Nga Anton Gojçaj
Kolec Traboini, Ajo që jetojmë përditë, poezi, botoi: Pantheon, Tiranë – Washington DC 2021)
Sasia dhe cilësia e krijimtarisë letrare të Kolec Traboinit, në përputhje me mbiemrin që ka, e që është emri i fshatit të të parëve të tij, ta sjellin në mendje një burim uji në atë fshat, i cili në të folmen e vendit quhet Kroni i Traboinit. Ashtu siç del uji i pijshëm nga burimi, nga kroi lirik i Traboinit burojnë vargje të kthjellëta, pandërprerë… Deri në vitin 1990 ai kishte botuar vetëm një libër me tregime, kurse pas atij viti ka botuar mbi 40 libra me poezi, prozë letrare, publicistikë etj. Përveç kësaj, përkthen nga anglishtja dhe ka botuar edhe disa përmbledhje me poezi të zgjedhur amerikane.
Lirika e Traboinit përshkruan dhe zbulon, rrëfen dhe rrëfehet, sqaron dhe këshillon… Dominon stili kolokvial, ka intonacion të rregullt, është poezi komunikuese dhe inkluzive – paraqet artistikisht sekuenca nga përditshmëria. Është poezi reflektuese, me mendime të thella dhe të bukura, që japin porosi të mira e të bukura.
Përmbledhja “Ajo që jetojmë përditë” është e organizuar në katër cikle: Dashuria është art, Saga e kujtimeve, Pikëllimet e shiut, Pellazg pa atdhe.
Dashuria në lirikën e Traboinit manifestohet në shumë trajta dhe kuptime. Fillimisht, si një vajzë e brishtë, e kthjellët dhe e përkorë, pastaj si një buzëqeshje e mbështjellë me fshehtësi (“Po e qeshura s’deshifrohej, / ish si mors nga galaktika” – Për një yll që xixëllon), por edhe si diçka transparente dhe pa fshehtësi (“S’ka sekrete / dashuria, / ka veç dritë e mirësi” – Dashuria vjen tek ti), nganjëherë e ndien si një prani ekzaltuese dhe euforike që antropomorfizon gjithësinë (“Kur jam me ty; / qielli qesh e lulet / këndojnë.” – Kur jam me ty), e nganjëherë si një substancë dehëse që shlyen moshën e shpërfill kuptimin e vetëpërmbajtjes për qëllime të shenjta, duke shkaktuar tundim dhe joshje (“Por, o Zot, kur shoh / çapkënet e Tiranës, / hidhet e përdridhet / gjaku im në dej” – Murgesha).
Kur i këndon dashurisë, por edhe në poezitë me motive të tjera, zëri lirik përdor dy mënyra: 1. komunikimin intim, të drejtëpërdrejtë, me të dashurën (p.sh. poezitë: “Ty ditëlindja të ka humbur”, “Ti je një lule”, “Kur jam me ty” etj. etj.) dhe 2. komunikimin me anë të të cilit ia shpreh lexuesit mendimet, ndjenjat dhe dëshirat e folësit lirik alias poetit, që shprehin porosi të ndryshme nga përvoja e jetës empirike (p.sh. poezitë: “Dashuria është art!”, “Dashuritë e vogla”, “Për një yll që xixëllon” etj. etj.).
Një imazh i jashtëzakonshëm, që gjeneron xixa reflektimi të thellë filozofik-transhedental gjendet në një strofë të vjershës “Lotët e Madalenës”:
Madalena / qëndronte në kopshtin / Gethsemane, / ku Krishti u nda me dishepujt, / nga buka dhe vera, / nga puthja e Judës / që e eklipsoi puthjen e saj, / të cilën donte t’ia jepte / fytyrës njerëzore / para se të kthehej / në hyjni. // Tërë bota tretej / Në lotët e saj”
Vargjet e sipërcituara ndërtojnë një paralele krahasuese ndërmjet puthjes së Judës – simbol i tradhëtisë, dhe puthjes së Madalenës, një mëkatare e njohur (të pushtuar nga demonët), e cila megjithatë njohu mëshirën e Hyut. Tërthorazi, sikur aty figurativisht, puthja e Madalenës, mëkatares së penduar, megjithëse eklipsohet nga puthja e Judës, nxënësit që tradhëtoi mësuesin/mikun/Zotin e vet, e fisnikëron dhe e “rehabiliton” jo vetëm një femër të thjeshtë me emër e mbiemër por mbarë shoqërinë njerëzore. (Sipas Ungjillit të Lukës, Maria Madalena, Jezusit, “filloi me lot t’ia lajë, t’ia fshijë me flokë, t’ia puthë e t’ia lyejë me parfum” këmbët (Luka 7: 37-38). Ajo, me gjithë mëkatet e saj të dikurshme, i ndejti besnike Jezusit pranë kryqit, krah për krahë me të ëmën e tij, Marinë e Jozefit, deri në çastin kur Jezusi dha shpirt.
Vetëm mbi krahasimin e puthjes së Judës me puthjen e Madalenës mund të shkruhet një libër i tërë, nga aspekte dhe këndvështrime të ndryshme: teologjike, filozofike, psikologjike, sociale, politike etj., duke pasur parasysh sjelljet dhe veprimet e shoqërisë shqiptare, por edhe asaj njerëzore. Traboini me këtë poezi ka prekur në nervin (pikëdhembjen) e epokës sonë… Kjo poezi fton për të reflektuar në vazhdimësi mbi paradigmat shoqërore dhe modelet kulturore… Pendimit të sinqertë i duhet dhënë më shumë rëndësi sesa stigmatizimit të pafund të mëkatit, çfarëdoqoftë ai – që është në përputhje edhe me porosinë kristiane që e mira e mund të keqen, pavarësisht se autorit mund të mos i ketë shkuar fare ndërmend ky dimension. Por, sipas teorisë së letërsisë, vepra letrare, shpesh, thotë më shumë seç mendon autori i saj.
Poezitë e ciklit “Saga e kujtimeve” përshkohen shpesh nga urtësia e dalë nga përvoja e jetës dhe përçojnë këshilla, porosi, mësime të ndryshme… Thuhet se lirika humb kur merr rolin e mësueses apo të edukatores, dhe kjo vërehet në disa raste në poezitë e këtij cikli, por nuk mund të thuhet se ato poezi janë pa hire… Nganjëherë, kur thuhen me shije, me maturi dhe dije, edhe moralizimet, këshillat, kanë hijeshinë e vet.
Poetikën e vet Traboini e ndërton kryesisht nëpërmjet imazheve (përshkrime pamjesh) poetike, që diku janë statike: p.sh. pika e vesës në diell ; e diku në lëvizje: Një gjeth rrëzohet / mbi ujëra bie ; – nganjëherë edhe në nivelin e strofës: “E gjithnjë më bëhej se / në fushën me grurë / shihja një prift / që hidhte veladonin / e vraponte si i marrë / pas një lulëkuqeje, / që i bëhej si çupkë, / çupkë për t’u pirë / në kupkë.” (Dashuria ime adoleshente me Korçën)
Ka edhe figura stilistike, që merren shpesh nga frazeologjia e bisedave të përditshme, që janë të afërta, spontane, lozonjare dhe të natyrshme: të ha me sy ; Ajo ish një yll i vogël / unë gjahtar që vija gracka; malli i ndezur vonshëm etj.
Nuk mungojnë as metaforat, krahasimet, personifikimet … interesante, si psh. Fëminia – lulja e qershisë ; qiej të përmbysur ; të ngjalave politike ; Këshilla është / patericë e drunjtë ; luleborat që varen / në buzën tënde¸; e unë, me flokët e tua / të harlisura në erë / do të thur vargje ; ka edhe vajza me fytyrë si mollë ; mendimet rënduar në kërkim, / si bletët dehur pas luleve ; shira që qajnë ; dielli buzëqesh / e na bën me sy etj. – që dëshmojnë për mjeshtrinë e penës që i krijoi.
Një numër imazhesh dhe figurash të huazuara (përshkruara) nga bota e përditshme në poezinë e Traboinit fitojnë funksionin e figurës letrare (p.sh. ca zogj të hallakatun në erë ; si një zog krahthyer / i rrëzuar nga qielli ; Dhe një polic që ruan molin ; Pemë të lagura, njerëz / me çadra / aty diku në një cep / një njeri i bërë qull ; Një tufëz resh / diku në qiell, / një shtërg që ik / pa dit’ ku shkon. etj. etj. ) – që janë me të vërtetë si peizazhe prej fjalësh. Domethënë : figurat në këtë poezi ndërtohen kryesisht në formën e përshkrimit të pamjeve ose imazheve nga bota reale, të ngjyrosura emocionalisht, e më rrallë si lidhje befasuese, “të panatyrshme” fjalësh, që nëpërmjet defamiljarizimit do të hapnin dritare të reja kuptimesh.
Leximi i poezisë së Kolec Traboinit, e tillë çfarë është ajo, jep kënaqësi.
Vdekja mbizotëron si motiv në ciklin “Pikëllimet e shiut”. Shprehja ironike dhe pasiguria e çastit kur ajo mund të vijë shkojnë dorë për dorë në vargjet e Traboinit: “Vdekjen e kam / fare afër, – vjen e më troket / në derë / çdo ditë. // – Dil, – më thotë- bëj ç’ke për të bërë / se e nesërmja / nuk dihet / ndoshta vij…” (Lotët nuk kanë kuptim kur bie shi)
Nëse cikli i parë, “Dashuria është art”, karakterizohet nga dinamika, koloriteti dhe gjallëria, cikli i tretë është më i thellë, ngapak i zymtë, por edhe ajo zymtësi artikulohet me gjuhë të qartë. Pamundësia e parafytyrimit të vdekjes shprehet bukur në poezinë “Lotët nuk kanë kuptim kur bie shi” :
“Nuk e di si do të jetë / ajo botë, / por e di / që nuk do të ketë / as yje, / as hënë, / as gjethe që lëvizin në erë, / asgjë nga ato / për të cilat / këndova një jetë; // as vjeshtë, / as pranverë, / e unë do të kthehem / në pluhur. “
Është aq njerëzore frika nga vdekja dhe pranimi i frikës: “Në këtë natë të errët / gjumi nuk më zë, / nga droja se në mëngjes / nuk zgjohem më.” (Hija e vdekjes)
Cikli i fundit “Pellazg pa atdhe” i kushtohet atit të poetit dhe të parëve të tij, por në mënyrë të veçantë fshatit të gjenezës familjare: “ Traboinit është buzëqeshja ime e humbur” (Traboini).
Dyvargëshi i fundit i vjershës “Në Rrmaj” përshkruan vizitën e të birit pranë varrit të të atit: “-Ku ikën? – më thotë im Atë që nga varri / sikur të ishte ai e jo unë, i gjalli…” hamendëson relativizimin e hendekut ndërmjet botës së të vdekurve dhe botës së të gjallëve, gjegjësisht sugjeron një shkëmbim hipotetik vendesh, jo pa domethënie…
Kolec Traboini është një zë origjinal, mirëpo në ndonjë poezi të tij vërehen gjurma intertekstuale, qoftë eksplicite ( përmendet trumcaku i Migjenit në poemën “Pellazg pa atdhe”), qoftë implicite (çiftet antitetike te poezia “Bëj të qaj e nuk qaj dot” t’i kujtojnë çiftet antitetike të poezisë “Syrgjyn- vdekur” të Fan Nolit.
Vështrimin për këtë libër do ta përfundojmë me fjalët se “poezia” mbetet gjithmonë matanë, jashtë interpretimit, e pazëvendësueshme nga interpretimi, që gjithmonë mbetet i pjesërishëm, funksioni i të cilit është për t’i shërbyer asaj gjegjësisht për të ndërmjetësuar ndërmjet veprës poetike dhe lexuesit.
