë etj. Për arsye të gjatësisë së zanores së theksuar do të përdorej ë-ja fundore në fjalet: shkojnë, bajnë, puntorë, kryetarë etj. Ndërsa në disa mbiemra, kryesisht me origjinë foljore, që mbarojnë me rrokje të theksuar dhe të gjatë, marrin ë vetëm ato të gjinisë femërore: e fortë, e lirë, e thatë e ndonjë tjetër. Për përdorimin e ë-së Komisia dha zgjidhje të kënaqshme, ndonëse ishte një nga problemet më të vështira për t’u zgjidhur përfundimisht, meqë ishte e kushtëzuar nga shumë faktorë dhe nga vetë zhvillimi i gjuhës letrare shqipe në atë kohë. Megjithatë me zgjidhjet që po jepeshin, drejtshkrimi ynë po hynte në rrugën e njësimit gjithnjë e më të madh për shumë çështje të rëndësishme drejtshkrimore. Edhe pas miratimit të tyre diskutimet vazhduan. Si rrjedhojë, në botimin e dytë të “Rregullave…” janë zhdukur dysorët drejtshkrimorë, gjithashtu edhe ndonjë rregull për përdorimin e ë-së ose është hequr ose është thjeshtësuar. Mbetën pikërisht ato zgjidhje që do të zbatohen më vonë. Por nuk u pasqyruan të gjitha rastet e mundshme të përdorimit të ë-së.

Në “Rregullat…” përcaktohej se gjatësia e zanoreve do të shënohej vetëm në botimet gjuhësore. Kjo ishte një pikë delikate, mospërdorimi i së cilës më vonë, nga disa pati kundërshtime. H.Mosi për këtë çështje në mbledhjen e dt.24.09.1916 tha: “Mbasi vendimi i dhanun për të shkruemit e ë-së së pazëshme ose të regjuar në fund të emnave femërorë i heq nderlikimet që mund të jenë në vështim të ca fjalëve, gjatësia nuk asht nevoja të shenjohet, përveç librave të gjuhësisë”. Ndërsa theksi do të vihej në zanoret e gjata, kur krijojnë homonimi fjalësh: drejtori-drejtorí, bari-barí etj. si dhe në disa raste të tjera. Theksi hundor, megjithëse është pranuar, por është kufizuar, duke u ruajtur në dy tipa fjalësh: zâ, âsht dhe frê, mullî. Të mosshkruarit e zanoreve të gjata dhe kufizimi i theksit hundor kishte rëndësi, mbasi lidhej me përcaktimin e sistemit fonologjik të gjuhës letrare kombëtare [42], duke shënuar ecje përpara dhe duke kapercyer praktikat krahinore për t’i ruajtur ato. Edhe në këtë aspekt KLSH duhet vlerësuar, mbasi këtu u hodhën “jo vetëm themelet për përcaktimin e sistemit grafik e drejtshkrimor të gjuhës sonë letrare, por edhe të vetë sistemit të saj filologjik” [43]. Megjithatë ajo nuk arriti të japë një kod të atillë që të pasqyronte të gjitha problemet drejtshkrimore të gjuhës sonë. Por këtu u hodhën bazat e drejtshkrimit të shqipes dhe, siç shkruan E.Çabej “mund të thuhet se vuri gurin themeltar në normimin e shkrimit e në ortografinë e sotme të shqipes [44].

Në hartimin e këtyre rregullave secili me ato njohuri filologjike që kishte, dha ndihmesën e vet, por, në veçanti, mendoj se është fryt i punës së L. Gurakuqit, Nd. Mjedës, S. Peçit dhe H. Mosit. Rol mund të ketë luajtur edhe M. Logoreci. Kjo vërehet nga diskutimet që janë bërë në mbledhje të ndryshme për problemet drejtshkrimore dhe që janë pasqyruar në procesverbalet e mbledhjeve. Nuk mund ta ketë kryer këtë punë vetëm njëri nga anëtarët, mbasi e kishte të vështirë të kapërcente disa nga qëndrimet vetjake, që ekzistonin në zgjidhjen e këtyre problemeve. Edhe vetë procesverbalet e mbledhjeve për këtë periudhë dyvjeçare do ta shënonin një gjë të tillë, meqë kjo ka qenë praktika e punës së kësaj komisie. Nuk përjashtohet fakti që roli i ndonjë anëtari të ketë qenë më i madh për vetë kulturën gjuhësore që kishte.
Jup Kastrati mendon se “Rregullat…” janë vepër e Ndre Mjedës [45].

Komisia Letrare u mor edhe me çështje gramatikore dhe me çështje të tjera drejtshkrimore. Në një mbledhje u fol edhe për prirjen e përemrave vetorë unë dhe ti, sidomos për rasat gjinore dhe rrjedhore të tyre, për përemrat dëftorë ky, kjo, ai, ajo dhe përemrat e pacaktuar secili dhe gjithsecili (mbledhja e dt.24.prill 1918). Gjithashtu në mbledhje të tjera u diskutua për përemrat i im, i em, e mi, i yt, i joti, i yni, e jonë, i juaj, e juaj. Ndërsa për trajtat e shkurtra të përemrave vetorë në pozicion enklitik u miratua që ato të shkruhen bashkë: epmë, ndërsa trajtat e bashkuara të përemrave vetorë u vendos që të shkruhen me apostrof, ndonëse Nd. Mjeda e kundërshtoi një mendim të tillë dhe kërkoi që të shkruhen bashkë (ma, ta) pa apostrof. Debate pati për shkrimin e trajtës së bashkuar ia, për pjesëzën u të foljeve joveprore. Për emrat që dalin me temë në bashkëtingëllore, u vendos që ato të shkruhen me bashkëtingëllore të zëshme, si në trajtën e shquar, ashtu edhe në të pashquarën: zog-u.

Për këto probleme që u diskutuan dhe për të tjera, Komisia Letrare Shqipe vendosi që “për të gjitha format gramatikore të gjuhës do të mbështetet në shkrimet e K. Kristoforidhit, ndërsa për ato forma që nuk gjinden në këto shkrime, atëherë do të caktohen nga Komisia Letrare” (mbledhja e dt.8 maj 1918).

Duke u mbështetur në procesverbalet e mbledhjeve, mësojmë se në diskutime kanë marrë pjesë aktive Luigj Gurakuqi dhe Dom Ndre Mjeda [46], të cilët luajën një rol të rëndësishëm edhe për zgjidhjen e çështjeve të tjera gjuhësore që do të ndihmonin për zhvillimin e kulturës sonë kombëtare.

Jehona e vendimeve të Komisisë Letrare qe pozitive. Komanda ushtarake austriake në shkresën nr.128/1 dërguar Komisisë Letrare urdhëronte: “Që prej datës së këtij urdhëni (Shkodër, 24 fruer 1917, Laimet…, f.17), këjo mënyrë shkrimi e diftueme me anë t’atyne rregullave do të ketë fuqi zyrtare edhe do të shtihet përdorimi i kësaj, pa kurrnji jashtërregullim, në të gjitha aktet, në të përgjegjunit e në të kryemit e këtyneve, n’urdhënimet, në botimet etj”. Ajo gjeti miratim gjithashtu në Kongresin Arsimor të Lushnjes (1920) dhe nga qeveria e Tiranës (1923). Ndërsa kryeministri i asaj kohe Ahmet Zogu në qarkoren nr. 148, dt. 13. 1. 1923 porosiste: “… autorizohen zyrat kompetente që në shkrim të akteve zyrtare gjithmonë të përdoret dialekti i Elbasanit që asht pranue si nji dialekt i përbashkët e zyrtar për Shtetin tonë”. Për më shume se nj çerek shekulli drejtshkrimi i shqipes u mbështet në “Rregullat…” të hartuara nga Komisia Letrare.

Rregullat e drejtshkrimit që u vendosën, ishin të lehta, të thjeshta dhe të kapshme, “pothuajse gjithëpërfshirëse”. Sipas vlerësimit të S. Mansakut “Ajo u dha zgjidhje shkencore problemeve kyçe të drejtshkrimit të shqipes dhe parimeve teorike mbi të cilat duhej të mbështetej ai. Në këtë mënyrë ajo dha një kontribut të madh për njësimin e shqipes së shkruar dhe krijoi një bazë të shëndoshë shkencore për zgjidhjet e mëvonshme që në shumë pika janë mbështetur te Komisia. Me punën që kreu Komisia Letrare, shqipja hyri në një etapë të re të përpunimit të saj të vetëdijshëm, hyri në hullinë e kodifikimit të saj, hulli e hapur nga një grup i vërtetë ekspertësh të gjuhës, të lëtërsisë dhe të kulturës shqiptare që punuan me përkushtim, atdhetari dhe kompetencë shkencëtari. Kjo etapë e re në kodifikimin e gjuhës letrare nisi këtu në Shkodër, ku ndoshta mori udhë për herë të parë edhe fjala e shkruar shqipe me kronikat e shkruara in “vernacula lingua” që përrmend Barleti ynë i madh” [47]. Por krahas vlerësimeve pozitive pati edhe kritika dhe kundërshtime nga autorë të ndryshëm, kryesisht për disa zgjidhje të veçanta që kishte miratuar KLSH.

Botimi i “Rregullave mbi orthografinë e gjuhës shqipe të shkrueme”

Komisia Letrare mbas diskutimesh për çështje të ndryshme drejtshkrimore arriti të miratojë “Rregullat mbi orthografinë e gjuhës shqipe të shkrueme” (Mbledhja e dt.29 janar 1917). Disa ditë më vonë ato u shtypen në Shkodër si broshurë (8 faqe, me format 17×14.5 cm) ku u përfshin “Parime e rregulla mbi orthografinë e gjuhës shqipe të shkrueme” (9 nene), si dhe një radhua fjalësh. Është një listë fjalësh që Komisia Letrare këshillon të shkruhen me grupet e bashkëtingëlloreve mb (104 fjalë) dhe nd (173) fjalë. Sot kjo broshurë është një ekzemplar mjaft i rrallë. Botimi pati rëndësi të veçantë, mbasi lexuesve u jepej një material i tillë, i miratuar nga një grup specialistësh, shumica e të cilëve u shqua për një veprimtari atdhetare në të mirë të kombit shqiptar. Duke qenë se ky ishte materiali i parë i kodifikuar, anëtarët e komisisë vazhduan të diskutojnë edhe për probleme të tjera që nuk ishin përfshirë në “Rregullat…”. Për këtë arsye, pas shumë diskutimesh për çështje të ndryshme drejtshkrimore u vendos që ata t’u shtoheshin “Rregullave…”. Në një nga mbledhjet e muajit gusht 1917 miratohet varianti i ri i “Rregullave…” dhe u vendos që ato të rishtypen (mbledhja e dt.23 shtator 1917). Ribotimi u bë gati me të njëjtin format. Në disa ekzemplarë është venë në ballinë sipër, përveç titullit dhe emërtimi “Komisija Letrare Shqipe” (formë vule) dhe poshtë titullit është vula e Komisisë Letrare Shqipe. Përveç atyre fakteve që përmendëm më sipër, ribotimi u bë edhe për arsye të tjera. Kjo është shënuar edhe në parathënie që mban dt.tetor 1917. Këto “Rregulla…” kanë 11 nene. Radhoi ka 97 fjalë që shkruhen me grupet e bashkëtingëlloreve mb dhe 172 fjalë me nd. Përveç se janë shtuar 2 nene në variantin e ri, janë prekur në formulim edhe disa nene të tjera. “Rregullat…” e variantit të dytë mbajnë datën 13 gusht 1917. Duke qenë se në mbledhjen e dt. 24. 9. 1917 u vendos që këto rregulla të shpallen publikisht nëpërmjet shtypit. Ato u ribotuan edhe në gazetën “Posta e Shqypnies” që drejtohej nga Atë Gjergj Fishta, më 3 nëntor 1917 dhe në disa organe të tjera. Së fundi u ribotua edhe në organin e Fakultetit Filologjik të Universitetit të Prishtinës “Filologji”, nr. 3, 1993, f.1-6.

Komisia Letrare Shqipe botoi edhe organin me titull “Laimet e Komisis Letrare Shqipe në Shkodër”. Kjo e përkohshme kishte për qëllim që të përkujdeset për të gjitha çështjet që i përkisnin lëvrimit të gjuhës shqipe, përparimit dhe lulëzimit të saj. Ajo do të botonte ligjerata, vepra, dorëshkrime, folklor etj. Në këtë botim është dhënë në mënyrë të përmbledhur veprimtaria e Komisisë Letrare Shqipe gjatë viteve 1 shtator 1916 – 4 qershor 1917. Këtu janë përfshirë “Rregullat…” e variantit të parë, një radhua më 104 fjalë që shkruhen me mb dhe 173 fjalë që shkruhen me nd, si dhe një fjalorth prej 355 fjalësh të termave juridike dhe të administratës, si dhe pjesa e parë e veprës së Fishtës “Juda Makabeu”.

Për këtë botim, siç del nga protokolli, është diskutuar në disa mbledhje, duke filluar nga mbledhja e dt.4.06.1917 që në parim është vendosur të botohet një e përkohshme. Në mbledhjen e dt.7.12 1917 del se është caktuar edhe redaksia e këtij botimi e përbërë nga M. Lambertz, M. Logoreci dhe L. Naraçi. Aty thuhej se në mbledhjen e parë që do të bënte KLSH, më 13 dhjetor, redaksia ka për të paraqitur lëndën e numrit të parë. Më dt.15.12.1917 u miratua lënda për numrin e parë, që do të përfshinte: Programin e së përkohshmes, raportin e Lambercit mbi veprimtarinë e KLSH dhe dramën Juda Mukabeu të Gj.Fishtës, ndërsa në nr.2 do të vazhdojë raporti i Lambercit dhe drama Juda Makabeu. Në mbledhjen e dt.23.01.1918 kërkohet që në nr.2 dhe 3 të përfshihet edhe një studim i Pashk Bardhit me karakter dialektologjik dhe i Aleksandër Xhuvanit për parashtesat dhe prapashtesat. Dhe diskutimet vazhduan edhe në mbledhjen e dt.27.02.1918.

“Laimet e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër” duhet të kenë dalë nga shtypi në muajin mars të vitit 1918. Për qarkullimin e kësaj së përkohshmeje pati një debat të fortë dhe anëtarët e saj mbetën të pakënaqur, mbasi kishte dalë me gabime gjuhësore dhe nuk ishte marrë parasysh vendimi i KLSH i dt.27 shkurt 1918. Në mbledhjen e dt. 10. 04. 1918, i kërkonin komandës ushtarake që kjo e përkohshme të botohet në Shkodër. Dhe numri i parë, pasi të qortohet dhe të hiqen “Rregullat…” dhe termat e drejtësisë, të ribotohet në këtë qytet, qoftë edhe me shpenzimet e anëtarëve të KLSH.

Më 10 qershor 1918 Luigj Gurakuqi e njoftonte A.Xhuvanin se ishte anuluar revista e shtypur në Vjenë e se është në procesin e shtypjes në Shkodër. “Dorëshkrimi juaj, theksohej në letër, do të dalë në nr.5-6, pra duhet të na dërgoni sa më shpejt vijimin e tij” [48]. Një gjë e tillë nuk u realizua. E përkohshmja qarkulloi ashtu siç ishte, ndonëse vërejtjet gjuhësore ishin shumë të drejta. Numra të tjerë të parashikuar, lënda e të cilëve ishte miratuar, nuk u botuan.

Edhe për botimin e së përkohshmes “Komisia Letrare Shqipe” kërkoi bashkëpunimin e një numri atdhetarësh, shkrimtarësh, mësuesish etj. Për këtë qellim, që në dhjetorin e viti 1917 u janë dërguar letra shumë figurave të njohura të vendit tonë, si Sotir Pecit, Atë Shtjefën Gjeçovit etj. Kryetari i Komisisë L. Gurakuqi i njeh me veprimtarinë që ka kryer KLSH dhe çfarë do të botonte e përkohshmja që do të dilte. Në letrën që i dërgon L. Gurakuqi Sotir Pecit, në mes të tjerash, thuhej: “Kemi shpresë të plotë se gjithë shkrimtarët shqiptarë, të cilët kanë për zemër zhvillimin e lulëzimin e gjuhës dhe të lëtërsisë sonë, nuk do të kursejnë ndihmen e tyre të vlefshme e se do të nderojnë dhe stolisin fletët e së përkohshmes sonë me shkrimet t’veta të çmueshme…” [49]. Komisia po bënte gjithnjë përpjekje që vepra e saj të ndihej anëmbanë vendit tonë. Por jo gjithëherë dëshirat e saj u realizuan për vetë kushtet e asaj kohe, kur çdo gjë bëhej nën kontrollin e forcave pushtuese. Megjithatë jehona e “Rregullave…” qe pozitive.

Për krijimin e terminologjisë

Që në mbledhjet e para Komisia Letrare diskutoi edhe për punën që do të bënte për hartim termash të fushave të ndryshme të veprimtarisë juridike, administrative etj. Për këtë thuhej: “Për qortimin e ligjeve të gjyqeve të paqit i ra Komisisë një barrë bukur e randë, don me thanë të gjetunit në gjuhë shqipe të njaj sasie të madhe fjalësh teknike, qi u përkthyen prej turqishtes. Sigurisht kanë mujtë me shpëtue lajthime, por koha ka për t’i ndrequn”. Në mbledhjen e datës 14 tetor 1916 u caktuan parimet që duhet të ndiqen për hartimin e termave. Komisia Letrare kështu ndiqte edhe këtu vazhdën e rilindësve tanë, të cilët u përkujdesën shumë për pastrimin e gjuhës shqipe nga fjalët e huaja dhe të panevojshme dhe për pasurimin e fjalorit të gjuhës shqipe me fjalë të burimit të saj.

Cilët do të ishin disa nga kriteret që do të zbatoheshin për hartimin terminologjisë së re?

Për zëvendësimin e termave të huaj u kërkua të përdoreshin kryesisht “fjalët që fliten në gjithë viset e Shqipërisë, porse të dihen se janë shqip dhe të kenë kuptimin e nevojshëm”. Termat nga gjuhët e huaja që do të përdoren në gjuhën shqipe, do të shqiptohen e do të shkruhen sipas fonetikës së gjuhës sonë. Ndërsa të gjithë mbiemrat (llagapet), si dhe emrat e vendeve, jo të gjithë, që kanë trajtë shqipe, do të shkruhen sipas drejtshkrimit origjinal të tyre. Por ky problem nuk mbeti me kaq, por u diskutua edhe më vonë. Kështu në mbledhjen e dt. 8 maj 1917 u trajtua çështja e emrave të familjeve shqiptare, ku u mor ky vendim:

1. Përgjithësisht shqiptarët kanë emna familjesh të rrjedhuna ja prej ndonji ofiqi, ja prej katundit a qytetit, nga ka ardhë familja, ja prej mjeshtrisë, ja prej emnit të veçantë të ndonjenit prej të parvet të familjes.

2. Atyne, qi nuk kanë emën familjeje të posaçme, mund t’u trajtohet emni i familjes prej rrajavet të sypershenjueme ose dhe tue i shtuem emnit të gjyshit shtimin (sufiksin) aj ose ej toskënisht anj ose enj, me të cilin trajtohen mbiemnat e fisevet shqiptare.

Në këtë mënyrë ajo i jipte zgjidhje edhe ketij problemi aq i domosdoshëm për kohën [50].

Tërhiqej vëmendja që të mos kalohej në përdorimin pa kriter të neologjizmave, meqë komunikimi do të bëhej i vështirë, po ashtu edhe të barbarizmave, mbasi nga përdorimi i tyre “gjuha do të nxjerrë ngjyrën kombëtare”. Kështu u morën fjalë dhe terma nga autorët e vjetër, si: ligj, dënim, thirrje etj. U gjallëruan terma të tilla, si: lidhje, lutje, i paditun etj. dhe të tjera u krijuan nga anëtarët e Komisisë, si: shkallëzim, anket-i, rend i ditës etj [51].

Ndërsa për ato terma që ishin ndërkombëtare dhe që i ndeshnim edhe në gjuhët e tjera, do të mbesnin po ato. Do të ruheshin termat e huaj edhe në ato raste, kur nuk kishte mundësi për t’i zëvendësuar. Kryesisht këto kritere u zbatuan në ato 355 fjalë e terma të dhëna në fjalorth. Një pjesë e mirë e tyre janë shqip. Ata janë kryesisht fjalë të prejardhura dhe të përbëra, ndonjë prej tyre zuri vend, ndërsa të tjera jo, si banim, drejtësim, drejtësoj, emnoj, ftim, gjyqtar, kryetar, ligjorisht, ndërgjyqës, dorëzânës, drejtudhe, vetëgjâja, aktkallzimi, drejtvehtore, drejtrrjedhjeje etj.

Ndonëse u bë një përpjekje e mirë për të krijuar terma të rinj, duke u mbështetur edhe në fjalët ekzistuese, dhe në këtë fushë ky ishte një hap i rëndësishëm, por përsëri u ruajtën mjaft fjalë e terma të huaj, disa prej të cilave edhe mund të zëvendësoheshin.

Për hartimin e tyre, siç shënohet edhe në protokollet e mbledhjeve, duhet të jenë marrë ata anëtarë që kishin dijeni në atë fushë dijeje. Më të përgatiturit do t’i caktonin termat, pastaj do të diskutoheshin në Komisinë Letrare. Për mendimin tonë, rolin kryesor duhet ta kenë luajtur L. Gurakuqi, Nd. Mjeda, S. Peci, H. Mosi dhe M. Logoreci, ndonëse ka ndonjë mendim se ata u përpunuan nga L. Gurakuqi [52]. Fatkeqësisht procesverbalet që ruhen, janë shumë përmbledhëse dhe nuk japin gjë se si u diskutua për zgjedhjen e tyre. Gjithashtu nuk janë bërë të njohura termat e tjerë që janë diskutuar, si ato të gramatikës dhe aritmetikës. Në mbledhjen e dt. 27 qershor 1917 u diskutua për këto terma. Hartimi i termave për fusha të ndryshme ishte një nismë e mirë, të cilën do ta ndiqnin përsëri atdhetarët që morën pjesë në Komisi dhe të tjerë. Kjo ishte bërë një kërkesë e domosdoshme, meqë shqipja, si rrjedhojë e pushtimit të gjatë, kishte nevojë ta pastronte gjuhën dhe ta pasuronte atë. Falë punës udhëzuese të Komisisë Letrare dhe nismave të vetëdijshme të adhetarëve e intelektualëve të tjerë përparimtarë të kohës, u shënuan arritje në shqipërimin dhe krijimin e terminologjisë tekniko-shkencore të sferave të ndryshme të veprimtarisë shoqërore. Puna e Komisisë për këtë çështje, ndonëse nuk ishte shterruese, për kohën ishte e lavdërueshme dhe me vlerë.

Për hartimin e teksteve shkollore dhe të terminologjisë shkollore

Një fushë tjetër që tërhoqi vëmendjem e Komisisë Letrare, ishte puna për kriteret e hartimit të teksteve mësimore, përcaktimi i terminologjisë shkollore, mënyra e hartimit dhe e botimit të tyre. Prandaj në një nga nenet e statutit është caktuar se Komisia Letrare të merrej me hartim, miratim, qortim e publikim të librave shkollorë. Me këtë çështje Komisia Letrare do të merrej më vonë. Në procesverbalet janë shënuar në mënyrë të përmbledhur edhe disa nga veprimtaritë që janë zhvilluar për këtë qellim. Në mbledhjen e dt. 7. 12. 1917 në rendin e ditës ishte edhe krijimi i nënkomisioneve për vështrim të teksteve shkollore dhe botimin e tyre. Mënyra se si do të kryheshin ato, udhëzimet do t’i jepte Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit. Anëtarët dhe përfaqësuesit e KLSH jo vetëm që ishin atdhetarë, politikanë e burra shteti të dëgjuar, por ishin në radhë të parë qytetarë, mësues e drejtues arsimi në të gjitha nivelet [53]. Disa prej tyre, si S. Peçi, Nd. Mjeda [54], H. Mosi, Gj. Pekmezi etj. ishin të njohur si autorë tekstesh. Prandaj edhe Komisia u mor disa herë me këtë problem, meqenëse librat shkollorë do të ndihmonin në zhvillimin e arsimit kombëtar (mbledhja e dt. 7 maj dhe 6 qershor 1917). Në mbledhjen e dt. 7 maj 1917 u raportua për përgatitjen e teksteve mësimore. S. Peçi njoftoi për përgatitjen e librit të aritmetikës, Nd. Paluca për librin e parë të këndimit, H. Mosi dhe L. Naraçi për librin e parë të shkollave qytetnore.

Edhe në mbledhjen e dt. 6. 6. 1917 do të diskutonin për këtë problem dhe më pas. “Kështu që në fillim të vitit 1917, shkruan Sh. Osmani, krahas problemeve të tjera, dolën parësore edhe ato të teksteve. Autorë të njohur, si Gj. Fishta, A. Xhuvani, H. Mosi, S. Peci, Gasper Beltoja, Gasper Mikeli morën përsipër përgatitjen e grupit të teksteve që kishin të bënin kryesisht me ato lëndë që i jepnin fizionominë shkollës shqiptare” [55]. Në statutin e ri, kur kryetar ishte L. Gurakuqi, shënohej se “ajo do të përkujdesej edhe për botimin e librave shkollorë”. Me fillimin e vitit 1918, anëtarët e Komisisë u morën përsëri me këtë çështje, duke e konsideruar si një problem të rëndësishëm që kishte lidhje me arsimimin e shpejtë të popullit tonë. Prandaj këtu u diskutua për hartimin, qortimin, shqyrtimin e librave shkollorë dhe u morën vendimet përkatëse, të cilat fatkeqësisht nuk janë shënuar në procesverbalet e mbledhjeve. Ky problem, që u shqyrtua, do të ketë jehonën edhe më vonë, mbasi disa nga vendimet e porositë e Komisisë Letrare do të kihen parasysh.

Thuhet se si rrjedhojë e veprimtarisë së njohur të KLSH i duhet shtuar edhe një gur tjetër i çmuar: hapja në Shkodër e së pares shkollë laike për vajzat e qytetit, një vepër jo vetëm largpamëse, por edhe e guximshme për mjedin ku u realizua. Me largimin e trupave austriake jo vetëm u rrit shumë kjo vatër arsimore, por shënon të parin trup mësimor mikst përsa u përket dy besimeve fetare [56].

Për lëvrimin dhe zhvillimin e letërsisë

Në statutin e Komisisë Letrare shënohet se qëllimi kryesor i saj do të jetë lëvrimi i gjuhës shqipe dhe zhvillimi i letërsisë. Për çështjen e dytë Komisa do të merrej më shumë gjatë vitit të dytë të ekzistencës së saj, pasi ishte diskutuar më parë për problemin e gjuhës së përbashkët, për probleme të tjera gjuhësore, si dhe pasi ishin miratuar “Rregullat drejtshkrimore”. Duke qenë se disa detyra po realizoheshin, në statutin e ri kërkohej t’i jepej një shtysë zhvillimit të letërsisë. Kështu ajo do të merrej me botimin e veprave të shkrimtarëve dhe poetëve tanë. Këto botime do të ishin vëllime “të thjeshta dhe të lira”. Edhe organi që do të nxirrte Komisia, do të botonte vepra të shkrimtarëve tanë. Puna e botimeve do të ishte e organizuar, ngase ato do të shoqëroheshin me një recension me shkrim “që do të shenojë vlerat e shkrimit dhe të drejtën për ta botuar”, prandaj ky duhej mbështetur “në arsyena të shëndosha”. Ndërsa mundësitë praktike dhe financiare të Komisisë ishin të pakta dhe kishte pengesa të natyrave të ndryshme. Shumë propozime mbetën në protokollet e mbledhjeve se sa gjetën zbatim. Por, megjithë pengesat në atë kohë dhe më vonë, atdhetarët tanë u përpoqën t’i kapercenin vështirësitë dhe të zhvillonin letërsinë në gjuhën amtare.

Për organizimin e bibliotekës shqiptare

Komisia Letrare trajtoi edhe probleme të tjera të kulturës kombëtare, si organizimin e bibliotekës shqiptare etj. Për këtë çështje do të merret në disa mbledhje, ku do të diskutojë për organizimin, fondin, pasurimin dhe administrimin e bibliotekës . Në mbledhjen e dt. 16 prill 1917, ku morën pjesë L. Gurakuqi, Nd. Mjeda, S. Peci, H. Mosi etj. thuhet se u themelua Biblioteka e Komisisë Letrare Shqipe. Dy javë më vonë u diskutua për organizimin e saj, ngaqë ishte mbledhur një fond librash në gjuhën shqipe dhe të huaj. Drejtimin e bibliotekës ia ngarkuan Hilë Mosit. Në mbledhjen e dt. 25.6.1917 bëhet fjalë për rregulloren dhe për pasurimin e saj me një sasi librash të blerë që flisnin për Shqipërinë. Ndërsa në mbledhjen e dt. 7. 12. 1917 theksohej se Komisia do të përkujdesej për të krijuar një bibliotekë popullore shqipe të lirë. Biblioteka funksionoi me një numër shumë të kufizuar librash, gazetash dhe revistash në gjuhën shqipe dhe të huaj, që ishin siguruar nga dhuratat që kishte dhënë populli ose ishin blerë. Më pas, në vitin 1919 biblioteka i kaloi shoqërisë kulturore “Vëllaznija” që drejtohej nga Hilë Mosi. Kishte vetëm 300 vëllime. Përgjegjës i saj u caktua Kolë Kamsi [57]. Tri vjet më vonë do të krijohej biblioteka e Tiranës me 3000 vëllime të trashëguara nga Biblioteka e Komisisë Letrare dhe e shoqërisë “Vëllaznija” që qenë pararendëset e Bibliotekës Kombëtare të krijuar, më 1922.

*****

KLSH, ndonëse e ndërpreu aktivitetin e saj në Shkodër, [58] “në një kuptim më të gjerë e vazhdoi veprimtarinë e saj edhe pas vitit 1920. Sotir Peci i caktuar ministër Arsimit në Qeverinë e Lushnjës të vitit 1920, i cili gjatë funksionimit të KLSH kishte qenë vetë anëtar i saj, formoi Këshillin e Epërm Arsimor dhe në gjirin e tij Komisinë Letrare, e cila vazhdon në gjurmët e Komisisë Letrare Shqipe, po tashti në kushtet e çlirimit nga pushteti i huaj ushtarak” [59].

Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918), një institucion me vlera të veçanta historike, gjuhësore, letrare, arsimore dhe kulturore për kohën, u karakterizua nga diskutimi me seriozitet, komptetencë shkencore, tolerancë, larg qëndrimeve të ngushta lokaliste i problemeve shumë të mprehta të gjuhës, letërsisë dhe të kulturës sonë, duke dhënë zgjidhje sa shkencore, aq edhe të pranueshme, veçanërisht për gjuhën shqipe. Atë e dalloi mirëkuptimi dhe debati në përcaktimin e bazës dialektore të gjuhës së shkruar shqipe, duke i shërbyer afrimit të dialekteve dhe gjuhës së shkruar me gjuhën e folur e duke u përpjekur për të gjetur forma me një shtrirje të gjerë përdorimi, por që pasqyrojnë më mirë strukturën fonetiko-gramatikore, në hartimin e rregullave drejtshkrimore dhe të problemeve të tjera të rëndësishme të kulturës sonë, të letërsisë dhe të arsimit kombëtar. Zgjidhjet që dha ky tubim jo vetëm që qenë të pranueshme për kohën, por edhe sot ruajnë vlerat e tyre.

Referenca:

1. T. Osmani, Komisia Letrare Shqipe në Shkodër dhe kushtet historiko-shoqërore kur u mblodh ajo, në përmbledhjen “Komisia Letrare Shqipe në Shkodër” (1916-1996), Shkodër, 1997, f. 23. Autori shkruan: “Fillimet e institucioneve shkencore për gjuhën dhe letërsinë duhet t’i lidhim me KLSH që mund dhe duhet të konsiderohet institucioni i parë shkencor në këtë fushë. Me punën që bëri, me detyrat kreu KLSH në Shkodër, luajti rolin e një kongresi gjuhësor, ndonëse historikisht i mungoi një emërtim i tillë”; M. Çeliku, Komisia Letrare Shqipe dhe realiteti shkrimor elbasanas, në përmbledhjen “Komisia Letrare Shqipe…”, f. 43. “Për nga detyrat e mëdha, të shumta dhe të rëndësishme që i vuri vetes, shkruan autori, ajo shfaqet mbi përmasat e një komisioni dhe mund të krahasohet me kongreset arsimore të mbajtura në Shqipëri”; A. Haxhi, – T. Topalli, Vështrirm historik nga KLSH te Kongresi i Drejtshkrimit të Shqipes, në “Komisia Letrare Shqipe…, f. 62. Autorët shkruajnë: “KLSH për vendimet që mori e hullinë e hapur për problemet e gjuhës së njësuar, është pa dyshim dhe duhet të quhet i pari Kongres Drejtshkrimor i Shqipes”; N. Gokaj, Vendimet e KL dhe ndihmesat e saj në vitet e pavarësisë, në “Komisia Letrare Shqipe…”, f. 67 Autori shkruan: Ajo (KLSH,T.O.) kërkoi të funksionojë si një agjenci gjuhësore në modelin e simotrave të kohës dhe në vende fqinje, pra në Greqi, Bullgari, Turqi etj. për kontrollin e gjuhës së shkruar të dokumenteve zyrtare, të teksteve shkollore e të letërsisë artistike, për pasurimin e gjuhës nga fjalët e huaja të panevojshme dhe nxitjen e botimeve artistike dhe shkencore që i shërbenin zhvillimit të gjuhës së përbashkët”; I. Ajeti-E Lafe, Njëzet e pesë vjet nga Kongresi i Drejtëshkrimit, “Studime Filologjike”, Nr. 1-2, 1998, f. 8 “Komisia Letrare Shqipe e mbledhur në Shkodër para 80 vjetësh, shkruajnë autorët, meriton gjithë nderimin tonë për vendimet e saj të guximeshme, që i sollën aq dobi ecurisë së mëtejshme të zhvillimit të shqipes latrare në rrugën e afrimit e të konvergjencës. Ajo Komisi ka qenë një pararendëse e kongresit të Drejtëshkrimit”.

2. Më dt. 4 tetor 1996 në Shkodër zhvilloi punimet Konferenca shkencore “KLSH në Shkodër-ngjarje me rëndësi historike dhe gjuhësore (1916-1996), me rastin e 80-vjetorit, organizuar nga Sektori shkencor i albanologjisë dhe Departamenti i gjuhësisë i Universitetit “L. Gurakuqi” të Shkodrës, në bashkëpunim me Departamentin e Gramatikës, të dialektologjisë dhe të historisë së Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë në Tiranë, si dhe me Universitetin “A. Xhuvani”, Elbasan. Materialet e Konferencës u botuan në një vëllim më vete me titull “Komisia Letrare Shqipe në Shkodër” (1916-1996), botim i Universitetit “Luigj Gurakuqi”, Sektori shkencor i albanologjisë, Shkodër, 1997, 120 faqe.

3. T. Osmani – N. Gokaj, Komisia Letrare Shqipe në Shkodër, ngjarje me rëndësi gjuhësore dhe kulturore, “Gjuha jonë”, Nr.1-4, 1996, f. 31.

4. S. Frashëri, Vepra 2, Tiranë, 1988, f. 275.

5. Janë shfrytëzuar edhe të dhëna të botuara në FESH, Tiranë, 1985; Shih edhe: H. Boriçi, Një shekull e gjysmë publicistikë shqiptare (1848-1997), Tiranë, 1997, f. 35-36.

6. Z. Shkodra, Kultura e pianofortes në Shkodër në gjysmën e dytë të shek.XIX-1912, Seminari II ndërkombëtar “Shkodra në shekuj”, vëll.I, Shkodër, 1998, f. 53.

7. Historia e Shqipërisë, Tiranë, 1965, f. 176.

8. H. Boriçi, vep. e cit. f. 40.

9. Die Verwaltung Albaniens an der Hand der ergangenem Befehle, Wien, 1918, f. 248.

10. I. Kanini, Arsimi në Shqipëri, në vitet e Luftës së Parë Botërore, Tiranë, 2001, f. 133.

11. Sh. Osmani, Reflekse etnopedagogjike, I, Tiranë, 1998, f. 342-343.

12. Për caktimin e Nd. Palucës në KLSH . shih: H.H.St.PA.A. Vj. 261 167, nr.1079, Shkodër,tetor 1916. Në letrën që i dërgon konsulli Kral Vjenës, shkruan: “Do të dëshiroj shumë futjen e mësuesit Paluca në shërbim të administratës shqiptare, meqenëse ai e di mirë gjermanishten. Ai do të emërohet sekretar dhe anëtar i Komisisë Letrare të Shqipërisë me një rrogë mujore…” Ndërsa në njoftimin që merr konsulli Kral me shkresë dt.24.nëntor 1916 thuhet: “Mësuesi i dikurshëm shqiptar… Anton Paluca, i cili qëndron këtu që prej shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, u emërua sekretar i Komisionit Letrar Shqiptar dhe përkthyes i Korpsarmatës XIX në Shkodër”.

13. T. Osmani, Çështje të gjuhës letrare shqipe gjatë viteve 1916-1918, “Buletin shkencor”, Shkodër Nr.1, 1987, f. 49-50; Shih edhe : Po ai, Komisia Letrare Shqipe në Shkodër, “Rilindja”, Tiranë, 16.01.1997.

14. Shih edhe: R. Mata, Komisia Letrare Shqipe për lëvrimin e gjuhës shqipe, “Mësuesi”, 28.8.1916.

15. Shih: M. Domi, Ndre Mjeda si gjuhëtar dhe lëvrues i gjuhës shqipe, “Drita”, 20.11.1966.

16. Die Verwaltung Albaniens… (Cituar sipas N. Gokajt, Vendimet e KLSH dhe ndikimet e saj në vitet e Pavarësisë, ne përmbledhjen “Komisia Letrare Shqipe…”, f. 68).

17. Letër e L.Gurakuqit, dërguar De Radës, më 20.11.1899. Ruhet në AQSH.

18. M. Domi, art. i cit.

19. H. Mosi, Fuqia e gjuhës në një komb, “Shqiptari”, 1910.

20. J. Kastrati, Hilë Mosi, “Revista pedagogjike”, Nr.4, 1985, f. 107.

21. Laimet e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër, 1918, f. 31-32.

22. E. Lafe, M.Lamberc, studiues i shquar i gjuhës shqipe, “Gjuha jonë”, Nr.1, 1983, f. 104.

23. E. Çabej, M.Lamberc, “Nëndori”, Nr.9, 1962, f. 176.

24. T. Osmani, N.Gokaj, art. i cit. f. 32.

25. M. Çeliku, art. i cit. f.45. Sipas autorit zgjedhja e së folmes së Elbasanit si gjuhë shkrimi dhe vendosja e saj në themel të ortografisë së gjuhës zyrtare plotësonte këto kushte: “1. Elbasanishtja ishte një e folme gege me tipare të përbashkëta e të afërta si me gegërishten veriore e jugpërendimore, ashtu edhe me toskërishten… 2. Elbasanishtja ishte një e folme gege me tradita shkrimore pa largime të theksuara dialektore, traditë kjo që përkonte në shumë pika më tepër me toskërishten letrare sesa me gegërishten letrare veriore 3. Elbasani, si qendër e rëndësishme ekonomike e kulturore ofronte traditën shkrimore të figurave të shquara, që spikasin si në studimin e shqipes, ashtu edhe në përdorimin praktik të saj; në krye të kësaj tradite udhëhiqte babai i gjuhës shqipe K.Kristoforidhi, roli autoritativ i të cilit si aplikues i parë i afrimit të dialekteve në procesin shkrimor dhe roli i shkrimeve të shënjta në hedhjen e bazave të një gjuhe të njësuar shkrimore, duke u mbështetur edhe në traditën përendimore, ndihmuan dukshëm në vendimin e marrë nga ana e autoriteteve të Komisisë Letrare të Shkodrës.”

26. A. Xhuvani, Rreth gjuhës letrare kombëtare dhe rreth ortografisë, “Buletin për shkencat shoqërore”, IV, Tiranë, 1952, f.67.

27. Shih edhe: J. Kastrati, Kontribut për studimin e Ndre Mjedës, (dorëshkrim), 1958, f. 62.

28. M. Domi, art. i cit.

29. Shih: B. Beci, Rreth pikëpamjeve të KLSH për gjuhën letrare, në përmbledhjen “Komisia Letrare Shqipe…”. f. 42 Duke analizuar pikëpamjet e Nahtigalit për gjuhën letrare, Beci arrin në këto përfundime për Komisinë: 1. Ajo (KLSH, T.O) shënon përpjekjen e parë serioze dhe shkencore për normëzim të shqipes së shkruar. 2. Është padyshim normëzimi i parë i gegërishtes letrare mbi kritere e koncepte shkencore të drejta e kombëtare. 3. Është hapi i parë i rëndësishëm drejt afrimit të gegërishtes letrare të shkruar me toskërishten letrare të shkruar. 4. KLSH në fakt përgatiti terrenin që lehtësoi procesin e kalimit nga gegërishtja letrare standarde (deri më 1944) në toskërishten letrare standarde (1945-1946), pikërisht me rrugë zyrtare ose “fait accompli”.

30. F. Jakobin, Kontributi i Rajko Nahtigalit shkencës së albanologjisë,”Gjurmime albanologjike”, seria e shkencave shoqërore, VII, 1977, Prishtinë, 1978, f. 224-225.

31. Shih: B. Beci, Komisia Letrare e Shkodrës pë bazën dialektore….40-42; P.Kotrri,B.Logu, Mendimet e Lambercit dhe të Nahtigalit për Komisinë Letrare, në përmbledhjen “Komisia Leetrare Shqipe…”, f. 104-107; M.Quku, Ndre Mjeda bashkautor me Nahtigalin në “Promemorie”, “Drita”, Tiranë,, 20.05.1984.

32. A. Kostallari, “Studime filologjike”, Nr.2, 1985, f.82.

33. AQSH, Dosja 26, Fondi 295, viti 1917 (Cituar sipas I.Kanini, vep. e cit. f. 138).

34. Shih edhe: A. Kostallari, Gjuha letrare shqipe dhe epoka jonë, “Studime filologjike”, Nr.4, 1984, f.29.

35. B. Beci, Nga historia e standartizimit të shqipes, në “Seminari ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare”, Prishtinë, 2001, f..271; Shih edhe: R.Ismajli, “Në gjuhë” dhe “Për gjuhë”, Pejë, 1998, f. 36-37.

36. Kongresi pedagogjik i Lushnjes, “Shkolla e re”, Nr.1-2, 1921, f. 23.

37. Jup Kastrati, Kontributi i Luigj Gurakuqit për gjuhësinë shqiptare, në “Pashko Vasa-Luigj Gurakuqi”, Shkodër, 1977, f. 38.

38. J. Kastrati, Vijat e përgjithshme të zhvillimit historik të drejtshkrimit të shqipes, në “Kongresi e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe”, I, Tiranë, 1973, f.406.

39. E. Lafe, Kongresi i Drejshkrimit të Gjuhës Shqipe, “Mësuesi”, 7.6.1972.

40. Shih: T. Osmani, Vëzhgime për gjuhën e veprës së Pashko Vasës, “Gjuha jonë”, Nr.3-4, 1992.

41. E. Çabej, Mbi disa çështje të traditës së shkrimit dhe të drejtshkrimit të shqipes, “Mësuesi”, 13.12.1992.

42. B. Beci, Mbi disa veçori fonetike të të folmeve të gjuhës shqipe në përqasje me gjuhën letrare, “Studime filologjike”, Nr.4, 1982, f. 67.

43. Po ai, po aty, f.67.

44. E. Çabej, Maksimilian Lamberc, “Studime filologjike”, Nr.1, 1964, f. 213.

45. Shih: J. Kastrati, Kontribute për studimin… f. 213; M.Quku, Kontributi i Ndre Mjedës për unifikimin e gjuhës së shkruar, “Ylli”, Nr.5, 1984, f. 17.

46. Shih: Regjistri i KLSH (protokolli i mbledhjeve), AQSH.

47. S. Mansaku, Rreth parimeve të drejtshkrimit të Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër, në përmbledhjen “Komisia Letrare Shqipe …”, f. 57.

48. Sh. Osmani, Komisia Letrare Shqipe, “Drita”, 15.8.1976.

49. Letër e L. Gurakuqit, dërguar S.Pecit, “Drita”, Tiranë, 15.8.1976.

50. Shih më hollësisht: Ç. Bidollari, Komisia Letrare e Shkodrës për emrat e familjeve (mbiemrave), përmbledhjen “Komisia Letrare. shqipe… f.113.

51. Shih: S. Hoxha – S. Pepa, Ndihmesa e Komisisë Letrare terminologjinë shqipe, në përmbledhjen “Komisia Letrare shqipe…” f. 87-88.

52. P. Tako, Luigj Gurakuqi, Tiranë, 1980, f. 239.

53. Nj. Kazazi – V. Qehaja, Komisia Letrare e Shkodrës për tekstet shkollore, në përmbledhjen “Komisia Letrare shqipe…” f. 92.

54. Shih: J.Kastrati, Mjeda dhe Xanoni për gjuhën shqipe, “Arsimi popullor”, Nr.1, 1966, f. 29-39.

55. Sh. Osmani, Reflekse etnopedagogjike, Tiranë, 1998, f. 347.

56. I. Zamputi, Vepër e Komisisë Letrare Shqipe, “Drita”, Tiranë, 13.09.1987.

57. F.Fishta, T.Gjyli, K.Kamsi, V.Kamsi, J.Kastrati, Sh.Osmani, M.Kotrri, F.Podgorica, Kontribut për historinë e bibliotekave të Shkodrës, në almanakun “Shkodra”, 1961, f.104-106.

58. I. Kanini, “Arsimi në Shqipëri…” f.145, shën.1. Autori shkruan: “Nga gjurmimet në arkivë rezulton se Komisia vazhdoi veprimtarinë e saj edhe në verën e vitit 1918, madje edhe më pas”.

59. Sh. Osmani, Komisia Letrare Shqipe, “Drita”, 31.08.1986.

http://www.shkodradaily.com/2014/06/komisia-letrare-shqipe-ne-shkoder.html