Kompleksi dhe Medresja e Gazi Ali Beut në Vushtrri

Shkruan: Gëzim Bullaku, Vushtrri

Hyrje

Depërtimi i Perandorisë Osmane në Ballkan filloi në mënyrë të konsiderueshme me Betejën e Maricës (1371)  dhe Betejën e Kosovës  (1389), të cilat shënuan fitore të mëdha osmane dhe destabilizuan pushtetet lokale. Përderisa në fazat e para të pushtimit, osmanët shpesh vendosnin marrëdhënie vasale me sunduesit lokalë, me kalimin e kohës dhe gradualisht ata centralizonin pushtetin duke ndërhyrë edhe drejtpërdrejt në qeverisjen e territoreve të pushtuara. Procesi i pushtimit të plotë të Gadishullit të Ballkanit zgjati për dekada dhe u përball me rezistencë të vazhdueshme nga popujt ballkanikë.^[i]

Nga Beteja e Parë e Kosovës më 1389 deri te Beteja e Dytë e Kosovës më 1448, osmanët konsoliduan dhe zgjeruan kontrollin e tyre në Ballkan përmes fushatave ushtarake të suksesshme, integrimit administrativ dhe një politike të përgjithshme të tolerancës fetare e cila u zhvillua përmes sistemit të miletit. Kështu p.sh. në vitin 1392 garnizoni ushtarak turk u vendos në Shkup dhe më 1399 në Kalanë e Zveçanit, në veri të Kosovës.^[ii] Gjithashtu, nga viti 1410 kishte zyrtarë osmanë, të cilët punonin së bashku me banorët vendas edhe në qytetin e minatorëve të Trepçës dhe lokacione tjera përreth. Në vitet në vijim, garnizonet u vendosën edhe në qytetet kryesore dhe kështu u krijua administrata osmane që merrej me qeverisjen. Në këtë periudhë, në Prishtinë u formua një gjykatë osmane, ku ka dëshmi mbi veprimtarinë e doganierëve turq në mes të rrugës Prishtinë – Pazari i Ri (Novi – Pazar).^[iii]

Administrata osmane mori një pamje të plotë nga viti 1439 deri në vitin 1444 kur sundimi osman u vendos mbi territorin e Kosovës dhe në një pjesë të Shqipërisë dhe Serbisë.^[iv] Pas fitores në Betejën e Varnës (1444) dhe sidomos pas Betejës së Dytë të Kosovës (1448), për osmanët u hap rruga për të pushtuar edhe Serbinë dhe shtetet e tjera ballkanike.^[v] Sipas një kënge popullore serbe, në prag të Betejës së Dytë të Kosovës zhvilluar rreth 20 km larg qytetit të Vushtrrisë, në këto hapësira tashmë kishte filluar ndërtimi i institucioneve fetare islame. Në këtë këngë popullore serbe Huniadi paraqitet si një kërcënim serioz për besimin ortodoks. Sipas saj, pak para betejës, Brankoviqi përmes një të dërguari e pyet Huniadin se, çfarë do të ndodhë pas fitores eventuale të hungarezëve ndaj turqve dhe “Sa besim do të na jepni?” Në këtë pyetje Huniadi përgjigjet: “Ju do të duhet të dëgjoni meshën dhe të pranoni autoritetin e Papës.” Pastaj despoti Brankoviq i dërgon Sulltan Muratit një të dërguar tjetër me të njëjtën pyetje dhe sulltani i përgjigjet: “Ju vetë ndërtuat një xhami dhe një kishë, pranë njëra-tjetrës. Kush të dojë mund të shkojë në xhami e kush të dojë mund të shkojë në kishën përballë”.^[vi] Me sa duket kjo përgjigje e përcaktoi qëndrimin serb ndaj betejës turko-hungareze të vitit 1448.

Gazi Ali Mihalolli

Gazi Ali Mihalolli (1425 – 1507) emri i plotë i të cilit është Gazi Alauddin Mihaloğlu Ali Bey, i njohur në disa burime edhe si Ali Bej Mihalolli, ose Gazi Ali Beu, ishte komandant ushtarak osman i shekullit XV dhe sanxhakbeu i parë i Sanxhakut të Smederevës. Ai ishte njëri nga pasardhësit e Gazi Mihal beut (Qose Mihali), një guvernator bizantin i Harmankoy dhe shok lufte i Gazi Osmanit. Gazi Mihali kishte tre djem prej nga dolën tri degë të familjes Mihalolli: dega rumeliane e familjes vjen nga Aziz Beu, dega e Ihtimanit vjen nga Balta Beu dhe dega e Amasisë vjen nga Riza Ali Beu.^[vii]

Babai i Gazi Ali Beut  ishte Khëzër Pashë Mihalolli pjesmarrës në Betejën e Varnës në vitin 1444 dhe në Betejën e Dytë të Kosovës në vitin 1448. Në këtë të fundit ai kishte nën komandën e tij një ushtri prej 10.000 ushtarësh.^[viii] Varri i Khëzër Pashës, i cili vdiq në vitin 1452, ndodhet në varrezat e Xhamisë së Gazi Mihal beut në Edrene. Sipas shënimeve nga një certifikatë e vitit 896 hixhri (1490/91) në Drejtorinë e Fondacionit të qytetit Sivas, kuptojmë se disa pasardhës të Gazi Ali beut, kanë jetuar në Amasya dhe Samsun.^[ix]

Gazi Ali Beu dhe i vëllai Skënder Pasha krahas kontributit në fushën ushtarake dhe administrative krijuan edhe disa fondacione bamirëse në një varg qytetesh në Ballkan. Testamentet e tyre mbi fondacionet, që janë krahasuar edhe me informacione historike, na tregojnë se kush dhe çfarë lloj personalitetesh ishin këta, pse njërit prej tyre i vunë nofkën gazi (veteran), si dhe pse e themeloi fondacionin bëmirës, etj. Gazi Ali beu, i ndihmuar nga vëllai i tij Skënder Pasha për më shumë se 30 vjet, shërbeu si komandant në të gjitha luftërat e mëdha të Sulltan Mehmetit në Vllahi, Moldavi, Hungari dhe Venedik, fitoi shumë beteja dhe një pjesë të pasurisë së tij të madhe ua la pasardhësve të tij e pjesën tjetër për bamirësi dhe vakëfe. Më konkretisht një të tretën e të ardhurave dhe pasurisë ua la trashëgimtarëve të tij dhe një të tretën e vendosi për bamirësi.^[x]

Për disa vite, sekretar (çatip) i Gazi Ali beut ishte intelektuali nga Prizreni, Suzi Çelebiu, i cili edhe e shoqëroi në disa beteja dhe operacione luftarake. Suzi Prizreni gjithashtu shkroi një vepër me titull “Libri i pushtimeve të Ali bej Mihalollit” (Gazavātnäme-i Miháloglu Alī Beg), një poemë epike me 15 000 vargje, nga e cila kanë mbijetuar vetëm 2,000 vargje.^[xi] Në këtë vepër Suzi Prizreni e përshkruan një pjesë të jetës dhe të bëmave të Gazi Ali beut. Në tërësi libri ndahet në dy pjesë: në pjesën e parë përshkruhen fitoret e Gazi Ali beut kundër jomyslimanëve, ndërsa në pjesën e dytë përshkruhet dashuria romantike e tij me Mejremen, të bijën e një princi të Vllahisë. Ja se çka shkruan Suzi Prizreni për fatin e gjeneralit hungarez, Mihal Szilagyi, që ra rob i turqëve, në vitin 1460, kur Gazi Ali Beu, korri fitore të shkëlqyeshme kundër hungarezëve:

“Ec, por me kujdes, mos i zgjat shumë hapat,

  Se në çdo hap ka mijëra pengesa e do të ngatërrohesh!

  Mos ia hap botës kraharorin, si mburojë

  Se do të bëhesh nishan i shigjetave qiellore,

  Princ, mos mendo se për gjithmonë do të mbetet kolltuku,

  Sepse Husrefit fati ia hoq kurorën nga koka!”^[xii]

Disa historianë besojnë se figura epike e Gjergj Elez Alisë ishte frymëzuar nga veprat dhe personaliteti i Gazi Ali Mihalollit.^[xiii]

Lidhur me vitin dhe mënyrën e vdekjes së Gazi Ali Beut ekzistojnë të dhëna kontradiktore por duket se versioni më i përafërt është se ai vdiq në vitin 1507, në moshën 82 vjeçare, në Pleven të Bullgarisë, nga shkaqe natyrore.^[xiv]

Përderisa dihen lidhjet e Gazi Ali Beut me Suzi Prizrenin, aktualisht mungojnë të dhënat për lidhjet e tij me qytetin e Vushtrrisë. Lidhur me këtë mbizotëron versioni se ai mund të ketë qenë qeveritar i Sanxhakut të Vushtrrisë për një periudhë të shkurtër kohore. Kjo pasi një hamam, një xhami dhe një medrese në qytetin e Vushtrrisë janë quajtur sipas tij. Madje në disa defterë të regjistrimit të popullsisë në Vushtrri përmendet edhe një lagje me emrin e Gazi Ali Beut.^[xv] Sipas disa osmanologëve,^[xvi] një bashkëkohës i Gazi Ali Mihalollit ishte edhe Mehmet Zogaj nga Vushtrria, i njohur në histori si Mehmet Zognos Pasha i cili ishte mësimdhënës (lala-tutor) i sulltan Mehmet Pushtuesit (Fatih) dhe i Skënderbeut gjatë kohës sa ata ishin nxënës në Shkollën e Oborrit Mbretëror në Enderun.^[xvii]

Kompleksi i Gazi Ali Beut

Me ardhjen e osmanëve në trevat shqiptare përfshirë këtu edhe Kosovën, turqit osman fillimisht themeluan institucionet fetare si xhami, mesxhide, teqe. mejtepe, etj. Përmes këtyre institucioneve u përhapën edhe besimi, kultura, edukata dhe arsimi islam. Në këtë vështrim rol të veçantë luajtën edhe vakëfet.

Njëra ndër xhamitë më të vjetra në Ballkan konsiderohet Xhamia e Mlikës e cila sipas mbishkrimit që ndodhet në murin e saj dhe që është në gjuhën arabe është ndërtuar në vitin 1268,^[xviii] pastaj Xhamia e Sunkur Çaush beut në Manastir e ndërtuar që para vitit 1434, Xhamia e Sulltan Muratit II në Shkup (1436), Xhamia e Is’hak beut në Shkup (1438 ), Xhamia e Sulltan Mehmet Fatihut në Prishtinë (1461), Xhamia e Iljaz bej Mirahorit në Korçë, e ndërtuar në fund të shekullit XV dhe në fillim të shekullit XVI, etj.”^[xix]

Kompleksi i Gazi Ali beut i njohur edhe si Mëhalla e Gazi Ali Beut përbëhej nga xhamia, medreseja, mejtepi (shkolla), biblioteka, hamami (banja publike), shumë dyqane^[xx] si dhe gjithsej 83 shtëpi.^[xxi]

Xhamia e parë në qytetin e Vushtrrisë konsiderohet Xhamia e Gazi Ali beut e cila sipas disa burimeve është ndërtuar në vitin 1410^[xxii] kurse sipas disa të tjerave rreth vitit 1444. Porositësi i saj konsiderohet se ka qenë Gazi Ali Beu. Megjithatë këtu kemi një paqartësi, pasi nëse porositësi i xhamisë ka qenë Gazi Ali Beu atëherë nuk duhet harruar se ky i fundit në vitin 1444 ishte vetëm 19 vjeçar? Pas ndërtimit të xhamisë vijojnë edhe institucionet tjera kulturore, edukative e arsimore mirëpo për kohën e saktë të themelimit të tyre mungojnë të dhënat.

Në Vushtrri gjatë gjysmës së dytë të shekullit XV kanë ekzistuar tri mesxhide dhe një mejtep (shkollë), Mesxhidi i Haxhi Timurhanit, Mesxhidi i Hyren Çaushit dhe Mesxhidi i Haxhi Aladinit. Mejtepi ndodhej pranë kësaj të fundit. Nuk dihet se kur janë ndërtuar e po ashtu edhe kur janë rrënuar, por janë të regjistruara në një defter të shekullit XV.^[xxiii]

Hamami i Gazi Ali Beut, i njohur edhe si Hamami i Vushtrrisë, gjendet në bërthamën e qendrës së vjetër të qytetit të Vushtrrisë. Ky monument i rëndësishëm i trashëgimisë historike dhe kulturore u ndërtua nga Gazi Ali Beu kah mesi i shekullit XV dhe u riparua në shekullin XVII. Hamami përfaqëson një objekt kompleks teknik për sa i përket zgjidhjes hidraulike dhe termoteknike dhe funksionoi si banjë publike për burra dhe gra deri pas Luftës së Dytë Botërore (1960).

Arkitektura e tij ndjek stilin tipik osman, e ndërtuar me gurë, tjegulla dhe e mbuluar me kube. Hamami i Vushtrrisë i takon tipit të hamameve “Tek”, që do të thotë se shfrytëzohej nga të dy gjinitë, por në ditë të ndryshme. Struktura përmban sallën e madhe në hyrje me shatërvanin prej guri që ndodhet në mes, sallën e dytë që përfshin pjesën e vakët dhe nyjen sanitare, me dy kthina (halvete) për larje përballë njëra-tjetrës. Në këto hapësira gjendeshin dy vaska (kurna) guri me ujë të ngrohtë që vinte nga depoja.^[xxiv]

Hyrja e ndërtuar nga gurët porozë vullkanikë, të njohur si gurë shtufi, daton nga shekulli XVII, ndërsa pjesa tjetër e hamamit, me dysheme dhe tri kupolat e ulëta, i përket një periudhe më të hershme. Ambienti i fundit i hamamit zë gjithë gjerësinë e objektit dhe mbulohet nga një kupolë madhështore. Hyrja ka formë kubike dhe mbulohet me një kupolë tetë këndore. Në pjesën më të vjetër të hamamit ndodhen tre kube të tjera të ulëta, të cilat mbulojnë ambientet e ndërmjetme, dy dhomat e larjes dhe depozitën e ujit. Pullazi është në formë kupole dhe ambientet e banjës ishin të shtruara me gurë mermeri të bardhë. Në sallën e madhe kanë qenë katër shtretër për pushim pas daljes nga banja. Nga vitet ’60, objekti ka dalë jashtë funksionit.^[xxv]

Populli thotë se para se të ishte hamam, aty ekzistonte një kishë katolike shqiptare, një mendim i përforcuar edhe nga banorët afër hamamit. Kadër Çerkezi ka thënë se para se të ndërtohej hamami, aty ishte një kishë, një mendim që e ndajnë edhe disa studiues. Kjo nuk duhet të na çuditë kur kemi parasysh praninë e hershme të krishterimit në trojet iliro-arbërore dhe kontaktet kulturo-tregtare me vendet si Raguza (Dubrovniku).^[xxvi]

Në vitet 2013/14, falë financimit nga Ambasada e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, u kryen punime restaurimi dhe konservimi për të ruajtur këtë monument të vlefshëm.^[xxvii]

Në afërsi direkte me Kompleksin e Gazi Ali Beut ndodhet edhe Shtëpia e Mahmut Gjinollit e cila gjendet në pjesën perëndimore të qytetit të Vushtrrisë afër lumit Tërstenë. Sipas të dhënave historike dhe banorëve lokal shtëpia në fjalë besohet të jetë ndërtuar kah fundi i shekullit XIX, si shtëpi banimi. Në kohën e vonë të Perandorisë Osmane në këtë shtëpi janë vendosur organet e pushtetit komunal (Beledije). Shtëpia pas Luftës së Dytë Botërore, ka shërbyer si ndërtesë e administratës komunale, më vonë, rreth viteve 1960 – 1970 ka shërbyer si ambulancë, e pas vërshimeve të ujit në vitin 1978 shtëpia është shfrytëzuar për strehim nga familjet që kanë pasur dëmtime nga vërshimi. Shtëpia me etazhe S+P+1 është ndërtuar me gurë natyral dhe pjesërisht me tulla të plota, ndërsa konstruksioni i kulmit është i përbërë nga elementet e drurit të bungut. Brezat në mure janë të punuara nga tulla dhe shërbejnë si përforcues të mureve të ndërtuara nga gurët natyral. Në pullazin e shtëpisë gjendet kupola, në të cilën dallohet këndi ku ka qenë e vendosur ora e cila tregonte kohën. Përveç vlerave historike shtëpia dallohet edhe për arkitekturën properëndimore në dekoret e fasadës ballore. Shtëpia në eksterierë nuk ka pësuar ndryshime, ndërsa në enterier janë bërë disa ndarje mobile, sipas nevojave të familjeve që kanë jetuar aty. Pozita e kësaj ndërtese është e kthyer kah lindja që nuk është karakteristikë e ndërtesave tjera feudale (të të pasurve). Ky ndërtim është bërë me qëllim të dominimit të pamjes mbi qytetin, për një vëzhgim më të mirë mbi lëvizjet në qytet. Shtëpia kryesisht është e ndërtuar në stilin barok, por ka edhe elemente të tipit të shtëpive orientale. Në pjesën më të lartë të këtij pallati gjendet ora në formë harku, e cila ka funksionuar në favor të popullatës të cilët janë orientuar në kohë për qëllime praktike.^[xxviii]

Medreseja e Gazi Ali Beut

Në periudhën e hershme të depërtimit osman në Ballkan, administrata e sapo vendosur osmane, pranë xhamive hapën edhe shkolla dhe institucione tjera edukative dhe arsimore ku nxënësit mësonin jo vetëm besimin dhe edukimin moral, por edhe gjuhët persiane, arabe e turke, letërsinë dhe natyrisht e para së gjithash shkrim-leximin. Fillimisht u hapën mejtepet (shkolla fillestare islame) dhe medresetë (shkolla të mesme dhe të larta islame).^[xxix] Më vonë, u krijuan edhe institucione të tjera me karakter edukativ, arsimor e kulturor, si iptidaje, ruzhdije, idadije, sibjan mektebe, mualimhane, imarete, kitabhane etj.

Medreseja më e vjetër e ngritur në trojet shqiptare konsiderohet se është Medreseja Medah, e ndërtuar nga udhëheqësi i Shkupit, Jigit Pasha, rreth vitit 1398.^[xxx] Kjo medrese ka nxjerrë shumë personalitete të shquara, midis të cilëve më i njohuri është filozofi Lutfullah Efendiu. Sot pranë medresesë gjendet edhe tyrbja dhe varri i Jigit Pashës. Medreseja e dytë është Medreseja e Is’hak Beut, po ashtu në Shkup, e hapur para vitit 1411.^[xxxi] Këto institucione edukative dhe arsimore u bënë qendra të rëndësishme për zhvillimin e arsimit dhe kulturës islame në rajon.

Medreseja më e vjetër në Kosovë konsiderohet se është themeluar në Vushtrri mes viteve 1444 – 1455,^[xxxii] ose më së largu deri kah fundi i shekullit XV. Themeluesi i saj ka qenë Gazi Aliu Beu, sanxhakbej i kohës.^[xxxiii] Pas kësaj, u themeluan edhe medrese të tjera, si Medreseja e Mehmet beut në Pejë (1516) dhe Medreseja e Gazi Mehmet pashës në Prizren (1537). Me kalimin e kohës, u hapën medrese edhe në qytete të tjera. Kështu p.sh. në shekullin XVIII numri i tyre u shtua aq shumë sa kishte edhe qytete me më shumë se një medrese. Edhe në Vushtrri në gjysmën e dytë të shekulli XIX dhe në fillim të shekullit XX do të funksionojnë dy medrese.^[xxxiv]

Medreseja e Gazi Ali Beut në Vushtrri,^[xxxv] së bashku me hamamin e qytetit dhe një xhami, janë ndërtuar nën përkujdesjen financiare të Gazi Ali Mihalollit.^[xxxvi] Edhe pse të dhënat direkte për vitet e para të themelimit dhe funksionimit të saj janë të pakta, në defterin e regjistrimit të popullsisë nga viti 1569/70 krahas myezinëve, imamëve, kadilerëve, hatibëve, mytevelinjëve, shehlerëve, dervishëve, mualimëve, talebeve, etj. përmendën edhe dy studentë të medresesë (Memi i biri i Ibrahimit dhe Sylejmani i biri i Ibrahimit).^[xxxvii] Ekzistimin e kësaj medreseje në Vushtrri e përmend edhe  Evlija Çelebiu në udhëpërshkrimet e tij të vitit 1662.^[xxxviii] Ekzistenca e saj dëshmohet edhe në dokumente të tjera të viteve 1822, 1874, 1889, 1893, 1896, 1900, 1910, 1935, 1943, etj.^[xxxix]

Në Arkivin e Kosovës ruhet edhe një diplomë e vitit 1885, e cila dëshmon për punën e kësaj medreseje dhe mësimdhënësit e saj. Diploma është e Haxhi Mustafës, të cilën e kishte lëshuar myderrizi Haxhi Ahmet efendiu nga Vushtrria. Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX në këtë medrese dhanë mësim edhe dijetarë të tjerë si: Abdylkadër Efendiu, Hasan Myderrizi, Nasi Ahmeti,^[xl] Tahir Popova, Selim Sami Drejta, Sabit Murat Zajmi, Emin Ismajl Hoti, etj.^[xli] Nga një dëftesë e lëshuar më datën 25 shkurt 1935 vërehet se në këtë institucion arsimor mësoheshin këto lëndë mësimore: 1. Kur’ani, 2. Alfabeti arab, 3. Gjuha arabe, 4. Gjuha osmane, 5. Historia osmane, 6. Itikadet, 7. Ibnadat.^[xlii] Gjuha shqipe nuk mësohej si lëndë e veçantë mësimore prandaj edhe nuk figuron fare në plan programin e saj por ajo ishte gjuhë e komunikimit mes personelit arsimor dhe nxënësve të saj. Krahas kësaj gjuha shqipe mësohej edhe fshehurazi nga nxënësit dhe mësimdhënësit e këtij institucioni arsimor fetar. Medreseja kishte mësonjëtoren dhe gjashtë dhoma mësimi të ndërtuara enkas për këtë qëllim. Pas vitit 1945 medreseja ka funksionuar me pengesa si dhe është përballur me vështirësi të ndryshme, ndërsa në vitin 1950,  u mbyll përfundimisht.^[xliii]

Nga gjithë kompleksi i dikurshëm i Gazi Ali Beut i njohur edhe si Mëhalla e Gazi Ali Beut, deri më sot kanë mbijetuar: Hamami dhe Xhamia e Gazi Ali Beut, Nishani i Mustafë Beut (i dëmtuar gjatë luftës së fundit në Kosovë), objekti i Vakëfit të Vushtrrisë ku ndodhen strukturat komunale të KBI-së si dhe në afërsi të tij Shtëpia e Mahmut Gjinollit e shndërruar në muze.

Burimet:

1 Nikollë Loka, The Development Of Education In Kosovo By The End Of Serbian Dominion And In The Beginnings Of Ottoman Rule. European Journal of Educational Sciences, EJES June 2016 edition Vol.3, No.2 ISSN 1857- 6036

[ii] Noel Malkolm (2001). Kosova, një histori e shkurtër, “Koha” Prishtinë – Tiranë, Shtëpia e Librit dhe Komunikimit Tiranë, fq. 86

[iii] Jireĉek, K. (1914). Staat und Gesellschaft im mittelalterlichen Serbien: Studien zur Kulturgeschichte des 13.- 20. Jahrhunderts, Dritter Teil: Due periode per Nemanjiden 1171 – 1371 Schluss, Wien, 8 – 10

[iv] Noel Malkolm (2001). Kosova, një histori e shkurtër, “Koha” Prishtinë – Tiranë, Shtëpia e Librit dhe Komunikimit Tiranë, fq. 94

[v] Mehmet Kraja (red.) Fjalori Enciklopedik i Kosovës 1. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2018, fq. 176 dhe 182

[vi] Kiss Lajos. A Rigómezei hadjárat // Hadtörténelmi Közlemények. 1895. Т. 8,  1. fq. 32 (… Építtetek mecsetet, templomot,Közvetlenül egymás mellé szépen, Ki fejet hajt, menjen a mecsetbe, A templomba, ki keresztet vetne …. Вы построили мечеть, церковь/ Прямо рядом друг с другом, /Кто хочет, пойдёт в мечеть,/ Кто хочет — в храм напротив.)

[vii] Başar, Fahamettin (2005). “Mihaloğulları” (PDF). TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 30 (Misra – Muhammedi̇yye) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. pp. 24–25. ISBN 9789753894029.

[viii] Kabasakal, H. (1986). Varna (1444), İkinci Kosova (1448) Meydan Muharebeleri ve II. Murad. Ankara: Genelkurmay Basımevi.

[ix] Yaşar Gökçek: Kösemihaloğulları (İ.Ü. Ed. Fak. Mezuniyet Tezi 1950)

[x] Dragana Amedoski (2023). “Tracing the Forgotten Dervish Lodge (Zaviye) of Mihaloğlu Alaaddin Ali Bey in Kruševac”, Vakıflar Dergisi(60), 9-21.

[xi] Robert Elsie (2004), Historical Dictionary of Kosova, Historical Dictionaries of Europe  (bot. 1), Scarecrow Press, fq. 176

[xii] Hasan Kaleshi:Roli i shqiptarëve në letërsinë orientale, Seminari i kulturës shqiptare për të huaj, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Filozofik, Prishtinë, 1976, fq. 161.

[xiii] Redžep Škrijelj (2005). Alamanah 31–32 (PDF). Podgorica. fq. 156. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 6 tetor 2011. Marrë më 22 qershor 2011

[xiv] Tanya Popovic, (1988). Prince Marko: The Hero of South Slavic Epics (në anglisht). Syracuse University Press. faqe 163. ISBN 978-0-8156-2444-8.

[xv] Jusuf Osmani (2005) Vendbanimet e Kosovës – Vushtrria, fq. 236 dhe 238

[xvi] Mehmet Kraja (red.) Fjalori Enciklopedik i Kosovës 2. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2018, fq. 1802

[xvii] Skënder Rizaj (1985) Histori e përgjithshme – Koha e Re, Prishtinë, fq. 11, 15, 19, 21

[xviii] Parim Kosova (2016). “Xhamia e fshatit Mlikë (Gorë) e vjetër që nga viti 1289”. Koha islame. 12 maj 2016

[xix] Hajrullah Koliqi, Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Shtëpia Botuese: Libri Shkollor, Prishtinë, 2002, fq.72

[xx] Göktaş, Aynur, & Eda Ezgi Bingün. “Gazi Ali Bey Camisi.” Restorasyon Yıllığı Dergisi, 13 (2016): 134-149.

[xxi] Ismail Arslan (2012) Yüzyil ortalarinda balkanlarda alkanlarda bir osmanli kasabasinin sosyo-ekonomik yapisi: Viçitrin. Türk Dünyası Incelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/2 (Kış 2012), s.409-424

[xxii] Sabri Bajgora & Shemsi Rahimi (2000) Barbaria serbe ndaj monumenteve Islame në Kosovë (Shkurt ’98-Qershor ’99). Dituria islame, fq. 45

[xxiii] Iljaz Rexha (2004) Monumentet sakrale dhe profane të periudhës osmane të shekullit XV – XVI në Kosovë. Monumentet e Kosovës, Prishtinë, fq. 77 – 79

[xxiv] Jeton Sallahu, Burim Rexhepi, Bedri Xhema, Zahir Kastrati (2017) Çështje nga historia e Vushtrrisë me rrethinë. Faik Konica, Prishtinë, faqe 81 – 83

[xxv] Databaza e Trashëgimisë Kulturore të Kosovës, Hamami I Gazi Ali Beut në Vushtrri, dtk.rks-gov.net. 18 korrik 2024

[xxvi] Jeton Sallahu, Burim Rexhepi, Bedri Xhema, Zahir Kastrati (2017) Çështje nga historia e Vushtrrisë me rrethinë. Faik Konica, Prishtinë, faqe 81 – 83

[xxvii] Databaza e Trashëgimisë Kulturore të Kosovës, Hamami I Gazi Ali Beut në Vushtrri, dtk.rks-gov.net. 18 korrik 2024

[xxviii] Databaza e Trashëgimisë Kulturore të Kosovës, Shtëpia e Mahmut Gjinollit në Vushtrri, dtk.rks-gov.net. 18 korrik 2024

[xxix] Hajrullah Koliqi, Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Shtëpia Botuese: Libri Shkollor, Prishtinë, 2002, fq.72

[xxx] Nexhat Ibrahimi (2017) Fjalori Enciklopedik Islam. Logos – A, Shkup, fq. 534 – 535

[xxxi] Qerim Lita (2017) Medreseja Medah dhe një hoxhë si Ataullah ef. Kurtishi. KOHA. Marrë më 27 korrik 2024

[xxxii] Drin Aliu (2024) Zanafilla e medreseve në trojet shqiptare. .dituriaislame.com, 27 korrik 2024

[xxxiii] Naim Tërnava (2017) Medreseja e Prishtinës – urë lidhëse ndërmjet medreseve tradicionale dhe medresesë së reformuar. Përmbledhje kumtesash nga Konferenca shkencore: Medreseja “Alaudin” e Prishtinës

65 – vjet në shërbim të arsimit fetar dhe kombëtar” (Prishtinë, 17-19 maj 2017), faqe 12

[xxxiv] Ferit B. Dibrani (2010) Arsimi shqip në Vushtrri përballë pushtuesit serbë. fq. 15

[xxxv] Nehat Krasniqi (2017) Medresetë në Kosovë nga fillimi deri në rrënimin e pashallëqeve shqiptare.  Përmbledhje kumtesash nga Konferenca shkencore: Medreseja “Alaudin” e Prishtinës 65 – vjet në shërbim të arsimit fetar dhe kombëtar” (Prishtinë, 17-19 maj 2017), faqe 34

[xxxvi] Teuta Shala – Peli (2017) Hapja e medreseve në kosovë gjatë periudhës osmane. Përmbledhje kumtesash nga Konferenca shkencore: Medreseja “Alaudin” e Prishtinës 65 – vjet në shërbim të arsimit fetar dhe kombëtar” (Prishtinë, 17-19 maj 2017), faqe 40

[xxxvii] Grup autorësh (2003) Vushtrria – Viciana me rrethinë, Kuvendi i Komunës së Vushtrisë, fq. 96 – 97

[xxxviii] Jusuf Osmani (2005) Vendbanimet e Kosovës – Vushtrria, fq. 234

[xxxix] Grup autorësh (2003) Vushtrria – Viciana me rrethinë, Kuvendi i Komunës së Vushtrisë, fq. 312 – 314 & Jusuf Osmani (2005) Vendbanimet e Kosovës – Vushtrria, fq. 238 – 239

[xl] Ferit B. Dibrani (2010) Arsimi shqip në Vushtrri përballë pushtuesit serbë. fq. 15

[xli] Mehmet Kraja (red.) Fjalori Enciklopedik i Kosovës 2. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2018, fq. 1079

[xlii] Grup autorësh (2003) Vushtrria – Viciana me rrethinë, Kuvendi i Komunës së Vushtrisë, fq. 314

[xliii] Mehmet Kraja (red.) Fjalori Enciklopedik i Kosovës 2. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2018, fq. 1079