“Për pjesën më të madhe të letërsisë mesopotamiane ne nuk e dimë se kush e ka shkruar atë, por është një përjashtim.” Shkrimi më i vjetër i njohur në botë, sipas shkencëtarëve, është më shumë se 5000 vjet i vjetër dhe e ka origjinën nga Mesopotamia e lashtë.
Por, pyetja që është më e vështirë për t’u përgjigjur është – kush është shkrimtari i parë i njohur me emër? Shumica do të citonin Homerin ose Herodotin si shkrimtarët e parë, megjithatë kërkimet kanë zbuluar se shkrimi më i hershëm i njohur, daton diku rreth vitit 3400 para Krishtit, në Sumer. Shkencëtarët e quajtën atë kuneiform pikërisht për shkak të formës së shkronjave, të cilat gdhendeshin në argjilë të njomë me ndihmën e veglave me majë.
Benjamin Foster, asiriologu nga Universiteti Yale, shpprehet se shkrimtari i parë konsiderohet të jetë personi që njohim me emër dhe që mund ta lidhim me tekstin: “Për pjesën më të madhe të letërsisë mesopotamike, ne, nuk e dimë se kush e ka shkruar atë, por është një përjashtim.”
Enheduana ishte emri i asaj që ishte e bija e mbretit Sargon të Akadit, i cili jetoi nga viti 2334 deri në vitin 2279 para Krishtit. Rreth vitit 2300 para Krishtit, ai bashkoi Mesopotaminë dhe krijoi perandorinë e parë të njohur të quajtur – Perandoria Akadeze. Menjëherë pas kësaj, ai emëroi vajzën e tij si kryepriftëreshë të perëndisë sumeriane të hënës në qytetin e Urit, si pjesë e përpjekjeve të tij për të konsoliduar perandorinë.
Si kryepriftëreshë dhe përfaqësuese e babait, ajo ishte padyshim një figurë shumë e rëndësishme. Dhe, mbi të gjitha detyrat e saj, ajo shkroi edhe poezi. Bota moderne mësoi për herë të parë për Enheduanën pas zbulimit të një disku alabastri në vitin 1927, gjatë gërmimeve në Ur. Sot disku i alabastër ruhet në Muzeun Penn në Filadelfia dhe në pjesën e përparme tregon Enheduanën, ndërsa në anën e pasme ka emrin e saj dhe një kushtim për perëndeshën Inanna, shkruan National Geography.
“Ajo është shkrimtarja e parë që ne njohim që përfshin detaje autobiografike në narrativën e saj,” tha Foster. “Përveç kësaj, ajo është e para që na tregon se si i krijoi poezitë e saj. Krahasimi i aktit të krijimit letrar me lindjen e fëmijës, përdorimi i parë i njohur i kësaj metafore – e cila do të mbetej në përdorim për mijëvjeçarë në letërsinë botërore.” Enheduana ishte një princeshë, poete, priftëreshë, luftëtare, sundimtare, astronome. Ajo ishte figura më e rëndësishme fetare e kohës së saj. Emri i saj përbëhet nga fjalët “En” (priftëreshë e lartë), “hedu” (dekorim) dhe “ana” (parajsë).
Dihet gjithashtu se ajo e quajti veten mishërimi i perëndeshës Ningal, domethënë gruaja tokësore e perëndisë së hënës Nana. Ndaj, emri i saj është një nga më të vjetrit të përmendur në histori. Përveçse është autore më e vjetër letrare në histori, Enheduana njihet për himne të shumta artistike me vlerë, veçanërisht ato të shkruara për nder të perëndeshës Inana, të cilat janë edhe përshkrimi më i vjetër i shkruar i hyjnisë. Nëpërmjet kremtimit të marrëdhënies së saj personale me Inanna-n, Enheduana dha gjurmën më të vjetër të mbijetuar të vetëdijes së një individi për jetën e saj të brendshme. Detyra e saj më e rëndësishme gjatë jetës së saj ishte të pajtonte perënditë sumeriane dhe akadiane, pasi Sargoni pushtoi qytetin shumë të rëndësishëm të Urit.
Ajo jo vetëm ia doli ta bënte këtë, por vendosi edhe standarde për poezinë dhe formën e lutjes që do të ndikonte thellë në Bibël dhe himnet homerike, e për rrjedhojë në të gjithë rrjedhën e letërsisë botërore. Poeti i parë shqiptar Vargjet e Lekë Matrangës, “Këngë e përshpirtshme”, që janë pjesë e veprës së tij monumentale “E Mbsvame e Chræsteræ” (E Mbsueme e Krështerë), të cilën e përfundoi më 20 mars 1592, në Hora e Arbëreshëve (fshat Arbëresh), mbi Palermo të Sicilisë, konsiderohet vepra e dytë e shqipes së shkruar, pas ‘Mesharit’ të Gjon Buzukut (1555), gjenden 8 vargje origjinale, që konsiderohen të jenë poezia e parë shqipe:
KËNGË E PËRSHPIRTSHME
Gjithëve u thërres, kush do ndëljesë
Të mirë të krështē, bura e grā
Mbë fjalët të Tinëzot të shihi meshë,
Se s’ishtë njerī nesh çë mkatë s’kā
E lum kush e kujton se kā të vdesë
E mentë bashkë mbë tënëzonë i kā S
e Krishti ndë parrajsit i bën pjesë
E bën për bīr të tij e për vëllā
Ja vargjet në gjuhën e sotme shqipe:
Të gjithëve ju thërres, kush do ndjesë,
Të krishterë të mirë, burra e gra,
me fjalë të Tënzot të shihni Meshë,
se s’është njeri prej nesh që mëkate s’ka.
E lum kush kujton se do të vdesë.
E mendtë bashkë në Tënzonë i ka,
se Krishti në parajsë atij i bën pjesë,
e bën për bir të tij e për vëlla”.
Herman Hese
Poeti Vetëm mbi mua, të vetmuarin,
Yjet e pafund të natës shkëlqejnë,
Shatërvani i gurtë pëshpërit këngën e tij magjike,
Vetëm për mua, për mua të vetmuarin
Hijet shumëngjyrëshe të reve endacake
Lëvizin si ëndrra mbi një fshat të hapur.
As shtëpi, as tokë bujqësore,
As pylli dhe as gjuetia nuk më jepet privilegj,
Ajo që është e imja nuk i përket askujt,
Përroi i zhytur pas velit të pyllit,
Deti i frikshëm,
Fërshëllima e zogut e fëmijëve në lojë,
E qara dhe këndimi, i vetmuar në mbrëmje, i një njeriu të dashuruar fshehurazi. Tempujt e perëndive janë gjithashtu të mitë, vetëm të mitë korijet aristokratike të së shkuarës. Dhe jo më pak, ajo që shkëlqen Kupola e parajsës në të ardhmen është shtëpia ime:
Shpesh në fluturimin e plotë të dëshirës shpirti im si stuhitë lart,
Për të parë të ardhmen e njerëzve të bekuar,
Dashuria, tejkalimi i ligjit, dashuria nga njerëzit te njerëzit.
I gjej të gjithë përsëri, të transformuar fisnikërisht:
Fermerë, mbretër, tregtarë, detarë të zënë,
Bari dhe kopshtar, të gjithë
Festoni me mirënjohje festën e botës së ardhshme.
Mungon vetëm poeti,
I vetmi që shikon,
Bartësi i mallit njerëzor, imazhi i zbehtë
E të cilit e ardhmja, përmbushja e botës
Nuk ka nevojë të mëtejshme.
Shumë kurora
Djeg në varrin e tij,
Por askush nuk e kujton atë.
Rudyard Kipling
Në mundesh
Në mundsh ta ruash arsyen, kur bota humbet fillin e fajin ty ta hedh dhe vetes t’i besosh, sa herë tek ti dyshojnë e s’të përfillin por edhe dyshimet drejt t’i gjykosh…
Në mundesh të rrish në pritje, nga pritja pa u lodhur, e, kur t’urrejnë, urrejtje mos t’ushqesh, madje, ndaj shpifjeve të rrish pa folur, me thjeshtësi, me to pa rënë ndesh…
Në mundsh t’mendosh, por jo gjer në shkatrrim, të ëndërrosh, por jo si rob ëndërrimesh, dhe t’i trajtosh njëlloj e pa dallim ngadhnjim e shpartallim burim mashtrimesh…
Në durofsh dot thëniet e tua të drejta në kurthe për trutharët, kopuket që t’i kthejnë, t’i shohësh të thyera gjërat më të shtrenjta e prapë t’i ndërtosh me vegla që nuk vlejnë…
Në mundesh fitoret që ke korrur t’i flijosh si në kumar, në një të vetme lojë, të rrezikosh, të humbasësh e prapë t’ia fillosh, dhe humbjen kurrë të mos e zesh në gojë…
Në i detyrofsh dot muskul, nerv e puls e zemër të të shërbejnë edhe kur gjithçka duket e kotë, e të qëndrosh kur s’ke asgjë më veç vullnetit, që vetëm fjalën “Qëndro!” gjithmonë të thonë…
Në mundsh të flasësh me maskarenj, por nderin tënd ta ruash e t’ecësh përkrah mbretit pa krenari që të verbon…
Nëse armiku apo miku s’të bëjnë dot të vuash, dhe gjithkend e çmon, por veç sa meriton… Në mundsh t’i mbushësh ti minutat aq të rënda me vepra që peshojnë dije dhe mos kij asnjë dyshim, se jotja do të jetë Bota, me ç’ka brenda, dhe NJERI do të jesh, o biri im!
Jorge Luis Borges
“Të drejtët
Një njeri që e mirëmban kopshtin e tij, siç dëshironte Volteri.
Ai që është mirënjohës që në tokë ka muzikë.
Ai që gjen me kënaqësi një etimologji.
Dy punonjës që luajnë shah të heshtur në një kafene në Jug.
Poçari që paramendon një ngjyrë dhe një formë.
Një tipograf që e kompozon mirë këtë faqe, të cilit mbase nuk i pëlqen.
Një grua dhe një burrë që lexojnë tripodet e fundit të një kënge. Ai që përkëdhel një kafshë që fle.
Ai që justifikon ose dëshiron të justifikojë një të keqe që i është bërë.
Ai që është mirënjohës se banor i tokës është dhe Stevensoni.
Ai që preferon që të tjerët të kenë të drejtë.
Këta njerëz, të cilët nuk merren parasysh, po shpëtojnë botën.
Edgar Allen Poe
Anabel Li
Shumë vite kanë kaluar,
Në një mbretëri të bukur plot magji.
Afër detit jetonte një vajzë e dashuruar
Me emrin e shtrenjtë, Anabel Li.
Jetonte ajo vetëm duke menduar,
Të më deshte dhe t’i shfaqja dashuri.
Ishte e freskët, e brishtë, e dashur,
Në këtë mbretëri plot magji.
Afër detit dhe unë isha i ri
Dashuria jonë, kalonte çdo dashuri.
Sa e desha vajzën time Anabel Li!
Engjëjt që rrinin në qiellin e kaltër,
Na shihnin të vrenjtur me zili.
Kaluan vite, ata që na kishin zili,
Në këtë mbretëri plot magji.
Afër detit dërguan një të zezë stuhi,
Që e ngriu, vajzën time, Anabel li.
U sulën engjëjt dhe zbritën në tokë,
E morën atë nga kjo jetë.
E varrosën, më mbytën në lotë, Në këtë vend afër në det.
Engjëjt që nuk janë krejt të lumtur,
Na shihnin me smirë ne të dy Oh!
Kjo ishte arsyeja (çdokush e di)
Që në këtë mbretëri plot magji
Afër detit, tufani erdhi për ta shkulur
Për ta vrarë, vajzën e bukur, Anabel Li.
Dashuria jonë, qe më e fortë se çdo dashuri,
Që kanë ata që janë mbi ne
Që janë mtë ditur se ç’jemi ne.
Prandaj dhe engjëlli që në qiell rri,
Dhe djalli që vështron me zili,
Shpirtin tim nuk e shkulin dot krejt
Nga e bukura ime, Anabel Li.
Hëna kur del, më mbush me ëndrra
Për engjëllin e bukur Anabel Li
Kur yjet janë në qiell më rreh zemra,
Ata flasin, për vajzën time, Anabel li.
Kur valët përplasen me furi, unë rri aty,
Mendoj për atë bukuri
Që e desha me aq dashuri.
Për nusen time, të varrosur te bregu në det,
Në varrin që dallgët e rrahin përjetë.
Hajnrih Hajne
Helena
Më je betuar, deri në varr,
Me magjinë tënde më ke folur
Se do më duash tërë zjarr,
Po prapë mbetem i pangopur.
Gojën, te fytyra ime e ver,
Fryma jonë s’ka të sosur
Shpirtin tënd, do ta pi krejt
Të vdekshmit janë të pangopur.
Naim Frashëri
Shpreh
Kam shumë shpresë
Te Perëndija,
Që të mos jesë
Kshu Shqipërija,
Po të ndritohet
Të lulëzohet.
Pa vjen një ditë
Që të na sjellë
Të madhe dritë
P’ ajo të pjellë:
Qytetërinë,
Fatbardhësinë.
Vëllazërija
Edhe bashkimi
E njerëzija
Është shpëtimi,
Lum kush t’arrinjë!
Pa do të vinjë.
Që Shqipërija
Do të ndritohet,
Dhe ligësija
Do të mërgohet.
Jak’ e vërtetë!
Pse rri e qetë?
Për Shqipërinë Ditët e mira Paskëtaj vinë
Shkoj errësira,
Lum kush të rronjë,
T’a shohë zonjë!
Se Shqipëtar!
E gjuh’ e tija Venë së mbari Dhe Shqipërija,
Lum kush t’a shohë
Për pakë kohë.
Pa dituritë
Dhe mbrothësija
E mirësitë
Dhe njerëzija,
Do të burojnë
Nukë mënojnë.
Lasgush Poradeci
Vdekja e Nositit
Me zjarr ju flas… me zjarr
Në gjirin tim kam hapur varr…
Që t’i jap shpresë- edhe t’ja marr…
Un’ ik liqerit zemërak
Fatlum dh’ i pastër si zëmbak,
Po zemra ime kullon gjak:
Se vijnë- urtuar zogjtë-e mi,
Dh’u jap ushqim me dashuri
– Një dashuri për llaftari: Pa nis ah!
Gjirin ta godas…
Dh’e hap ah! gjirin për një ças…
Dh’i nginj ah! zogjtë- e vdes me gas!…
Ahere – helmohet e buçet
Pas mallit tim liqer-i shkret,
E rrit tallazin posi det.
Ay e tund, ay e shkund,
Ay e hap sa me të mund,
Gjer mun në gjit, gjer mu në fund.
E shpirtin dyke ma përcjellë
Më thotë ah! shih sesa ‘sht’i fellë…
Ky gjir’i em që të pat pjellë…
Me zjarr ju flas…
Me zjarr…
Dritëro Agolli
Pelegrini i vonuar
Unë jam prej kohësh pelegrin,
Udhëtar në vendin e shpresës së thyer,
Jam ndarë pa dashur nga karvani im
Mes shtigjeve nga vapa e shirat gërryer.
Kërkoj karvanin tim në rërë e në shpat,
Karvanin që e ka ndërruar drejtimin me kohë,
Ndaj në udhë jam krejt i humbur,
jam fillikat me shami të grisur lidhur në kokë.
Për ujë buza ime u dogj, u bë zhur
Dhe sytë më shpojnë nga shterrja e lotit;
Më duhet të arrij karvanin e tretur qëkur
Çapitur mes vapës, mes shiut e të ftohtit.
Unë jam prej kohësh pelegrin,
Shtegtar i karvanit të humbur
Dhe bart në kurriz një premtim
Të dhënë në hirin e gjyshërve të mundur
Sejfulla Malëshova
(Lame Kodra)
UNË E DUA SHQIPËRINË
S’kam çiflik e s’kam pallate,
S’kam dyqan me katër kate,
Po e dua Shqipërinë
Për një stan në Trebeshinë,
Për një shkarp e për një gur,
Për një gardh e për një mur,
Për kasollen mbi Selishtë,
Për dy ara në Zallishtë,
Për një lopë e për një gomar,
Për një Balo, një manar.
Unë e dua Shqipërinë
Si bari dhe si fshatar.
Unë e dua Shqipërinë,
Për tërfilin mbi lëndinë,
Për një vajzë gjeraqinë,
Dhe për ujët që buron
Nga një shkëm e gurgullon
Nëpër lista gjetheshumë,
Edhe zbret përposh në lumë.
Unë e dua Shqipërinë
Për një lule trëndelinë,
Për një zok që fluturon,
Për bilbilin që këndon
Në ato ferra në ato hije
Këngë malli e dashurie,
Këngë shpirti të helmuarë.
Unë e dua Shqipërinë
Si poet i dhemshuruarë.
Unë e dua Shqipërinë
Që nga Korça e Vraninë,
Ku del bujku që me natë
Me parmendë dhe me shatë,
Mbjell e korr me djell, me hënë
Dhe s’ka bukë për të ngrënë,
Ku nallbani dhe samarxhiu
Mjeshtri, kallfa e kallajxhiu,
Krrusen ditë e krrusen natë, që të hanë bukë thatë,
Ku hamalli nëpër skela
Ngarkon hekur dhe varela, Këmbë zbathur,
***
çjerrë
Punon vetëm për të tjerë.
Unë e dua Shqipërinë
Që nga Shkupi në Janinë,
Ku një popull derëzi Heq e vuan robëri
Po ka shpirtin luftëtar.
Unë e dua Shqipërinë Si shqiptar e bir shqiptar.
Përgatitur nga Ylldije Xhemajli
