Adem Breznica, historian
Tariku më i përhapur ndër shqiptarët myslimanë është Tariku Mustekim, i cili në gjuhën shqipe vjen me kuptimin “Rruga e Drejtë”. Si e tillë, kjo rrugë (tarik) nuk është sekt, nuk është as rend-urdhër fetar, sepse nuk ka themelues dhe as “baba”, prandaj dhe nuk është në mesin e 12 tarikateve të tjera, por ka kuptimin përgjithësues të ndjekësve të besimit islam, respektivisht komunitetit të besimtarëve myslimanë.
Është i vetmi tarik që nuk ka të TEKura, dhe faltore të shenjtë ka vetëm xhaminë e jo teqenë*.
Është interesante dhe shumë e çuditshme se si tek shqiptarët myslimanë termi ekskluziv i persianëve kryesisht shiitë, “mullah”, përdoret për drejtuesit fetarë sunnitë; ndërkaq termi ekskluziv i arabëve kryesisht sunnitë, “shejh”, përdoret për drejtuesit fetarë shiitë.
Cili është shpjegimi i kësaj “ngatërrese”?!
Ç’është e vërteta tek ne shqiptarët nuk ka terme tradicionale “sunnij” dhe “shiij”, por thjesht “muslimanë”, ashtu sikurse dhe tek e kaluara jonë kristiane që nuk kishte ndarje në “katolik” e “ortodoks”, por përmblidheshin me termin e njëjtë “krishtenë”.
Emërtimet “sunitë” e “shiitë” janë shfaqur në masë pas viteve ’90 të shek. të kaluar. Pra, etërit, gjyshërit e stërgjyshërit tanë nuk dinin në ishin myslimanë sunitë, shija apo sufij. Thjesht, shumica prej tyre e dinin veten vetëm për myslimanë…
Referimi për përkatësinë religjioze ka qenë përgjithësisht “myslimanë”, ndërkaq sektet, rendet brenda këtij komuniteti kanë pasur prirje ta veçojnë vetën si pjesë e njërit prej 12 tarikateve (Bajrami, Bedevi, Bektashi, Desuki, Helveti, Jesevi, Kadiri, Mevlani, Nakshibendi, Rufai, Saadi, Shazeli). Por edhe pjesa tjetër si shumicë, e pa identifikuar me tarikatet konkrete, u janë referuar atyre me termin “tarikate”.
Pra, rendet-urdhrat, e emërtuara kryesisht sipas emrit të themeluesit, janë të përmbledhura në 12 tarikate, që janë ndërmjet sunnizmit dhe shiizmit, me afërsi më të madhe nga kjo e dyta, ndërkaq pjesa tjetër identifikohen thjesht si myslimanë.
Pjesa tjetër dërrmuese ideologjikisht dhe juridikisht qëndrojnë ndërmjet sunizmit e sufizmit, me afërsi dominante nga e para.
Por edhe këta kanë një nënndarje dyshe më të vogël: Në grupin e parë bëjnë pjesë “Tariku Mustekim” dhe në grupin e dytë bëjnë pjesë “Tariku i Dervishëve”. Grupi i dytë ka më shumë elemente sufiste se sa i pari, por që të dy qëndrojnë brenda ombrellës sunite. Tariku Mustekin (Mustekim) janë pjesa dominuese e shqiptarëve myslimanë porse termi “tarik” tek këta, është lëçitur në masë të madhe (në një masë të konsiderueshme edhe tek Tariku i Dervishëve). Kjo për faktin se nuk kanë dashur të përngjasojnë me termin “tarikat” që kanë rite (të tekura) shumë jashtë kornizave të Islamit fillestar (të tekura, dalalete, te sunitët mund të konsiderohen “qelimet”, “mevludet”, “rrëzimi i hatreve për të vdekurit”, “ilahitë mortore”, “tyrbet”, etj.).
Përndryshe, ashtu siç e thamë më lartë, termi “tariku mustekim” ka kuptimin “rruga e drejtë” dhe nuk i referohet asnjë themeluesi, “babe” si prijës rendi apo sekti, sepse këta e ndiejnë vetën pjesë e masës tradicionale myslimane, e jo pjesë e separatizmave. Prandaj, “Tariku Mustekim” (duke përfshirë këtu dhe atë të dervishëve) nuk bëjnë pjesë në grupin e tarikateve.
Dhe sot, shumica absolute e atyre që dikur kanë qenë në tarik (jo në tarikat e as tarikate) e quajnë vetën thjesht muslimanë.
Se pjesa më e madhe e myslimanëve shqiptarë dikur e ndjenin veten thjesht pjesë të tarikut (mustekim), për ta braktisur më vonë edhe këtë term specifik, është e kapshme ashtu siç është rasti krahasimtar me të drejtën zakonore. Shumica e shqiptarëve të Kosovës (sidomos Rrafshi i Kosovës dhe përtej) ligjit tradicional i referohen thjesht me termin “kanun”, pa e identifikuar apo specifikuar me atë të Lekës, Skënderbeut apo të Maleve…
Imami (prijësi) tek myslimanët shqiptarë thirret kryesisht me emrin “hoxhë”, por dukshëm edhe “mulla”, kurse ai “dervish” është zhdukur thuajse fare, krahas shkrirjes së sufizmit mistik. Ndërkaq, autoriteti më i lartë fetar tek myslimanët shqiptarë është Myftiu, i cili së fundmi, pas separatizmit, nuk njihet nga 12 tarikatet.
Pra, siç shihet termi “mulla(h)”, që rrjedh nga persishtja (e persianëve kryesisht shiitë), përdoret si titull tek imamët sunitë, ndërkaq termi “she(j)h”, që rrjedh nga arabishtja (e arabëve kryesisht sunnitë), përdoret tek imamët e tarikateve.
Duket pak e çuditshme, por ky është një realitet që flet shumë për historikun e përhapjes së Islamit ndër ne. Pra, është e vërtetë se fillet e Islamit ndër ne janë përmes tarikateve, por jo të gjitha janë pjesë e 12 tarikateve…
Është interesante se tek disa baballarë, shehlerë të 12 tarikateve hasim edhe emra sunij, si: Ymer, Imer (nga Omer, Umer), Osman (nga Othman, Uthman) e Beqir (nga Bekir, Ebu Bekr) e që janë ekskluziv sunitë dhe mjaftë të urrejtur tek shijat persianë. Kjo tregon se disa prej këtyre tarikateve kanë bazë nga tarikati sunitë mustekim, por për shkak të qasjes së “rreptë” ndaj disa gjërave fondamentale (braktisja e alkoolit, mishit të derrit, [kushtimisht] dylberizmit etj., nga njëra anë, si dhe obligueshmëria e agjërimit, namazit, haxhit etj.) nga mystekimët, kanë kaluar në anën tjetër të 12 tarikateve, ku, ndaj këtyre gjërave kanë një qasje përtej tolerancës, jo vetëm për besimtarët, por edhe për imamët.
Siç e thamë, emrat e katër kalifëve të parë (duke e përfshirë edhe Aliun, përveç Ebu Bekrit, Omerit dhe Osmanit), janë pjesë e antroponimeve të përditshme të myslimanëve sunitë. Këtu përfshihen edhe bijtë e Aliut, Hasani dhe Hyse(j)ni që janë aq popullor ndër ne, veç asaj formulës krahasimtare të “Ali hoxha, hoxhë Alia”. Kjo është tregues i fuqishëm se mystekimët (si më sunitët) janë aq tolerantë me tarikatet sa që, përveç respektit të veçantë ndaj familjes së Aliut, ata i kanë refuzuar edhe emrat e Muaviut e Jezidit, duke mos u treguar provokues për asnjë moment.
Nga ana tjetër, pavarësisht se në ritet e tarikateve hasen mallkimet e disa prej figurave e personaliteteve historike të përbashkëta të Islamit, brenda disa prej tyre gjejmë edhe krenarinë e respektin ndaj katër kalifëve të drejtë.
_______________________________________
* Fjala “teqe” rrjedh nga turqishtja “tek”. Kuptimi i saj në shqip është po ashtu “tek”, për numrin 1 (një). Me termin “teqe” fillimisht i është referuar vendit ku është bërë “ziqër” (përmendje e Perëndisë si Një Zot i vetëm, njësim i Zotit Një) përmes disa shprehjeve karakteristike, e sidomos fjalës “hu”. Ky term rrjedh nga arabishtja dhe është përemri vetor i vetës së tretë njëjës “hu” (huwe), që e ka kuptimin “Ai”. Pra, i referohet Zotit në vetën e tretë njëjës, duke e njësuar atë si të Vetëm dhe Absolut. Porse, si ritual jo-tradicional ndër shqiptarë, me një kulturë krejtësisht tjetër, kjo shprehje në shumicë u quajt “teke”, “e tekun”, “e tekur”, duke marrë kuptimin negativ të një vesi të keq. Ky ritual i ziqrit, me thirrje të forta “hu-hu” (Ai, Ai), i shoqëruar në shumë raste dhe me disa veprime të tjera “karakteristike” (kërcime, rrotullime, shpuarje me gjilpërë, rrokatje teneqesh etj.), qenë të papranueshme për shumicën dërrmuese të popullsisë, e cila, edhe pse në një periudhë paksa më të vonë, zgjodhi përgjithësisht Tarikun Mystekim, që nuk ka të tekura. Prandaj, edhe pse kishin fill më të hershëm (edhe para osman), tarikatet ndikuan pak në përhapjen e Islamit ndër shqiptarë. Madje, në shumë raste, qenë pengues domethënës të përhapjes së fesë së re ndër shqiptarë, e hera herës edhe të braktisjes së saj, sidomos në fillet e para të pushtimit osman.
/Adem Breznica, profesor i historisë/.
